An analysis of nature in the common discourse of Lebanese and Persian proverbs

Subject Areas : شعر

zohreh ghorbani madavani ¹ , masomeh saleh ² , atosa karami ³

1 - Allameh Tabataba'i
2 - Allameh Tabataba'i
3 - Allameh Tabataba'i

Received: 2022-07-20 Accepted : 2023-06-20 Published : 2024-10-13

Keywords: culture, nature, proverb, folklore, Iran,

Abstract :

Proverbs are of special importance since they are one of the most important linguistic categories of any nation and a complete view of the culture, customs and beliefs of a nation, and important category in the study of linguistics and literature. Proverbs have a special place in the literature of different nations to the extent that they cover an important part of the literature of any society and their study leads to the discovery of their cultural commonalities and differences and is is a sign of the intellectual concern of the past and has advice. Persian and Arabic languages have always had many influences throughout history, and these influences and cultural exchanges have sometimes led to many similarities between the two languages. This article tries to examine the proverb with a common meaning between these two languages in terms of the place of natural elements in them in a descriptive-analytical method. The results of this article indicate that Persian and Lebanese proverbs have many commonalities in the use of natural terrestrial elements. The reason for this is due to the geographical location, cultural and historical context and the common vision of the two nations. But at the same time, Lebanese proverbs have a greater tendency towards the elements of nature, especially animals and stones, compared to Persian proverbs. Another common point is that both languages, in expressing their proverbs in the use of animals, have paid attention to their endurance, instinct, and body, but in other elements, such as mountains,

Full-Text:



واکاوی طبیعت در گفتمان مشترک ضرب­المثل­های لبنانی و فارسی

چکیده:

از آنجا که ضرب­المثل­ها یکی از مقوله­های زبانی بسیار مهم هر ملت را تشکیل می­دهند و علاوه بر این نمای کاملی از فرهنگ و آداب و رسوم و عقاید یک ملت هستند، از اهمیت ویژه­ای برخوردار هستند و مقوله مهمی در مطالعات زبان­شناسی و ادبیات به شمار می­روند.ضرب­المثل­ها در ادبیات ملل مختلف از جایگاه ویژه­ای برخوردارند تا جایی که بخش مهمی از ادبیات هر جامعه را دربرگرفته­اند و بررسی آن­ها منجربه کشف اشتراکات و اختلافات فرهنگی آنها می­شود و نشانه دغدغه فکری گذشتگان و دارای پند و اندرز است. زبان­های فارسی و عربی در طول تاریخ همواره تاثیرات بسیاری بر هم داشته­اند و این تاثیرات و مبادلات فرهنگی گاها باعث ایجاد اشتراکات زیادی بین این دو زبان شده است. این مقاله سعی دارد به روش توصیفی تحلیلی ضرب­المثل­های با مفهوم مشترک بین این دو زبان را از نظر جایگاه عناصر طبیعی در آن­ها مورد بررسی قرار دهد. نتایج این مقاله حاکی از آن است مثل­های فارسی و لبنانی در به کارگیری عناصر طبیعی زمینی دارای مشترکات بسیاری هستند علت این امر به موقعیت جغرافیایی، بافت فرهنگی و تاریخی و بینش مشترک دو ملت باز می­گردد. اما در عین حال ضرب­المثل­های لبنانی در مقایسه با ضرب­المثل­های فارسی گرایش بیشتری به عناصر طبیعت  به ویژه حیوان و سنگ داشته است. از دیگر نقاط مشترک آن­ها، این­که هر دو زبان در بیان مثل­های خود در به­کارگیری حیوانات به استقامت آن­ها، غریزه­ و جثه­شان توجه داشته­اند اما در دیگر عناصر همچون کوه، سنگ و آب صرفا خود واژگان مدنظر بوده­اند.

 واژگان کلیدی: فولکلور، فرهنگ، ضرب­المثل، طبیعت، ایران، لبنان

مقدمه

فرهنگ رسمی هر کشوری برگرفته از فرهنگ شفاهی و عامه مردم آن سرزمین است. آنچه امروز به عنوان شاهکارهای ادبی و هنری به ما رسیده است، روزگاری به صورت پراکنده بر زبان نیاکان ما جاری بوده آنها را نسل به نسل به صورت شفاهی از یکدیگر فراگرفته و به آیندگان منتقل کرده­اند. در حقیقت بزرگان ادب ایران و دیگر کشورهای جهان مانند فردوسی،سعدی، حافظ، هومر، شکسپیر با تأثیر پذیری از همین فرهنگ مردم توانسته­اند آن گنجینه فرهنگ انسان ها را فراهم سازند و با ذوق و اندیشه­ی تیزبین خود، شاهکارهایی را به بشریت عرضه کنند(خضرایی، 1383:ص 21). 

ضرب­المثل­ها بخش مهمی از زبان به شمار می­روند. در واقع ضرب­المثل­ها جزئی از ادبیات شفاهی هستند که تقریبا در اکثر زبان­ها شنیده می­شوند. ولی موضوع آن ها منحصر به جامعه­ای می­باشد که از دل آن برخاسته­اند.(قاسملو، 1392:ص 28)

به طور کلی بررسی ادبیات شفاهی به ویژه ضرب­المثل­های یک جامعه درواقع بررسی باورها، اعتقادات، هنجارها، آداب و سنن آن جامعه می باشد؛ زیرا که ضرب­المثل­ها در جریان زندگی به وجود آمده و برخاسته از تجربه­های افراد آن جامعه­اند.بنابراین با مطالعه آن­ها می­توان به ساختار اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آن جامعه پی برد.(ذوالفقاری، 1392:ص 48)

فرهنگ ایران و لبنان از سابقه دیرینه­ای برخوردار است و این دو کشور مهد آداب و رسوم و عقاید بسیاری هستند که در زمینه  فرهنگ از یکدیگر تاثیر گرفته­اند و این تاثیر از طریق ترجمه کتب و موسیقی و.... نشأت گرفته است. شرایط جغرافیایی نیز در شکل­گیری فرهنگ کشورها بی­تاثیر نبوده جغرافیای ایران در ایجاد تمدن نقش مهمی داشته و فرهنگ­های مختلف را در خود هضم کرده اما نه در حدی که اصالت خود را در زمینه­های گوناگون فرهنگی تحت تاثیر قرار دهد. موقعیت جغرافیایی لبنان  نیز منجربه شکل­گیری تاریخ و فرهنگی غنی در این کشور شده است لبنان دارای فرهنگی غنی می­باشد که عقاید و افکار گوناگون در آن ترویج می­شود و همچنین تاثیر پذیرفته از فرهنگ غرب و آسیا و آفریقاست.

زبان و فرهنگ عربی و فارسی از گذشته تحت تاثیر یکدیگر قرار گرفته­اند و در مواردی کلمات و اصطلاحات زیادی از زبان عربی وارد زبان فارسی شده و برعکس ضرب­المثل­ها هم از جمله مواردی هستند که در بین کشورهای مختلف مشترکند. در این مقاله ما تعدادی از ضرب­المثل­هایی مشترک این دو زبان را مورد بررسی قرار دادیم تا به جایگاه عناصر طبیعی زمینی که شامل حیوانات، سنگ، کوه،آب و دریا است بپردازیم و بتوانیم به شباهت­های فرهنگی این دو کشور و جایگاه تاریخ، تمدن، جغرافیا و محیط این دو کشور در شکل­گیری ضرب­المثل­ها اشاره کنیم. از آن­جا که در بین تحقیقات صورت گرفته تاکنون اشاره­ای به فلکلور لبنان و به ویژه ضرب المثل­های آن نشده بنابراین بررسی این موضوع از اهمیت ویژه­ای برخوردار است.

این مقاله درصدد است تا به کارگیری روش توصیفی- تحلیلی به سوالات زیر پاسخ بدهد:

-تاثیرپذیری ضرب­المثل­های دو کشور از طبیعت و عناصر آن به چه میزان است؟

-چه تفاوت­ها و شباهت­هایی در نوع عناصر طبیعت در این تأثیرپذیری وجود دارد؟

بنابر پرسش­های مطرح شده فرضیه­های زیر قابل بررسی است:

-ضرب­المثل­های دو کشور ایران و لبنان دارای پیشینه طولانی و غنی با کاربرد عناصر طبیعی در واژگان آن است.

-ضرب­المثل­های دو کشور در ساختار و واژگان و میزان به­کارگیری عناصر طبیعت تفاوت دارند.

 پیشینه پژوهش:

در خصوص ضرب­المثل ها بخاطر اهمیت آن تحقیقات گسترده­ای چه به صورت مستقل در یک زبان و چه به صورت تطبیقی صورت گرفته است و در اینجا تنها به آن دسته از پژوهش­هایی که مشترک بین زبان فارسی و عربی است اشاره می­شود: 

-پایان­نامه «الامثال المشترکة بین الفرس و العرب»( 1374 ) از هادی صاحبی: نویسنده امثال و حکمی از زبان عربی را بیان کرده و معادل فارسی آن را به همراه مناسبتی که این مثل به کار می­رود را ذکر کرده است.

-بررسی تطبیقی یکصد ضرب­المثل فارسی و عربی از دکتر محمدرضا صرفی در مجله فرهنگ کرمان به چاپ رسیده است.

- پایان­نامه «بررسی ضرب­المثل­های برابر در زبان فارسی و عربی» (1390) از آمنه خزاعل: نویسنده در این تحقیق به بررسی چگونگی پیدایش ضرب­المثل­های فارسی و عربی و امثال مشابه این دو زبان پرداخته و برای هر ضرب­المثل  یک نمونه از قرآن و یا داستان­های تاریخی را بیان کرده است.

- پایان­نامه «تحلیل ضرب­المثل­ها و کنایه­های عامیانه فلسطین و معادل­یابی آن در زبان عربی فصیح و زبان فارسی»(1396) از فرید طرفی: این پژوهش به تحلیل ضرب­المثل­ها و کنایات فلسطین پرداخته و معادل آن­ها را در زبان فارسی و عربی فصیح بیان می­کند.

- پایان­نامه «تحلیل و بررسی تطبیقی ضرب­المثل­های فارسی و عربی مربوط به حیوانات»(1395) از سپیده نورمندی­پور: این تحقیق به مقایسه­ی ضرب­المثل­های مربوط به حیوانات در زبان عربی و فارسی پرداخته و همچنین به  پیشینه ضرب­المثل­های فارسی و عربی اشاره می­کند.

و پایان­نامه «مقایسه ضرب المثل های عربی و فارسی با موضوع سخن از لحاظ واژگانی، نحوی بلاغی و معنا شناسی»(1393) به قلم عیسی متقی زاده و الهام نیکو بخت

-مقاله «ضرب­المثل در ادب فارسی و عربی، پیشینه و مضامین مشترک» (1389) به قلم سیدمحمد امیری: نویسنده در این مقاله به  بررسی معانی لغوی و اصطلاحی ضرب­المثل­ها می­پردازد و تاريخچه گردآوری امثال عربی و فارسی را بیان می­کند و مضامین مشترک بین این دو را بررسی می­کند.

-مقاله «پنجاه ضرب­المثل مشترک در زبان­های عربی و فارسی و انگلیسی»(1386) نوشته مهدی محقق: این مقاله پنجاه ضرب­المثل مشترک در بین این سه زبان مورد بررسی قرار گرفته است.

در همه مواردی که ذکر شد تطبیق بین ضرب­المثل­های فارسی و عربی به طور کلی صورت گرفته اما در این تحقیق به صورت جزئی کشور لبنان و جایگاه عناصر طبیعت در ضرب­المثل­های بین دو زبان مورد توجه قرار گرفته است.

بخش نظری

فولکلور        

فولکلور (=فلکلور=فلکلر) یا فرهنگ عامیانه، اصطلاحی است که موضوعاتی چون اساطیر، افسانه­ها، حکایات، امثال و حکم...ترانه ها ....و آداب و رسوم رایج یک قوم را دربر می­گیرد.

اگر بخواهیم تعریف صحیحی از فولکلور داشته باشیم باید بگوییم که لفظ فولک(folk) یا «مردم» می­تواند به دسته­ای از مردم از هر طبقه و گروهی باشند، اطلاق شود به شرط آن که لااقل در یک چیز با هم مشترک باشند. این وجه اشتراک می­تواند شغل مشابه، دین مشترک، زبان واحد و غیره باشد.... آن رشته از علوم و سنن و آداب را که به آن اجتماع، شخصیت، هویت و موجودیت مخصوص خودش را می­بخشد فولکلور می­نامیم. (خلعت­بری لیماکی، 1387: ص11)

ادبیات عامه بزرگترین میراث و سرمایه معنوی و پشتوانه هر ملت برای دوام و بقا و رکنی مهم از فرهنگ آن ملت است. زبان و ادبیات عامه مردم ایران نیز از جمله غنی­ترین گنجینه­های فرهنگی در میان تمدن­های بشری به شمار می­رود. دیرینگی و کهنسالی اقوام فارسی، غنای فرهنگی و ادبی، تعدد پاره فرهنگ­ها و پراکندگی جغرافیایی و قومیت­ها عامل تقویت کننده غنای فرهنگی است؛ چنان که با تحول نسل­ها و سرعت توسعه فناوری­های نوین نتوانیم میان فرهنگ غنی مادی و معنوی گذشته و امروز پلی استوار ببندیم، در هنگام هجوم فرهنگ­های مهاجر و مهاجم، پاسداری از حریم زبان و ادب بومی، مردم و عامه که آبشخور فرهنگ ملی ماست، کاری بس دشوار خواهد بود.(ذوالفقاری، 1394: ص مقدمه)

ضرب­المثل

ضرب­المثل از دو واژه ضرب و مثل تشکیل شده است.کلمه ضرب درمورد مثل به معنای ایقاع و بیان آن است و این کلمه را برای زدن مثل از آنجا گرفته­اند که تاثیر نفسانی و هیجانی که از آن در خاطر حاصل می­شود مثل آن است که در گوش شنونده­ای سخن را بکوبند؛ چنان­که اثر آن در قلب وی نفوذ کند و به اعماق روح او درون گردد.(حکمت، 1361: ص84)

و همچنین گفته شده: «سخن منظوم یا منثوری است که حاصل پیامی شخصی است و زمانی اعتبار مثل به دست می­آورد که در گفتار مردم تکرار شود و کاربرد یابد»(آریان­پور، 1385: ص157)

مثل جمله­ای است کوتاه، گاه استعاری و آهنگین، مشتمل بر تشبیه با مضمون حکیمانه و برگرفته از تجربیات مردم که به واسطه روانی الفاظ و روشنی معنا و لطافت ترکیب، بین عامه مشهور شده و آن را بدون تغییر یا با تغییر جزئی در گفتار خود به کار برند. (ذوالفقاری، 1388: ص2)

بخش تطبیقی و تحلیل داده­ها:

از دیرباز انسان به طبیعت و عناصر موجود در آن، همواره توجه داشته است که این نتیجه تعامل همیشگی انسان با طبیعت بوده است.

طبیعت در لغت دارای معانی مختلفی است؛ چنانکه در علوم مختلف نیز اصطلاحات گوناگون از ماده طبع به معنای نهاد، سرشت،خوی،غریزه...و جهان مادی آمده است. قدما آب، باد، خاک و آتش را (طبایع اربعه) می­گفته­اند.( دهخدا، 1377: ص15381)

طبیعت مقوله­ای است گسترده که می­توان آن را به قسمت­های گوناگون تقسیم کرد از جمله طبیعت زمینی بی­جان (آب، کوه و ...) و جاندار(حیوانات و پرندگان و...) (فتوحی، 1398:ص 39)

1.حیوان:

حضور حیوان در ادبیات شعری و نثری قدیم عرب­ها بسیار پررنگ است؛ زیرا از یک سو در شبه جزیره عرب حیوانات فراوانی همچون پلنگ، گرگ، روباه، سوسمار، شتر، سگ، و پرندگانی همچون عقاب، شاهین، کبوتر، شترمرغ و به ویژه کلاغ وجود داشته است(حتی، 1344: ص28) و از سوی دیگر عرب­های بادیه­نشین با همین حیوانات همزیستی داشته و در بسیاری از امور زندگی خود از برخی حیوانات بهره می­گرفتند و همین موضوع باعث می­شد که آنان به خوبی با ویژگی­ها و طبع حیوانات واقف باشند و از رهگذر کاربرد آنها در ادبیات و به ویژه در ضرب­المثل­ها مفاهیم مورد نظر خود را بازتاب دهند. در واقع آن­ها در ضرب­المثل­های خود  به بارزترین صفات این حیوانات تکیه می­کردند، و با استفاده از آن­ها صفات انسانی را در قالب ضرب­المثل تبیین می­کردند. (الاصفهانی، بی­تا:ص 60)

حیوانات از دیرباز با بشر در تعامل و ارتباط بوده و در امور مختلفی مانند کشاورزی، جنگ، حمل و نقل و... از آنها استفاده شده است.پس به واسطه­ی همین تعامل همواره منبع الهام در ادبیات و به ویژه در ضرب­المثل­ها بودند.حیوانان در ضرب­المثل­ها گاه برای نمایاندن ویژگی­های مثبت و منفی انسان به کار می­روند، گاه رفتارهای طبیعی و مثبت و منفی انسان­ها را مطرح می­کنند، گاهی مفاهیم انتزاعی را به صورت ملموس برای ما به تصویر می­کشند و گاهی نیز مفاهیم پندآموز را انتقال می­دهند.

مفهوم: جان سالم به در بردن از موقعیت سخت:

مثل القطط بسبع ارواح(درویش، 2005: ص28) یا زی البسّ بسبع أرواح(ابی راشد،1954:ص218)

ترجمه فارسی: مانند گربه­های هفت جان

معادل فارسی: مثل گربه هفت تا جون داره

کاربرد: کسی که از هر سختی سالم بیرون می آید از بیماری سخت یا اتفاقی بد و...مانند گربه­هایی است که گمان می­شود هفت جان دارند.

در هر دو ضرب­المثل از گربه استفاده شده است و هفت جان داشتن را برای گربه به کار برده­اند؛ نسبت دادن این عدد در مورد جان گربه‌ها برگرفته از توانایی آن‌ها زمان پریدن بر چهار دست و پا از مکان‌های مرتفع است. آن‌ها از توانایی استقامت انعکاسی نیز برخوردار هستند،به نحوی که وقتی در هوا معلق هستند و از مکانی مرتفع در حال سقوط باشند به سرعت می‌توانند حالات خود را تغییر دهند؛ هم چنین  از ستون فقرات انعطاف­پذیری برخوردارند که تعداد مهره‌های فقرات آن‌ها از انسان بیشتر است. در نتیجه ستون­فقرات انعطاف‌پذیر و توانمندی بالا در تغییر حالات بدن هنگام سقوط از ارتفاع باعث شده تا به خوبی بر زمین فرود بیایند.

مفهوم :محتاط بودن

 اللی تقرصه الحیّة بیخاف من الرسن(ادرویش، 2005:ص 7)

ترجمه فارسی: کسی که مار او را نیش زده از ریسمان می ترسد

معادل فارسی: مارگزیده از ریسمان سیاه و سفید می­ترسد(دهخدا، 1363: ص1386)

کاربرد : کسی که یکبار بدی به او می­رسد محتاط می­شود و به دیگران می­گوید که یک بار فریب خورد و تلاش می­کند که بار دوم فریب نخورد. پیامبر در این مورد می­فرمایند: «مومن از یک سوراخ دو بار گزیده نمی­شود». (حسین، 1943: ص124)

کسی که بلایی بر سرش آمده و تجربه تلخی از چیزی دارد، در آن مورد بدگمان و محتاط­تر می­شود.

شاید استفاده از مار در بیان مفهوم احتیاط برگرفته از این موضوع باشد که مار در فرهنگ عرب به حیله­گری و کینه­توزی نیز شهرت دارد ( فرهنگ لغت الغنی) بنابراین مار در این مثل نماد فردی است کینه­توز که به دیگران ضرر می­رساند و آن­ها را می­ترساند. کسی که مار او را گزیده از ریسمان می­ترسد و گمان می­کند که مار است. آن­گونه که در بیت زیر نیز به این موضوع اشاره شده است:

أنَّ اللسیع لحاذر متوجسٌ                یخشی و یرهَبُ حبلًا أبلق (میدانی، 2010:ص 376)

ترجمه: به راستی که گزیده شده ترسناک و گریزان است و می­ترسد و فرار می­کند از هر رسن سیاه و سفیدی.

مفهوم خوش­زبانی:

الکلام اللین بیخرج الحیّة من وکرها(زیادنة،2014:ص385)

ترجمه فارسی: سخن نرم، مار را از لانه­اش بیرون می­آورد

معادل فارسی: زبان خوش مار را از سوراخ بیرون می­آورد. (ذوالفقاری، 1388:ص 111)

کاربرد: یعنی خوش­زبانی و بکار بردن لفظ نیکو و پسندیده تاثیرات منحصر به فردی دارد و این تاثیر می­تواند کارهای غیرممکن را ممکن کند.

در این مفهوم نیز از مار کمک گرفته شده است تا به نقش خوش­زبانی در رام کردن طرف مقابل اشاره کند. در زمین چیزی نیست که جسمش مانند مار باشد. مار قوی­ترین بدن را دارد از قوت او این است که اگر سرش را در سوراخ یا شکافی به سینه­اش بگذارد، قوی­ترین مردم نمی­توانند او را با دو دست از آنجا خارج کنند.(جاحظ،1943: ص111 ) علاوه بر آن در عربی واژه«الحباب» واژه مشترک بین شیطان و مار است. (لسان العرب،  1992:ص 295)

حیواناتی مانند مار که در اعتقادات عرب­های جاهلی با جنیان در ارتباط بودند در آن واحد هم مورد احترام و تکریم بودند و هم به سبب داستان بیرون رانده شدن آدم و حوا از بهشت دشمن بشر نیز تلقی می­شدند (عجینه، 2009:ص 365)

بنابراین مشخص می­شود که آمدن نام مار در این مثل­ها به این علت بوده است که مارها داری ویژگی حیله­گری، شیطان صفتی و دشمنی هستند و بهترین عنصر از عناصر طبیعی هستند که انسان بتواند از آن برای بیان مفهوم نقش خوش­زبانی در فریب دادن و رام کردن خود مار با وجود حیله­گر بودنش کمک بگیرند.

مفهوم: صدمه زدن و آسیب رساندن پنهانی

مثل الحیّة، تحت التبن ( درویش، 2005:ص 18)

ترجمه فارسی: مانند مار زیرکاه

معادل فارسی: آب زیر کاه( ذوالفقاری، 1388:ص 177)

کاربرد: به کسانی اطلاق می­شود که زندگی و حشر و نشر اجتماعی خود را بر پایۀ مکر و غدر و حیله بنا نهند و با صورت حق به جانب ولی سیرتی نامحمود، در مقام انجام مقاصد شوم خودبرآیند. این­گونه افراد را به اصطلاح دیگر، مکار و دغل­باز گویند و ضرر و خطر آنها از دشمن بیشتر است؛ زیرا دشمن با چهره و حربۀ دشمنی به میدان می­آید؛ در حالی که این طبقه در لباس دوستی و خیرخواهی خیانت می­کنند.(پرتوی آملی، 1365:ص 12)

در اینجا نقطه مشترک  هر دو ضرب­المثل قرار گرفتن در زیر کاه است. اما در ضرب­المثل عربی قرار گرفتن مار زیر کاه را برای انسان موذی و حیله­گر استفاده می­کنند درحالی که در ضرب­المثل فارسی از آب استفاده شده است. با توجه به ریشه ضرب­المثل گفته شده که «آب زیر کاه« از ابتکارات قبایل و جوامعی بود که به علّت ضعف و ناتوانی، جز از طریق مکر و حیله، یاراي مبارزه و مقابله با دشمن را نداشته­اند. به همین جهت،براي آن که بتوانند حریف قوي پنجه را مغلوب و منکوب کنند،درمسیر او باتلاقی پر از آب حفر می کردند و روي آب را با کاه و کلَش طوري می­پوشانیدند که هیچ عابري تصور نمی­کرد آب زیرکاهی ممکن است در آن مسیرو معبر وجود داشته باشد. باید دانست که ایجاد این گونه باتلاق­هاي آب زیرکاه، صرفاً در حول و حوش قریه ها و قصبه­هاي مناطق زراعی امکان پذیر بود تا براي عابران، وجود کاه و کلش، موجب توهم و سوءظن نشود. دشمن با خیال راحت و بدون دغدغۀ خاطر وسرمست از باده غرور و قدرت، درآن گذرگاه مستور از کاه و کلَش گام برمی­داشت و در درون «آب زیر کاه» غرق می­شد. (همان: همان­جا) از همین روست که آب زیرکاه بودن کنایه از افرادی است که با خدعه و اعمال ریاکارانه آسیب وضرر بزرگی را به  دیگران می­رسانند. 

از آنجا که مار برای شکار مکانی را برای پنهان شدن پیدا می­کند می­تواند یکی از این مکان­ها قرار گرفتن زیر کاه باشد و منتظر می­ماند تادر موقعیت مناسب شکار را به دست آورد پس  مار همان انسان ریاکار و کاه اعمال ریاکرانه است که زیر آن  پنهان شده تا در موقعیت مناسب به مقصود خود که همان آسیب و گزند رساندن است، برسد.

مفهوم: تأسف نخوردن بر نابودی چیزی یا کسی

میتة الحمیر من بخت الکلاب (زیادنة،2014:ص473)

ترجمه فارسی: مرگ خر از بخت و اقبال سگ هاست

معادل فارسی: مرگ خر عروسی سگ( ذوالفقاری، 1388:ص 1675)

کاربرد: چیزی که از بین برود کسی بر آن تأسف نمی­خورد و در نابودی آن سود و منفعت است برای هم نوعانش.

این دو ضرب­المثل عینا تکرار شده­اند. علت آن­که مرگ خر را عروسی سگ می­دانستند چون سگ می­توانست از مردار این حیوان استفاده کند.

مفهوم: گول ظاهر را نخوردن

کلب أبیض و کلب أسود و الاثنین أولاد کلب(درویش، 2005:ص 32)

ترجمه فارسی : سگ سفید و سگ سیاه هردو فرزندان سگ هستند

معادل فارسی: سگ زرد برادر شغال است.(ذوالفقاری، 1388:ص 1201)

کاربرد: در مواردی به کار می‌برند که می‌خواهند دو انسان بد را با هم قیاس کنند و می‌گویند یکی از دیگری بهتر است ولی هر دو یک رفتار را در زندگی انجام می‌دهند.

هر دو مثل از نظر معنایی مشابه هم هستند. در فرهنگ عربی سگ سفید از بهترین سگ هاست و سگ سیاه هم سگی است که بدنی قوی دارد اما نزد مردم پسندیده نیست (جاحظ، 1965:ص 2/78). بنابراین هدف ضرب­المثل بیان این نکته است که سگ چه سفید باشد و چه سیاه یعنی چه خوب باشد و چه بد؛ در نهایت هر دو آنها بچه سگ است و هر دو ذاتا صفات سگ را دارند پس فریب ظاهر آنها را نباید خورد. در ضرب­المثل فارسی هم هدف از بیان این مثل بیان آگاهی به مخاطب برای اینکه فریب نخورد اما در مثل فارسی سگ زرد را آورده؛ زیرا سگ زرد همان سگ بی­ارزش است و با شغال در صفات بد مشترک است.

مفهوم: مستجاب نشدن دعا یا نفرین انسان بدخواه

لو هللا بیستجیب دعاوي الکلاب کانت الدنیا مطرت عظام (درویش، 2005:ص 17)‌

 ترجمه فارسی: اگر خدا جواب گریه­های سگ ها را می­داد، دنیا استخوان می­بارید

معادل فارسی: به دعای گربه سیاه بارون نمی­بارد( نمی­آید) (ذوالفقاری، 1388:ص 569)

کاربرد: دعا یا نفرین آدم بدخواه مستجاب نمی­گردد.

هر دو ضرب­المثل از نظر معنا مشترک هستند اما در مثل عربی سگ را عنوان کرده؛ زیرا در ادبیات عرب و امثال عرب در بیان صفات بد سگ همیشه منظور خود سگ نیست بلکه هدف شخصی است که مورد هجو واقع شده است (جاحظ، 1965:ص 1/383) و سگ وسیله­ای است تا به کمک آن هرآنچه ناسزا می­خواهد بگوید در اینجا سگ نماد افراد پست و بی­ارزش است که هر قدر هم دعا کنند اجابت نمی­شود و دعای آن­ها بی­تاثیر است.

در مثل فارسی هم گربه سیاه نماد انسان­های پست و بی­ارزش است که دیگران را از نفرین خود می­ترساند و می­خواهند همیشه حق را به خود بدهند و این ضرب­المثل برای بی­ارزش کردن دعای این افراد است گربه سیاه کنایه از انسان سیاه­دل و کینه­ای است و در ادبیات عامه فارسی نماد بدشگونی و نحسی است.

مفهوم: دخالت نکردن

لاناقة لي فیها، و لاجمل(أبی­راشد، 1954:ص 117) یا لا ناقة له و لا جمل (زیادنة، 2014:ص398) 

ترجمه فارسی: نه این شتر برای منم است نه آن شتر

معادل فارسی: سر پیازی؟ ته پیازی؟ (ذوالفقاری، 1388:ص 1171)

کاربرد: این ضرب­المثل را به کسی می­گویند که سعی دارد در زندگی دیگران سرک کشیده و فضولی کند درحالی­که هیچ چیز به او مربوط نیست. اینجاست که به آدم فضول می­گویند: سر پیازی یا ته پیاز. گاهی کسی برای دفاع از خودش در دعوای بین چند نفر که دنبال مقصر می­گردند زبان می­گشاید تا بی­طرفی خود را نشان دهد. می­گوید: من نه سر پیازم نه ته پیاز، با من کاری نداشته باشید.

از نظر معنایی این دو ضرب‌المثل کاملاً مطابقت دارند و تنها واژگان آنها متفاوت است در هر دو ضرب­المثل هدف بیان بی­طرف بودن شخص است و زمانی که او را برای مداخله می­خواهند کناره­گیری می­کند؛ زیرا برای او سود و منفعتی ندارد. در ضرب­المثل عربی شتر را به کار برده؛ زیرا شتر موجودی ارزشمند در بین عرب­هاست؛ چراکه شتر نزد عرب­ها «به عنوان مهریه به عروس هدیه می­شده و در زمان جنگ به عنوان دیه برای حل درگیری و اختلاف لحاظ می­گردیده» (علی، 1969:ص 197) و هم­چنین مَثَل عربی بر اساس یک واقعه شکل گرفته است و ریشه­ای تاریخی دارد، امّا در زبان فارسی از به کار بردن ساختمان پیاز برای بیان مقصود استفاده شده است پس ریشه گیاهی دارد.  پیاز از سه قسمت سر و ساقه و ریشه که همان ته پیاز است تشکیل شده است. سر پیاز همان گل و تخم پیاز است که از آن برای کاشتن استفاده می­کنند تا پیاز به دست آید. ته پیاز همان پیاز اصلی موردنظر است که به مصرف خوردن می­رسد اما ساقه پیاز چیز بی­مصرفی است. گاهی کسی برای آن­که خود را در نزاع و دعوای بین چند نفر دخالت ندهد از این ضرب­المثل استفاده می­کند که مفهوم آن­که من هیچ کارم و یا برای آن­که خود را در وقوع امری بی­گناه نشان دهد.

مفهوم انجام دادن همزمان دو کار:

ضرب عصفورین بحجر یا  اصطاد عصفورین بحجر (ابی راشد،1954:ص33)

ترجمه فارسی: دوتا پرنده را با یک سنگ زدن

معادل فارسی: با یک تیر دو نشان زدن(ذوالفقاری، 1388:ص 480) 

کاربرد: دوتا کار را در یک زمان انجام دادن، او با انجام دو کار در زمان اختصاص داده شده برای انجام یک کار درآمد کسب می­کند و بنابراین در وقت خود صرفه­جویی می­کند در مورد افرادی است كه با كمترین امكانات بهترین كارها را انجام می‌دهند.

هر دو ضرب­المثل از لحاظ مفهوم مطابقت دارند و تنها از لحاظ واژگان متفاوت­اند. مشاهده می­شود که اعراب از دو واژه «عصفورین» و «حجر» استفاده کرده­اند؛ اعراب در گذشه بااستخوان و سنگ و چوب و عاج ابزار شکار می­ساختند و از آن برای شکار حیوانات استفاده می­کردند.در ضرب­المثل فارسی هم از واژه «تیر» که آن هم یکی از ابزار شکار است استفاده شده اما با این تفاوت که در ضرب­المثل عربی نوع شکار که همان پرنده است، مشخص شده ولی در زبان فارسی از واژه­ی کلی نشان استفاده شده است.

ارزش و اهمیت سنگ در نزد لبنانی­ها بر کسی پوشیده نیست. سنگ آهک برای ساخت آهک ضروری خاک رس است و از طریق سوزاندنش در کوره­ها به دست می­آید که در اطراف کوه­های پراز چوب دیده می­شود. از زمان­های قدیم لبنانی­ها از این دو منبع یعنی سنگ­های ساختمانی و آهک­سازی(سنگ آهک) استفاده می­کردند. امروزه نیز با ورود ماشین­آلات به دلیل افزایش ساخت و ساز و پیشرفت معماری شروع به بهره­داری تجاری از معادن سنگ در سطح بالایی کرده است(حتی، لاتا: ص49).

اما جایگاه تیر در نزد فارسیان: تير از «تيگر» پارسی باستان بوده كه دراوستا «تيغر» است و نبايد با نام چهارمين ماه از سال و با نام سيزدهمين روز از ماه كه تير خوانده شود، اشتباه گرفت .اين تير از «تيشتريه» نام فرشته باران آمده است.(پورداوود،1346: ص  32) تير، برای جنگيدن با دشمن است و از نظر آيينی، برای مبارزه با حيوان تمثيلی بوده؛ بنابراين، نماد دانش و آگاهی است.(شوالیه و گربران، 1388: ص600-604)

مفهوم بسنده کردن به اندک در دسترس در مقابل زیاد غیر قابل دسترس:

عصفور فی الید و لا عشرة علی الشجرة(درویش، 2005:ص 21) یا زرزور فی الید، و لاعشرة علی الشجرة (ابی راشد،1954:ص86)

ترجمه فارسی: یک گنجشک در دست نه ده تا روی درخت

معادل فارسی: سرکه نقد به از حلوای نسیه(ذوالفقاری، 1388:ص 1182)

کاربرد: این ضرب‌المثل بدان معناست که شاید در نگاه اول این نقدی که به دست می‌آید ارزشش به اندازه آن نسیه نباشد، اما همین که آدمی از بودنش اطمینان حاصل می‌کند خود دلیل بر برتری نسبی آن هست. چرا که شما در لحظه این نقد کم ارزش را داری اما هیچ جای اطمینانی وجود ندارد که آن نسیه با ارزش را در آینده داشته باشی. هر چیزی که  نقد به دست ما برسد، هرچند  ناچیز  بهتر از چیزی است که با وعده و وعید زیاد به دست ما برسد، هرچه قدر با ارزش باشد. ما باید واقع­بین باشیم ونسبت به آنچه در اختیار و در دسترس ماست، راضی و خشنود باشیم و آنچه را که  قادر به بدست آوردن آن نیستیم را آرزو نکنیم.

هر دو ضرب­المثل برای نشان دادن مفهوم موردنظر خود از ابزار مقایسه استفاده کردند و با در مقایسه قرار دادن یک مفهوم مطلوب و یک مفهوم نامطلوب سعی در رساندن مفهوم مورد نظر خود بودند.در ضرب­المثل عربی یک گنجشک را در مقابل ده گنجشک قرار داده­اند؛ اگرچه ده گنجشک مطلوب­تر به نظر می­رسد اما از آنجا که یک گنجشک در دستان فرد قرار دارد یعنی در اختیار اوست،مطلوب­تر است چون اطمینانی برای به دست آوردن آن ده پرنده وجود ندارد. در ضرب­المثل فارسی هم سرکه و حلوا را در تقابل با یکدیگر قرار داده­اند. سرکه با این­که ترش است و مطلوب نیست اما به واسطه­ این­که نقد و در دسترس است بهتر از حلوای شیرین و دلپذیر است که وعده داده شده است. می­بینیم که تنها عرب زبان از عنصر طبیعی استفاده کرده است که تعلق خاطر آن­ها به حیوانات و پرندگان باز می­گردد و خوگرفتن عرب با حیوانات زبان­زد عام و خاص است.

2.سنگ 

بشر از ابتدای آفرینش با طبیعت و عناصر آن انس و الفتی دیرینه داشته و مطالعه آن از دیرباز مورد توجه او واقع شده است. یکی از جلوه­های طبیعت، سنگ­ها و فلزات هستند که بشر برای زیستن و ساختن ملزومات زندگی و بهبود شرایط زندگی خود از سنگ ها و فلزات استفاده کرده و یا در درمان امراض خود از آنها نفع برده است. (صالح نساج، 1397:ص مقدمه)

مفهوم ناشکر و ناسپاس بودن:

لاتشرب من بیر، و ترمي فیه حجر(ابی­راشد، 1954:ص 192) یا اللي بیشرب من بیر ما بیرمي فیه حجر (زیادنة، 2014:ص 55)

ترجمه فارسی: از چاه آب می­نوشی همزمان که در آن سنگ پرت می­کنی.

معادل فارسی: نمک خوردن نمکدان شکستن(ذوالفقاری، 1388:ص 1790؛ دهخدا، 1377:ص 1853)

کاربرد: در موقعیتی که بخواهیم به کسی که ناشکر، ناسپاس، و یا قدر­ناشناس باشد اشاره کنیم

تنها در مثل عربی از عنصر طبیعی سنگ استفاده شده است. از هر دو مثل یک مفهوم اراده شده و آن هم بیان قدرنشناسی و ناسپاسی می­باشد در مثل عربی چاه و سنگ را به کاربرده؛ زیرا که زندگی عرب­ها با چاه عجین بوده و منظور از مثل عربی این است که وقتی از جایی به تو سود می­رسد به آن چیز ضربه نزن و به آن خیانت نکن و در مثل فارسی هم نمک برای متعهد و ملزم بودن به حفظ ارتباط افراد به کار می­رود و اصطلاح نمک­گیر شدن از گذشته تاکنون نزد فارسیان کاربرد داشته است مفهوم آن این است که وقتی کسی به تو لطفی کرد لطف او را نادیده نگیر و به او خیانت نکن بنابراین هر دو مثل اشاره به قدردانی از زحمات دیگران و خیانت نکردن به آنهاست در اینجا هدف از نینداختن سنگ همان ضربه نزدن و خیانت نکردن است؛ زیرا سنگ انداختن در چاه آب را گل­آلود می­کند ونمک خوردن و نمکدان شکستن هم حکایت ناسپاسی و قدر نشناسی را دارد مانند این­که مهمان کسی باشی و از غذاهایی که آماده کرده است استفاده کنی و در نهایت نمکدان او را شکسته و به او ضرر بزنی.

به طور کل با بررسی ادبیات ایران می­توان دریافت که نمک در نزد فارسیان نمادی براي عهد و پيمان و حق­شناسي به کار می­رود همان­گونه که ما در ضرب­المثل­هایی مانند نمک خوردن و نمکدان شکستن، نمک به حرامی کردن، نمک به حلال، نمک نشناس و نمک تازه کردن و...می­بینیم. هم چنین  در اشعار شاعرانی هم چون حافظ که می­فرمایند «ای دل ریش مرا با لب تو حق نمک» و هم چنین نمک نماد ملاحت و زيبايي، خوش­برخوردي حتي شيرين­زباني است هم­چنان که در اشعار سعدی که می­فرمایند«شوخی، نمکینی، چو نمک شور جهانی» و «ماها همه شیرینی و لطف و نمکی» و«تا نقش می­بندد فلک کس را نبوده­ست این نمک» و هم چنین اشعار مولوی«نمک و حسن جمال تو که رشک چمن است» و «در هر جمال از تو نمک ای دیده و دیدار من» می­بینیم.

در مثلی دیگر نیز به همین مفهوم اشاره شده است

المجنون بیرمی حجر فی بیر، و الف عاقل ما بیشیلو(ابی­راشد، 1954:ص 166) یا جاهل رمی حجر فی بیر، میت عاقل ما بیطلعه (زیادنة،2014:ص129)  

ترجمه فارسی: یک دیوانه سنگی در چاه می­اندازد و صد تا عاقل نمی­توانند آن را بیرون آورند

معادل فارسی: دیوانه­ای به چاهی سنگی انداخت هزار دانا نتوانست آن را بیرون آورد(ذوالفقاری، 1388:ص 1066)

کاربرد: اشاره به خراب شدن و گره خوردن امور به دست افراد نادان و بی­فکر که باعث دردسر سایرین شده و حتی افراد مجرب هم از اصلاح آن ناتوانند.

3.کوه:

کوه­ها در نزد عرب ها دو ویژگی بارز دارند: انبوه و سنگین بودن و پایداری و تغییر ناپذیری. اعراب کوههایشان را با این دو ویژگی مثال می­زدند. به نظر می­رسد که هر گروهی نام کوهی که در نزدیکیشان بود را در مثل ذکر می­کردند. (قطامش، 1988:ص 446-447)

کوه­ها در نزد فارسیان باستان فواید بسیاری داشته­اند. در مینوی خرد، دانا سبب  ساخته شدن کوه­ها را می­پرسد و پاسخ می­شنود که: «این کوه­ها در جهان برخی انگیزنده باد و برخی بازدارنده آن، برخی جای ابر بارنده و برخی زننده اهریمن و نگاهدارنده و زندگی بخش آفریدگان اورمزد خدایند(عفیفی، 1374:ص 592).

مفهوم صبر:

طول البال یهدم الجبال (شقیر،1894:ص90)

ترجمه فارسی: صبر کوه­ها را نابود می­کند

معادل فارسی: گرصبر کنی ز غوره حلوا سازی

مثل­ها در رابطه با صبر و تحمل است هر دو در مفهوم مشترک و در لفظ متفاوت است که در مثل عربی وجود صبر را در حدی می­داند که می­تواند حتی کوه هم که داری عظمت و پایداری است را نابود کند هرچند که این امر محالی است و در مثل فارسی ساختن حلوا که شیرین است از غوره که ترش است کار ناممکنی است اما این مثل می­گوید که با صبر می­توان به آن دست یافت در هر حال انسان با صبر و تحمل می­تواند به همه چی دست یابد. کوه به عنوان یک عنصر طبیعی در نزد عرب­ها و به خصوص مردم لبنان  است چراکه لبنان واقعی یا اصیل، همان رشته کوه­های غربی است. این قطعه از زمان رومیان به لبنان معروف بوده است در حالی که زنجیره شرق آن انتیلیبانوس یا «لبنان مقابل» نامیده می­شد و این دو زنجیره در گذشته و در اعصار زمین­شناسی یک رشته کوه بوده است. در واقع لبنان بخش میانی یک رشته کوه بلند است که از جبل الکلام در شمال سوریه شروع می­شود و به کوه­های مرتفع سینا در جنوب ختم می­شود و این قسمت میانی لبنان بلندترین و زیباترین و ناهموارترین قسمت این زنجیره است(حتی، لاتا:ص 14).

مفهوم ادعا داشتن زیاد:

تمخض الجبل فولد فَأراً (مختار، 1429:ص 342)‌ یا تمخض الجبل، قال له: فولد فأراً (ابی راشد،1954:ص138)

ترجمه فارسی: کوه زایید و موش به دنیا آمد

معادل فارسی: کوه موش زاییده/ کوه غرید و لرزید بعد از یک هفته یک بچه موش زایید(ذوالفقاری، 1389:ص 1469-1470)

کاربرد: هرگاه بخواهند بگویند که فردی با کلّی ادّعا، هیاهو و تبلیغات، کاری مناسب با ادّعای خود انجام نداده است، می‌گویند: «کوه، موش زاییده است». بعضی اوقات هم با تأکید بیشتر می‌گویند: «کوه لرزید و غرّید و یک موش زایید»؛ یعنی با آن همه بزرگی، ادّعا و غوغا، کار او بسیار ناچیز و کم‌اهمّیت است.( شکورزاده، 1369:ص 806) 

در هر دو زبان، به عنوان مَثَل به کار رفته از نوع «مَثَل‌نما»  یا مَثَل‌گونه است و در هر دو زبان از دو عنصر کوه و موش استفاده شده است.

مفهوم استقامت در برابر مشکلات:

یا جبل، ما یهزک ریح (درویش، 2005:ص 6)

ترجمه فارسی: ای کوه باد هم تو را نمیلرزاند

معادل فارسی: بیدی نیست که با این بادا بلرزه

هر دو مثل در رابطه با بیان محکم بودن در برابر سختی­ها و مشکلات است که از نظر مفهومی مشابه و از نظر لفظی متفاوت است در مثل عربی کوه نماد استقامت و پایداری است که هیچ چیزی نمی­تواند در آن تغییر ایجاد کند یا آن را جا به جا کند این ضرب­المثل در زبان فارسی در بیان وجه حماسی فارسیان به کاربرده می­شود. یعنی این­که ما در برابر حملات، ناملایمات، خطرات و چیزهای دیگر از این دست، هراسی به دل راه نمی­دهیم و کوتاه نمی­آییم. می­بینیم که در مثل عربی از عنصر طبیعی کوه استفاده شده است اما در فارسی مفهوم مورد نظر با کاربرد بید تجلی یافته است این­که فارس زبان چرا بید به کار برده است  به این علت است که شاخ و برگ بید با بادی مختصر یا حتى نسیمی ملایم می‌لرزد ( گرامی، 1386:ص 55). همچنین جایگاه ویژه­ای در ادبیات فارسی دارد معروف‌ترین و زیباترین نوع بید، بید مجنون با شاخه‌های بلند و باریک، و آویخته است. گاهی بید مجنون را بید «مُوَلّه» به معنی شیفته و واله، و گاهی نیز بید معلق و بید ناز نامیده‌اند. برخلاف دیگر درختان همچون سرو که قد و قامت یار را به آنها تشبیه کرده‌اند، بید با شاخ و برگ آویخته، فروافتاده و نازک و ظریف به زلف و موی پریشان تشبیه شده است. از آن­جا که بید نیز همچون سرو، صنوبر، چنار و نارون بی‌ثمر است، سر به زیری وی را به‌سبب خجل بودن و شرمساری از این بی‌حاصلی دانسته‌اند.(همان:ص 56-57)

4. آب 

آب، مایع حیات­بخش و یکی از تاثیر­گذارترین عناصر حیاتی در فرهنگ و فولکلور مردم ایران به شمار می­رود.جلوه­های گسترده­ای از فرهنگ، تمدن و هنر فارسیان تحت تاثیر باورها و اسطوره­هایی بوده است که درباره آب پدید آمده­اند. بر پایه باورهای فارسیان باستان، آب نقش چشمگیری در پیدایش هستی و پیشبرد مبارزه میان نیکی و بدی در عرصه تاریخ اساطیری ایران داشته است.(موسوی، 1391:ص 1)

آب برای عرب عنصری بوده که زندگی بدون آن معنی نداشت و در کتاب قرآن هم بارها روی اهمیت آب و حیات بخش­اش تاکید شده است.چنان­چه خداوند در قرآن می­فرماید: و هو الذی خلق من الماء البشر؛ او خدایی ست که ازآب بشر را آفرید(خدایاری، 1386:ص 157)

مفهوم: سوء استفاده از موقعیت نابسامان

بينشرب مع الماء العکر  

ترجمه فارسی: نوشیدن ازآب گل­آلود

 معادل فارسی: از آب گل­آلود می­خواهد ماهی بگیرد (ذوالفقاری، 1388: ص 266)

کاربرد: برای افرادی به کار می­رود که از موقعیت­های نابسامان و آشفته، کاملا سوء استفاده می­کنند.

با وجود آن­که هر دو ضرب­المثل در کاربرد و مفهوم تطابق کامل دارند ولی از واژگان متفاوتی برای بیان مقصود خود استفاده کردند. واژه­های آب  و گل­آلود واژه­های مشترکی هستند که در هر دو ضرب­المثل به کار رفته­اند؛ حال آنکه در ضرب­المثل عربی نوشیدن آب گل­آلود را برای مفهوم سوء استفاده از موقعیت نابسامان به کار برده­اند ولی در ضرب­المثل فارسی ماهیگری در آب گل آلود را برای این مفهوم به کار بردند.

مفهوم رفاه و خوشی:

اللي أصبعه فی المیة، مش مثل اللي أصبعه فی النار (ابی­راشد، 1954:ص 38) یا اللي أیده فی النار، مش زي اللي أیده فی المیّه(زیادنة، 2014:ص42)

ترجمه فارسی:کسی که انگشتش در آب است مثل کسی نیست که انگشتش در آتش است

معادل فارسی: سیر از گرسنه خبر نداره، سواره از پیاده (ذوالفقاری، 1388:ص‌1226)  

کاربرد: اشاره به انسان­هایی دارد که در رفاه و خوشی هستند و درکی از شرایط انسان­های تهی دست ندارند و تنها زمانی قادر به درک شرایط افراد تهی دست جامعه خواهد بود که در شرایط مشابه قرار بگیرد و خود نیز نیاز به کمک داشته باشد.

همان­گونه که مشاهده می‌شود، در هر دو ضرب‌المثل مطابقت معنایی کامل وجود دارد و در هر دو سخن از فردی است که درکی از سختی­های زندگی انسان­های تهی دست ندارد و تا خود در آن شرایط قرار نگیرد، درکی از آن نخواهد داشت. در ضرب­المثل عربی با در تقابل قرار دادن  دو عنصر متضاد آب و آتش و این­که آن کس که دستش در آتش است با آن­که دستش در آب است متفاوت است و در ضرب­المثل فارسی هم با قرار دادن دو مفهوم متضاد یعنی سیر و گرسنه و سواره و پیاده این مفهوم را به ما می رساند. منزلت آب و آتش برای عرب به  این علت است که آب و مراتع ارتباط تنگاتنگی با زندگی اعراب در دوران جاهلیت دارد؛ زیرا آب مایه حیات انسان و حیوان و گیاه است و اثر بیشتر و حیاتی­تری برای ملتی مانند اعراب دارد. اعراب به دلیل کمبود باران و کمبود آب اغلب در معرض دوره­های خشکسالی بوده است. در مراتع نیز احشام آنها زندگی می­کردند و به ویژه شترها که در آن زمان گرانبهاترین دارایی آن­ها بود و طبیعی است که شبه جزیره عربستان چشمه­ها و حوض­ها و چاه­های فراوانی دارد که نیاز مردمش را به آب کفایت می­کند (قطامش، 1408:ص 452).

آتش در میان عقاید اعراب عصر جاهلی جایگاه برجسته­ای دارد. آنها به قدرت جادویی آن اعتماد داشتند و این افراد مجالس و شب های خود را در اطراف آتش برگزار می کردند و بر آتش با هم متحد می شدند و مهمانان خود را با آتش پذیرایی می کردند، بیماران خود را با آتش مداوا می کردند(زمانی، 1395:ص 40)

اعراب آتش را به عنوان استعاره­ای از سوزاندن، ویرانی، اشتیاق، عشق، مصیبت و در نتیجه درد جسمی و روانی بیان کرده­اند و گفتند: آتش عشق، آتش شور، آتش مهجوریت، آتش فروزان، آتش قلب، آتش محبت، آتش نفاق، آتش مذمت، آتش دلبستگی. همه این ساختارها و گفته­ها حاکی از اهمیت وجود آتش در زندگی انسان­ها به صورت منفی یا مثبت است. آتش به دلیل قداست و قدرت جادویی خود، اغلب نمادی از پاکی و عصمت است (زمانی، 1395:ص 40).

مفهوم تمسک به اصل یک چیز به جای فرع آن:

إذا حضر الماء بطل التیمم (ابی­راشد، 1954:ص 27)

ترجمه فارسی: هرگاه آب باشد، تیمم باطل است

معادل فارسی: تیمم باطل است آنجا که آب است (ذوالفقاری، 1388:ص 732)

کاربرد: اصل کار آمد و فرع بی­مورد است؛جایی که اصل یک چیز یا یک کار وجود دارد ، دیگر توسل به فرع جایی ندارد و باید اصل را انجام داد.

این دو مثل هم از لحاظ معنایی و هم واژگانی کاملا مطابقت دارند. هر دو مثل یکی از مسائل و احکام دینی را مطرح می­کنند.پس یکی از دلایل مشترک بودن این ضرب­المثل  هم در زبان عربی و هم در زبان فارسی مشترک بودن در دین اسلام است که یکی از نقاط مشترک فرهنگی بین دو کشور محسوب می شود.  

نتایج:

پس از بررسی­های انجام شده در مفاهیم مشترک بین ضرب­المثل­های لبنانی و فارسی نتایج زیر به دست آمد:

زبان فارسی و عربی به دلیل آن­که طیّ قرون متمادی با هم حشر و نشر داشته‌اند، به لحاظ مضمون، اثری متقابل بر یکدیگر داشته‌اند و ارتباط متقابل ایران و لبنان نیز از این امر مستثنی نمی­باشد. به واسطه همین موضوع ما در زبان لبنانی و فارسی  ضرب­المثل­هایی می­بینیم که  از نظر ساختار  یا با هم مطابقت کامل دارند؛ و یا مفهومی مشترک با دو بیان متفاوت هستند. در کنار این موضوع عناصر طبیعی زمینی در ضرب­المثل­های دو زبان مورد عنایت ویژه بوده است. به گونه­ای که در هر دو زبان انواع حیوانات چون گربه، مار، خر، اسب، و سگ و دیگر عناصر چون سنگ، کوه و آب مشاهده می­شود. این موضوع نیز به موقعیت جغرافیایی و محیطی دو کشور باز می­گردد که هم دارای کوه و دریا هستند و هم انواع حیوانات در آنها دیده می­شود. همچنین این عناصر طبیعی جایگاه و کاربرد یکسانی در هر دو زبان داشته که این موضوع نیز برخاسته از بینش مشترک این دو ملت  نسبت به این عناصر و شباهت فرهنگی بین آنهاست.

از وجوه تمایز بین آن­ها این­که زبان لبنانی از عناصر طبیعی بهره بیشتری برده است تا زبان فارسی. به گونه­ای که مفاهیم مشترکی چون صدمه زدن پنهانی، انجام دادن همزمان دو کار، ناسپاسی، صبر، استقامت، رفاه و خوشی در مثل­های فارسی در مقایسه با ضرب­المثل لبنانی از هیچ یک از عناصر طبیعی استفاده نشده است. همچنین عنصر سنگ حیوان در زبان فارسی در بیان مفاهیم مشترک جایگاه کمرنگ­تری دارند. این موضوع نشأت گرفته از این مسأله است که سنگ در لبنان از جایگاه ویژه­ای برخوردار است و حیوان نیز عنصر جدایی­ناپذیر اعراب در صحرا و زندگی آنان بوده است.

مصادر و منابع

ابراهیم، پورداوود؛ «كمان و تير»؛ مجله بررسی­های تاريخی، سال اول، 1346؛ صص 29-45.

ابن منظور، جمال الدین محمدبن مکرم؛ لسان العرب؛ المجلد الأول و  السادس و الرابع عشر، بیروت: دارصادر، 1414.

ابی­راشد، حنا؛ معجم الامثال دائرة المعارف؛ شعبیة توجیهیة، عربیة عامیة، بیروت: مطبعة النمر، 1954.

آریان پور، منوچهر؛ فرهنگ پیشرو آریان پور؛ تهران: جهان رایانه امین، 1385.

الاصفهانی، حمزة بن حسن؛ الدرة الفاخرة فی الامثال السائرة؛ تحقیق: عبدالمجید قطامش، مصر: دار المعارف، بی­تا.

پرتوي آملی، مهدی؛ ریشه­هاي تاریخی امثال و حکم؛ بیجا: کتابخانۀ سنائی، 1365.

جاحظ، ابی­عثمان عمربن بحر؛ الحیوان؛ الطبعة الثانیة، الجزء الأول و الثانی، مصر: مکتبة و مطبعة مصطفی الحلبی و أولاده، 1965.

جاحظ، ابی­عثمان عمربن بحر؛ الحیوان؛ الطبعة الثانیة، الجزء السابع، مصر: مکتبة و مطبعة مصطفی الحلبی و أولاده، 1968.

حتی، فلیپ؛ لبنان فی التاریخ منذ أقدم العصور التاریخیة الی عصرننا الحاضر؛ ترجمه انیس فریحه، دارالثقافه للطباعة و النشر و التوزیع، لاتا.

حتی، فیلیپ؛ تاریخ عرب؛ ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز: کتاب فروشی حاج محمدباقر کتابچی حقیقت، 1344.

حسین، فائقه؛ حدائق الأمثال العامية؛ القاهرة: مطبعة امین عبدالرحمن، 1943.

حکمت، علی‌اصغر؛ امثال قرآن؛ تهران:پرسش، 1361.

خدایاری،زهرا؛ کهن الگوی دریا و ماهی در اندیشه­ی مولانا؛ پایان نامه­ کارشناسی ارشد ادبیات فارسی. دانشکده­ی ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبائی تهران، 1386.

خضرایی، امین؛ امثال فارسی؛ شیراز: انتشارات نوید، 1383.

خلعت بری لیماکی ، مصطفی؛ فرهنگ مردم تنکابن؛ تهران: نشر پازینه، 1387.

دانشنامه فرهنگ مردم ایران؛ زیرنظر کاظم موسوی بروجردی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1391.

درویش، بسام؛ امثال شعبیة لبنانیة و سوریة؛ 2005.

دهخدا، علی اکبر؛ امثال و حکم؛ تهران: سپهر، 1363.

دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه؛ انتشارات دانشگاه تهران، 1377.

ذبیح الله، صفا؛ تاریخ ادبیات ایران؛ تهران: نشر ققنوس، 1368.

ذوالفقاری، حسن؛ فرهنگ بزرگ ضرب­المثل­های فارسی؛ تهران: معین، 1388.

ذوالفقاری،حسن؛ داستان­های امثال؛ تهران: مازیار، 1392.

رستمی،یونس، محمدتقی؛ فارسی عمومی؛ رشت: راوان، 1392.

زرین­کوب، منصوره؛ امینی، فرهاد؛ «تحليل مقابله­اي امثال در فارسي و عربي از نظر معنا، واژگان و سبک (بررسي موردي بيست و يک مثل»؛ پژوهش­های ترجمه در زبان و ادبیات عربی، سال چهارم، شماره 10، 1393، صص119-139.

زمانی، هاجر؛ «رمزیة مفردة النار و دلالتها فی دیوان أغانی مهیار الدمشقی لأدونیس»؛ مجلة دراسات فی اللغة العربیة و آدابها، العدد الثالث و العشرون، 1395، صص39-54.

زیادنة، صالح؛موسوعة الأمثال الشعبیة؛دارالمهدی م.ض عبدزحالقة، الطبعة الأولی، 2014.

ژان، شوالیه؛ آلن،گربران؛ فرهنگ نمادها؛ ترجمه سودابه فضائلی، تهران: جیحون، 1388.

سعدی،مصلح الدین؛کلیات سعدی؛ تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس، 1385.

شکورزاده، ابراهیم؛ ده هزار مثل فارسی و بیست و پنج هزار معادل آن­ها؛ مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1372.

شقیر،نعوم؛امثال العوام فی مصر و السودان و الشام؛طبع بمطبعة المعارف فی اول شارع الفجالة بمصر،لنجیب متری،1894.

صالح نساج، سیما؛ بررسی سنگ­ها و فلزات در دیوان خاقانی؛ سومین همایش ملی زبان، ادبیات و بازشناسی مشاهیر و مفاخر،تربت حیدریه،1397.https://civilica.com/doc/894846.

صینی،محمود اسماعیل؛ معجم الامثال العربیة؛ الطبعة الأولی، مکتبة لبنان، 1992.

عجینه، محمد؛ موسوعة أساطیر العرب عن الجاهلیة و دلالتها؛ مجلات متنوعة، المجلد الأول، 2009.

عفيفــي، رحیم؛ اســاطير و فرهنــگ ايرانــي در نوشــته­هــاي پهلــوی؛  تهــران: توس، 1374.

غنیمی هلال، محمد؛ الأدب المقارن؛ القاهره: دارالنهضة مصر للطبع و النشر، 1995.

فتوحی رود معجنی، محمود؛ بلاغت تصویر؛ تهران: سخن، 1389.

فرزاد، عبدالحسین؛ رویا و کابوس؛ چاپ سوم، تهران: مروارید، 1392.

قاسملو، مجتبی؛ آسیب­شناسی ضرب­المثل­های فارسی؛ تهران: زوار، 1392.

قطامش، عبدالمجید؛ الامثال العربیة دراسة تاریخیة تحلیلیة؛ الطبعة الاولی، دمشق: دارالفکر للطباعة و التوزیع و النشر، 1988.

گرامی، بهرام؛گل و گیاه در هزارسال شعر فارسی؛ تهران، 1386.

مختار، احمد؛ معجم اللّغةالعربیّة المعاصرة؛ الطبعة الأولی، القاهرة: عالم الکتب، 1429.

میدانی، احمدبن محمد؛ مجمع الأمثال؛ الجلد الثانی، المعاونیة الثقافة لآستانة الرضویة المقدسة، 1366.

An analysis of nature in the common discourse of Lebanese and Persian proverbs

Abstract

Proverbs are of special importance since they are one of the most important linguistic categories of any nation and a complete view of the culture, customs and beliefs of a nation, and important category in the study of linguistics and literature. Proverbs have a special place in the literature of different nations to the extent that they cover an important part of the literature of any society and their study leads to the discovery of their cultural commonalities and differences and is is a sign of the intellectual concern of the past and has advice. Persian and Arabic languages have always had many influences throughout history, and these influences and cultural exchanges have sometimes led to many similarities between the two languages. This article tries to examine the proverb with a common meaning between these two languages in terms of the place of natural elements in them in a descriptive-analytical method. The results of this article indicate that Persian and Lebanese proverbs have many commonalities in the use of natural terrestrial elements. The reason for this is due to the geographical location, cultural and historical context and the common vision of the two nations. But at the same time, Lebanese proverbs have a greater tendency towards the elements of nature, especially animals and stones, compared to Persian proverbs. Another common point is that both languages, in expressing their proverbs in the use of animals, have paid attention to their endurance, instinct, and body, but in other elements, such as mountains, rocks, and water, have been considered only the words themselves.

Keywords: Folklore, Culture, Proverb, Nature, Iran, Lebanon

 

 

23

 

---