Explaining the process, consequences and scenarios of urban growth and expansion( case Study: Saveh city)
Subject Areas : Geography and Urban Planning
ali ghafari
1
,
پروانه زیویار
2
1 - PhD student in the field of Geography and Urban Planning, Islamic Azad University, Yadgar Imam branch
2 - استادیار گروه جغرافیای برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام خمینی (ره)
Keywords: urban growth. Urban theories, scenarios of urban growth and expansion, physical growth and development of cities, Saveh city,
Abstract :
The problem, scope and purpose of the research: Saveh city has experienced rapid and extensive growth during the last decades due to its industrial and transportation location. The rapid increase in the population of cities has caused the appearance of characteristics and conditions in their structure and function. Also, urban growth is associated with land use change and increased city activities. Therefore, it can be emphasized that urbanization is an inevitable process that occurs as a result of economic development and rapid population growth. Urbanization and its consequences is the main problem of many urban areas in the world, which includes the indiscriminate expansion of the city towards the peripheral areas with poor planning and control, unplanned urbanization has caused major problems such as pollution, traffic, deforestation and density of places. This study was conducted to answer the following two basic questions and objectives: What is the appropriate model for predicting the urban growth of Saveh? How much do economic-cultural factors affect the growth of Saveh city? Method: This research was conducted with a combination of documentary methods and secondary data analysis. The field of research was Saveh city, then data analysis was done using specialized software such as SLEUTH model analysis. Findings: The growth rate of Saveh city was very high compared to other cities of the same size, and the massive migration to it in the last seventy years, especially in the last five decades, has been ongoing. The process of changes in the city and its dimensions and its various elements during the period from 1335 to 1395 have been investigated and analyzed. Results: Saveh city has an important position in the local, regional and national development system for various reasons, and studying the growth process of the city and its patterns and consequences is very necessary for policy makers. The selection of the most suitable growth scenario for Saveh city and its planning were also introduced along with the basic and effective problems, opportunities and possibilities of policies and strategies.
77
فصلنامه جغرافیایی سرزمین، علمی – پژوهشی، سال بیست و یکم، شماره 82، تابستان 1403
سناریوهای رشد و گسترش شهری از طراحی تا واقعیت (مورد مطالعه: شهر ساوه)
1. دانشجوی دکتری گروه جغرافیا، واحد یادگار امام (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2. گروه جغرافیا، واحد یادگار امام (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
تاریخ دریافت مقاله: 11/08/1402 تاریخ پذیرش مقاله: 10/11/1402
چکيده
شهر ساوه به‌عنوان دومین شهر استان مرکزی و یکی از بزرگترین قطبهای صنعتی کشور، نیز همگام با افزایش رشد شهرنشینی در کشور و استان رشد جمعیتی قابل توجهی از بعد تعداد جمعیت، سکنه و عرصه فیزیکی و کالبدی شهر داشته است. هدف اصلی پژوهش حاضر مطالعه روند رشد شهر ساوه و انتخاب مناسبترین سناریو برای رشد آتی می‌باشد. یافتهها نشان داد که مسیری که شهر ساوه برای رشد و توسعه طی کرده است رشد طبیعی اتفاق نیفتاده است. در عین حالی که شهر تقریبا از همه جهات در حال رشد است اما سرعت رشد در چهار جهت اصلی اصلا قابل قیاس با برخی نقاط عطف رشد نیست، وزن اصلی رشد شهر بیشتر درسمت شرق(یاقوت آباد) و شمال شرقی (عبدل آباد) شمال غربی (وحدت و قالیشوئی) و جنوب غرب مثل عباس آباد خواهد بود. یکی از محورها در امتداد مسیرهای اصلی منتهی به شهر صنعتی کاوه خواهد بود. میزان رشد در جهتهای شمالی و جنوبی شهر باعث از بین رفتن زمینهای مرغوب باغات و کشاورزی و رشد نامتوازن شهر خواهد شد.
کليد واژه‌ها: رشد شهری، نظریههای شهری، سناریوهای رشد، رشد افقی و بی‌قواره، شهر ساوه.
مقدمه
یکی از موضوعات مرتبط با مطالعات رشد شهرها، تقسم بندی متنوعی است اما الگوی رشد از بعد عمودی/افقی یکی از رایجترین ابعاد است. گسترش افقی شهر یا اسپرال شهري در بسیاری از شهرهای جهان غیر صنعتی رخ داده است. سابقه کاربرد این اصطلاح به اواسط قرن بیستم برمی‌گردد، زمانی که در اثر استفاده بیش از حد از اتومبیل و توسعه بزرگراه‌ها، بسط فضاهاي شهري در آمریکا رونق گرفت (2001: (Hess شهرها را از نظر الگوهای شکل شهر که در قالب پنج طرح شهری ارگانیک، شطرنجی، شعاعی، خطی و ترکیبی و دیگری الگوهای منطقه ای رشد فیزیکی شهری در قالب دو الگوی کلی پیوسته و ناپیوسته بررسی میشود(آزاده، 1393) هم‌چنین از یک بعد دیگر الگوی فضایی فعالیتهای انسان در برهه خاصی از زمان تعریف میشود و به دو دسته اصلی گسترش افقی یا پراکندگی شهری(sprawl) و الگوی شهر فشرده (Compact city) تقسیم می‌گردد گسترش افقی شهر به معناي رشد سریع و پراکنده کلان شهرها و حتی شـهرهاي کوچـک کـه در برخـی موارد تا نواحی روستایی کشیده شـده مـیشـود اسـت (عباس زاده، 1384 :24) هم‌چنین به گسترش شهر در حاشـیۀ شـهرها، در طـول بزرگـراههـا و یـا گسـترش بیبرنامه و کنترل نشده در سطح شهر نیز گفته میشود (Hadly, 2000) هنگامیکه شهرها از نظر انـدازه و تعـداد جمعیـت رشد میکنند، توجه بـه همـاهنگی میـان جنبـههـاي کالبدي، اجتماعی و محیطزیسـتی آنهـا بسـیار حـائز اهمیت است و پایداري شهر در گـرو همخـوانی میـان این عوامل خواهد بود. در این میان محـیطزیسـت بـه عنوان بستر توسعه نقش بسزایی در روند شـکلگیـري شهرها دارد و بهرهمندي از محیطزیسـت سـالم و بـوم پایدار نه تنها تأمین کننده نهادههاي لازم در فرآیند توسعه است(زرآبادی، 1394)، بلکـه فـراهم کننـده محیطـی مناسب براي زیستن بشر و شـرکت مناسـب او در ایـن فرآیند خواهد بود (مبرقعی، 1389: 84) توسعه شهري و تغییرات الگوهاي کاربري زمین باعث ایجاد تأثیرات گسترده اجتماعی و محیطزیستی می‌گردد. این تأثیرات شامل کاهش فضاهاي طبیعی، تجمع وسایل نقلیه، کاهش زمینهاي کشاورزي با توان تولید بالا، تأثیر بر زهکشهاي طبیعی وکاهش کیفیت آباست. اینها به نوعی با تغییر الگوهاي کاربري زمین بر اثر فعالیتهاي انسانی مرتبطاند، لذا درك چگونگی تغییرات کاربري و پوشش زمین، چه از نظر کمیت تغییرات و چه از نظر الگوي مکانی آن بهدلیل اثرات گسترده بر محیطزیست، چرخههاي آبی، زیستگاههاي طبیعی، حیاتی به نظر میرسد (کامیاب و همکاران، 1390:100) تحولات مربوط به شهر در مقطع 1299الی 1320 در نهایت خود را به عنوان یک تحول الگوئی به نمایش گذاشت(امامعلی و کامیاب 1391 ).
مرور مبانی نظری
شهر قابل زیست و رشد متناسب هدف همه مدل‌های مدیریت و توسعه شهری است: برنامه‌ریزی شهری عبارت است از تأمین رفاه شهرنشینان، از طریق ایجاد محیط بهتر، مساعدتر، آسان‌تر، سالم‌تر، ودلپذیرتر(تدین و همکاران، 1403) (شیعه،1383: 101). برنامه‌ریزی شهری، درواقع در جهت تأمین نیازهای خدمات شهری، و در نظر گرفتن عوامل مختلف اقتصادی و اجتماعی در یک سیستم برنامه‌ریزی شهری جامع و پویا، مشخص کردن سیاستها و برنامههای توسعه شهری، هماهنگ کردن آنها با سایر برنامههای عمرانی در سطح منطقه‌ای و کشوری و تنظیم برنامه‌ها و طرحها در دوره زمانی معین است(زیاری،1383: 55-54 ). برنامه‌ریزی شهری پویاست و علت پویایی آن این است که شهر مانند یک موجود زنده است که مقداری مکانیسم این ارگانیسم را متأثر می‌کند(خلیجی و همکاران، 1399). بنابراین، جهت تأمین نیازهای خدمات شهری و در نظر گرفتن عوامل مختلف اقتصادی و اجتماعی در یک سیستم برنامه‌ریزی شهری جامع و پویا، مشخص کردن سیاستها و برنامههای توسعه شهری، هماهنگ کردن آنها با سایر برنامههای عمرانی در سطح منطقه‌ای و کشوری، و تنظیم برنامه‌ها و طرحها در دوره زمانی معین از اولویت ویژهای برخوردار است(یاراحمدی، 1402)(شیعه، 1383: 102). خدمات شهری به عنوان ابزار مدیریت توسعه شهری و عامل اصلی تداوم حیات شهری است که بدون آن زندگی شهروندان از فعالیت بازمیماند. پراکنش بهینه و عادلانه آن منطبق با خواست مردم در فرایند برنامه ریزی شهری از اهمیت زیادی برخوردار است(مشکینی، 1395). توزیع نابرابر شبکه معابر، سطح روشنایی، فضای سبز و غیره مدیریت شهری را نه تنها در ارایه خدمات عمومی شهر به شهروندان با مشکل روبه رو ساخته است بلکه امنیت شهری را نیز در مناطق مختلف شهری افزایش یا کاهش داده است(زیویار،1399)(گلستانی، 2024)
مفهوم كاربري اراضي به معناي به‌کارگیری زمين براي اهداف به‌خصوص توسط انسان مي‌باشد. (Meyer, 1994) كاربري زمين به‌طور ذاتي درباره‌ي تمام جنبه‌هاي فضايي يا فعاليت‌هاي انساني در زمين و طريقه‌اي كه سطح زمين مي‌تواند براي نيازهاي مختلف آماده شود و از آن بهره‌برداري گردد بحث مي‌كند. (Baronian, 2024). (Robing, 1989, 19-20) و يا كاربري زمين جنبه‌هاي فضايي همه‌ي فعاليت‌هاي انساني را در روي كره‌ي زمين براي رفع نيازهاي مادي و فرهنگي او نشان مي‌دهد. (Northam, 1975, 168).
كاربري زمين درواقع بهره‌برداري صحيح انسان از طبيعت است كه در چند دهه‌ي اخير از سوي پژوهشگران به‌ویژه دانشمندان علم جغرافيا به‌کاررفته است. درواقع اين واژه استفاده از امكانات و توانايي زمين را نشان مي‌دهد به‌عبارت‌دیگر نحوه‌ي استفاده از زمين و كاركردي كه به آن تعلق مي‌گيرد را كاربري زمين گويند اين كاركرد ممكن است در مقياس منطقه باشد و يا در مقياس سكونت‌گاه‌هاي انساني و شهر مدنظر باشد (عسكري، رازاني و رخشاني، 1381: 5) بر همين مبنا برنامه‌ريزان معمولاً زمين را ازنظر ميزان كاربرد و اثرات آن به محل، محيط و جامعه دستهبندي مي‌كنند (سيف‌الديني، 1378: 259).
رشد شهری اضافه شدن مناطق و محله‌های جدید و گسترش خودرو و بی‌رویه شهرها را شامل میشود. توسعه فیزیکی و رشد جمعیت شهری به‌سرعت تغییرات و دگرگونی‌های را در شکل شهر به وجود میآورند که به‌صورت گسترش فیزیکی شتاب آلود و به‌صورت نامتعادل و ناهماهنگ بروز می‌کند، رشد شهری به‌نوعی حاکی از عدم وجود برنامهای خاص و یا متعادل با گسترش و افزایش جمعیت است(safari, 2024) به‌طورکلی افزایش کاربری مسکونی و تخصیص حداقل سرانهها و فضاها به سایر کاربری‌ها پیشی گرفتن رشد بر توسعه یا تقدم مقیاس بر عملکرد و برتری کمیت بر کیفیت نام دارد (همپانژاد، 1388: 18). توسعه عبارت از تغییرات کمی و کیفی که هدفش بهبود توسعه‌یافتگی اجتماعی– اقتصادی و ارتقای معنوی باشد (صابری فر،1378، 28). به بیانی دیگر توسعه عبارت است از وسعت دادن یک پدیده در ابعاد مختلف که جامعیت داشته و دربرگیرنده توسعه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و تغییرات رفتار فردی نیز می‌باشد(زمردیان، 1374: 14).
توسعه شهری به‌عنوان یک مفهوم فضایی را می‌توان به معنای تغییرات در کاربری زمین و سطوح تراکم جهت رفع نیازهای ساکنان شهر درزمینه‌ی مسکن، حمل‌ونقل و اوقات فراغت تعریف کرد(عزت پناه، 1395) (1996, 266 ,Mukomo). هرچند اغلب اصطلاحات رشد و توسعه فیزیکی شهر به‌جای یکدیگر مورداستفاده قرار می‌گیرند. اما باید اذعان کرد که هر دو دارای مفاهیم جداگانه هستند به‌طوری‌که اکثر متخصصین برنامه‌ریزی شهری معتقدند رشد شهری و گسترش خودرو باعث رشد بی‌رویه شهرکها، مناطق مسکونی و افزایش بی اصول و نابرابر سطوح مختلف شهری است (وبر، 39:1369). یکی از اصلیترین حوزههایی که در توسعة میان‌افزای شهر به آن توجه میشود زمینهای بایر و بلااستفاده در محدودة شهر است. توجه به ظرفیت بالای زمینهای بایر در شهر می‌تواند راه ما را در رسیدن به شهری پایدار هموار کند. (سرور 1399)
از ترکیب انواع فضاها یا کاربری‌های مسکونی، تجاری، صنعتی، تفریحی، و مذهبی ایجاد ارتباط و حرکت در زمان و مکان بین فضاهای یادشده پیکرهای به وجود میآید که به‌صورت یک سیستم فیزیکی یا کالبدی عمل می‌کند. این پیکره را می‌توان یک کالبد به‌حساب آورد و گسترش این پیکره را توسعه کالبدی یک شهر یا یک مکان جغرافیایی قلمداد کرد (زنگیآبادی، 1376: 192). به‌عبارتی‌دیگر مفهوم توسعه فیزیکی عبارت است از افزایش و گسترش وسعت شهر در اراضی پیرامونی خود یا الحاق مراکز سکونتی اطراف شهر به شهر اصلی به‌طوری‌که کاملاً در شهر مادر ادغام گردند (دهاقانی، 1378: 412).
مفهوم فضا به کلیه فعالیتها و ساختارهای شکل‌گرفته در مکان اطلاق میشود. فضا یک مقوله بسیار عام است. فضا تمام جهان هستی را پر می‌کند و ما را در تمام طول زندگی احاطه کرده است (هدمن و یازوسکی، 1381: 67 ). فضای شهر، شامل کلیه سازههای شهری ازجمله خیابان‌ها، ساختمان‌ها، میدان‌ها و آب‌نماها، مانَک‌ها، فضای سبز، پلها و سایر عناصر شهری است. خیابان‌ها مهم‌ترین، حساسترین، و بیشترین فضاهای عمومی یک شهر را تشکیل میدهند. حساسیت و اهمیت خیابان‌ها و به‌طورکلی شبکه ارتباطی به دلایل زیر است(حاجیده، 1402) (عبدالهی، 1402)(بحرینی، 1375: 3-1) :
1- سطح زیادی از فضاهای عمومی را به خود اختصاص می‌دهد.
2- عنصر اصلی فرم دهی به شهر هستند.
3- محل اتصال و ارتباط فضاهای دیگر شهر هستند.
4- نماد اجتماعی و فرهنگیاند.
5- مهم‌ترین وسیله و ابزار طراحی شهریاند.
فضای شهری یک نمونه از فضای جغرافیایی است. مرکز شهر یا بافت قدیم به دلیل مرکزیت، مهم‌ترین فضای شهری است. فضای شهری توسعه فرایندهای طبیعی، نظام‌یافته به‌وسیله انسان، شرایط اجتماعی، سیاسی و به‌طورکلی فرهنگی جامعه شکل میگیرد. درواقع فضای شهری، بخشی از سطح زمین است که به همراه درون‌مایه مادی و اجتماعی و فرهنگی به وجود میآید. ازاین‌رو فضای جغرافیایی شامل طبیعت و همه منابعی است که می‌تواند به‌طور مستقیم و غیرمستقیم با نیازهای انسانی برخورد کند و چهره جدیدی از سطح زمین را به‌عنوان فضای شهری بسازد. بدینسان که فضای جغرافیایی یک حوزه زیستگاهی است که از شرایط طبیعی و ساختارهای اجتماعی جامعه شکل میگیرد(پوراحمد، 1393) (شکویی، 118:1375). با رشد و توسعه فرهنگی از قرن بیستم به بعد نقش فرهنگ در ایجاد تغییر و تحول فضاهای شهری بیشتر شده است. به‌طورکلی بعضی از محققان معتقدند که هر فعالیتی که انسان انجام می‌دهد اساساً متکی به فرهنگ اوست. فرهنگ مجموعهای از عقاید، آداب‌ورسوم، نسبتها، مقررات حاکم و خلاصه شیوه زندگی انسان‌هاست. هویت هر شهر علاوه بر ویژگی‌های محیط طبیعی و نحوه رفتار و گویش و لباس پوشیدن مردم، از طریق فضاهای شهری آن شهر شناخته میشود. ازجمله مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده هر شهر، فضاهای شهری آن است که با شناخت آنها شهر قابل‌بازشناسی می‌گردد. پس برای اینکه شهری هویت قوی و به‌یادماندنی داشته باشد، باید فضاهای عمومی شهر دارای فرم متناسب، منطقی و زیبا پاسخگو به عملکرد مرتبط بر آنها باشند(لاری بقال، 1380: 65 ).
روش مطالعه
مدل‌های پویای رشد شهری که توسط برخی نرم افزارها مانند GIS و سنجش‌ازدور اجرا می‌شوند، می‌توانند برای تشخیص روند توسعه شهر مفید باشند و برنامه ریزان شهری را در امر مدیریت و سیاست گذاری رشد بهینه شهری بر اساس قابلیت‌های محیط طبیعی و ترسیم آینده و چشم انداز آتی، قادر سازند.
Cellular Automata روشی ارجح برای شبیه‌سازی توسعه شهری، تغییر کاربری زمین و دیگر تغییرات پویا و سیستم‌های پیچیده در پدیده‌های جغرافیایی با توجه به ساختار ساده آنها هستند. SLEUTH یکی از مدل‌های مرسوم مطالعه رشد شهری بر پایه CA است که می‌تواند به‌عنوان یک ابزار برنامه‌ریزی قابل‌توجهی با ترکیب برداشت متفاوت انسانی نسبت به داده‌های مورد استفاده برای پیش‌بینی آینده یک شهر استفاده شود.
در دانش شهرسازی با استفاده از تکنیک SLEUTH و بر اساس مطالعه سوابق گذشته شهر، تغییرات و عوامل مـؤثر بـر رشـد و توسـعه شـهر را شناسـایی سـپس، وضعیت منطقه درآینده بر اساس ضرایب محاسبه و ارائه می‌کند. بـه ایـن صـورت بـر اسـاس سـوابق تاریخی، پنج عامل تأثیرگذار بر رونـد توسـعه شـهر در مرحله کالیبراسیون تغییر و سـهم تـأثیر هر یک به‌صورت ضریبی بـین صـفر تـا صـد مشـخص میشود. قوانین انتقال تحت تأثیر ضرایب زیر مشـخص و براي شبیهسازي اعمال میشود. ضرایب پنجگانه یاد شده عبارتند از :
ضریب انتشار
ضریب زایش
ضریب پخش
ضریب مقاومت به شیب
ضریب گرایش به جاده (رفیعی، 1386: 37 )
این پنج ضریب در قالب چهار قانون رشد شهر به شکل زیر به دست می آیند:
1- قانون رشد رشد خود به خودي: رشد خود به خودي تابعی از ضریب انتشار، ضریب مقاومت به شیب و سلول تصادفی در دسترس است.
2- رشد زایشی: رشد زایشی تابعی از ضریب زایش، ضریب مقاومت به شیب و سلولهاي تصادفی همسایه است.
3- رشد انتشاري: رشد انتشاري تابعی از ضریب پخش، ضریب مقاومت به شیب و سلولهاي تصادفی همسایه است
4- رشد متأثر از جاده: در این نوع رشد، تأثیر جادهها و شبکه حمل و نقل بر توسعه شهر و ساخت و سازهاي جدید مورد بررسی قرار میگیرد و تابعی از ضریب پخش، ضریب انتشار، ضریب مقاومت به شیب و ضریب گرایش به جاده است(Rick and Yuanhong,2005 :18) (
چهار گام راه اندازي مدل SLEUTH به قرار زیر است: -آمادهسازي لایههاي ورودي -برگرفتن و تأیید عملکرد مدل -کالیبراسیون –پیش‌بینی آمادهسازي لایههاي ورودي SLEUTH مخفف نامهاي لایههاي مورد نیاز مدل است. این لایهها عبارتنـد از شـیب ، کـاربري زمـین ، نواحی استثناء کـه توسـعه شـهري در آنهـا ممنـوع است، نواحی شهري ، شبکههاي حمل و نقل و نقشـه سایه و روشن پستیها و بلنديها ، لایه سایه و روشـن پستیها و بلنديها در محاسبات نقشی نـدارد و فقـط جهت نمایش اسـتفاده مـیشـود.
یافتهها
با توجه به تعداد جمعیت مستقر در واحد هکتار در نواحی مختلف شهر، جمعیت بیش از 150 نفر در هکتار با نوع تراکم بسیار زیاد، جمعیت بیش از 125و کمتر از 150 نفر در هکتار با نوع تراکم زیاد، جمعیت بین 100 تا 125نفر در هکتار تراکم متوسط، جمعیت 50تا 100 نفر در هکتار با نوع تراکم کم. تعداد جمعیت کمتر از 100 نفر در هکتار به‌عنوان تراکم خیلی کم در نظر گرفته‌شده است.
جدول 1 - سطح‌بندی انواع تراکم برحسب تعداد در هکتار در ساوه
نوع تراکم | تعداد جمعیت |
بسیار زیاد | بیش از 150 نفر در هکتار |
زیاد | 125-150 نفر در هکتار |
متوسط | 100-125 نفر در هکتار |
کم | 50-100 نفر در هکتار |
خیلی کم | کمتر از 50 نفر در هکتار |
شکل 1 - تراکم جمعیتی نواحی ده‌گانه شهر ساوه در سال 1395
برای بررسی و توضیح در خصوص نحوه استقرار و توزیع جمعیت در شهر ساوه از ضرایب جینی و آنتروپی نسبی استفاده‌شده است تا درجه توزیع این پارامتر در نواحی شهری معین شود. همان‌طور که در جدول 4برای سال‌های 1385 و 1395 مشخص‌شده است در سال‌های موردبحث، توزیع نامناسب جمعیت، عدم پراکنش مناسب تراکم جمعیت مشهود است. با توجه به اینکه مقدار آنتروپی محاسبه‌شده برای شهر ساوه در سال 1395 برابر با 0/768 است و این عدد برای سال 1385 مقدار 698/0بوده است. لذا جمعیت به سمت توزیع نامتعادل پیش رفته است.
جدول 2 - محاسبه آنتروپی نسبی شهر ساوه برای سال‌های 1385 و 1395
آمار سال 1385 | آمار سال 1395 | ||||||||||||
ناحیه | جمعیت ( نفر ) | مساحت (هکتار) | DEN | PDEN | مقدار آنتروپی نسبس برای سال 1385 برابر است با 698/0 | ناحیه | جمعیت (نفر) | مساحت (هکتار) | DEN | PDEN | مقدار آنتروپی نسبی برای سال 1395 برابر است با 768/0 | ||
1 | 22583 | 6/229 | 98/35 | 0/100 | 1 | 27759 | 462 | 60/08 | 0/055 | ||||
2 | 18873 | 288 | 65/53 | 0/007 | 2 | 22682 | 288 | 78/76 | 0/072 | ||||
3 | 19079 | 103 | 185/23 | 0/189 | 3 | 22189 | 103 | 215/43 | 0/199 | ||||
4 | 20666 | 8/138 | 148/9 | 0/152 | 4 | 23551 | 8/138 | 169/68 | 0/157 | ||||
5 | 28527 | 4/274 | 104 | 0/106 | 5 | 38554 | 4/274 | 140/50 | 0/130 | ||||
6 | 29384 | 198 | 148/4 | 0/152 | 6 | 41811 | 420 | 99/55 | 0/092 | ||||
7 | 18193 | 2/225 | 80/8 | 0/082 | 7 | 26110 | 2/225 | 116 | 0/107 | ||||
8 | 16117 | 5/142 | 113/1 | 0/115 | 8 | 20236 | 5/142 | 142 | 0/131 | ||||
9 | 15382 | 8/445 | 34/5 | 0/035 | 9 | 26734 | 8/445 | 60 | 0/055 | ||||
10 | 0 | 0 | 0 | 0 | 10 | 244 | 4/295 | 0/82 | 0/0007 | ||||
جمع | 188804 | 2045 | 978/81 | 1 | جمع | 249870 | 2795 | 1082/82 | 1 | ||||
نمودار 1 - نمودار DEN در سال‌های 1385 و 1395
نمودار 2 - نمودار PDEN در سال‌های 1385 و 1395
در آنتروپی، مقادیر محاسبه‌شده، هرچقدر به یک نزدیک‌تر باشد نشان‌دهنده توزیع عادلانه‌تر موضوع موردبررسی است.
هم‌چنین مقادیر ضریب جینی به‌دست‌آمده برای سال 1385 ،378/0را نشان می‌دهد و بیانگر آن است که جمعیت تا حدودی به‌صورت نامناسب توزیع‌شده است. این عدد ناهماهنگی پراکندگی جمعیت را همانند آنتروپی نشان می‌دهد. نیز ضریب جینی به‌دست‌آمده برای سال 1395، 282/0 است که نشان‌دهنده توزیع نامناسب و ناعادلانه‌تر جمعیت است که در این مورد نیز، با نتایج به‌دست‌آمده برای آنتروپی مطابقت دارد. توضیح اینکه ضریب جینی پایین نشان‌دهنده توزیع برابری بیشتر و عدد صفر برابری کامل است، هم‌چنین ضریب جینی بالاتر نشان‌دهنده توزیع نابرابری بیشتر و عدد یک نشان‌دهنده نابرابری کامل است. به‌عبارت‌دیگر هرچقدر ضریب جینی پایین باشد، برابری بیشتری و توزیع عادلانه‌تر است. داده‌های جدول زیر توزیع جمعیت در شهر ساوه را نشان می‌دهد.
جدول 3 - محاسبه ضریب جینی شهر ساوه برای سال‌های 1385 و 1395
آمار سال 1385 | آمار سال 1395 | ||||||||||
ناحیه | جمعیت (نفر) | مساحت (هکتار) | نسبت جمعیت | نسبت مساحت | مقدار ضریب جینی برای سال 1385 برابراست با 282/0 | ناحیه | جمعیت (نفر) | مساحت (هکتار) | نسبت جمعیت | نسبت مساحت | مقدار ضریب جینی برای سال 1395 برابر است با 378/0 |
1 | 22583 | 229/6 | 0/112 | 0/119 | 1 | 27759 | 462 | 0/111 | 0/151 | ||
2 | 18873 | 288 | 0/140 | 0/099 | 2 | 22682 | 288 | 0/090 | 0/103 | ||
3 | 19079 | 103 | 0/05 | 0/101 | 3 | 22189 | 103 | 0/088 | 0/037 | ||
4 | 20666 | 138/8 | 0/065 | 0/109 | 4 | 23551 | 138/8 | 0/094 | 0/050 | ||
5 | 28527 | 274/4 | 0/134 | 0/151 | 5 | 38554 | 274/4 | 0/154 | 0/099 | ||
6 | 29384 | 198 | 0/97 | 0/155 | 6 | 41811 | 420 | 0/167 | 0/150 | ||
7 | 18193 | 225/2 | 0/110 | 0/096 | 7 | 26110 | 225/2 | 0/104 | 0/081 | ||
8 | 16117 | 142/5 | 0/69 | 0/085 | 8 | 20236 | 142/5 | 0/081 | 0/051 | ||
9 | 15382 | 445/8 | 0/22 | 0/081 | 9 | 26734 | 445/8 | 0/107 | 0/159 | ||
10 | 0 | 0 | 0 | 0 | 10 | 244 | 295/4 | 0/0009 | 0/105 | ||
جمع | 188804 | 2045 | 1 | 1 | جمع | 249870 | 2795 | 1 | 1 | ||
برای سنجش میزان تجمع، از ضرایب موران و گری استفاده میشود. ضرایب موران که توسط نرم‌افزار Arc gis به‌دست‌آمده است برای جمعیت ساوه در سال‌های 1385 و 1395 به ترتیب 42/0- و 25/0-است. این مقادیر بیانگر پراکندگی و عدم تجمع جمعیت در ساوه است. بدین ترتیب پراکنش شهری ساوه در سال 1385 به‌صورت رشد شطرنجی صورت گرفته است درحالی‌که رشد شهری در سال 1395بر اساس مقادیر محاسبه‌شده به سمت رشد تصادفی متمایل بوده است و الگوی رشد شهر در سال 1395 در مقایسه باده سال قبل خود متراکم‌تر شده است. چراکه هرچقدر ضریب مربوطه بالاتر باشد نشان‌دهنده تجمع زیاد و هرچقدر ضریب موران مقدار پایینتری را به خود اختصاص دهد بیانگر پراکندگی بیشتر است.
جدول 4 - مقادیر محاسبه‌شده برای ضریب موران در Arc Gis
سال | ضریب جهانی موران برحسب تعداد جمعیت | ||||
ضریب موران | انحراف استاندارد | ||||
1385 | 42/0- | 41/1- | |||
1395 | 25/0- | 08/0- | |||
ضریب موران به‌صورت زیر تعریف میشود:
N: تعداد مناطق
: جمعیت منطقه i
: 
جمعیت منطقه j
X: متوسط جمعیت
: وزن بین مناطق i و j
بنابراین با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، شهر ساوه دارای الگوی رشد پراکنده بوده و به سمت‌وسوی رشد تصادفی تمایل دارد و بر اساس اطلاعات و ارقام و آمارهای سال 1395، در مقایسه با 10 سال قبل از آن تا حدودی کاهش پراکندگی و به سمت متراکم شدن پیش رفته است. علت اساسی و تأثیرگذار در این اتفاق بخشی مربوط به سیاست‌های دولت در احداث مجتمع‌های مسکونی به‌صورت آپارتمان در قالب مسکن مهر و بخش دیگر نیز از تغییر سبک زندگی ساکنان شهر ساوه به آپارتمان‌نشینی بوده که سرمایه‌گذاران را به احداث واحدهای آپارتمانی ترغیب نموده است.
هم‌چنین مقادیر محاسبه‌شده برای ضریب گری نیز این امر را تائید نموده است و این مقادیر رشد...شهر ساوه را تائید می‌نماید.
جدول 5 - مقادیر محاسبه‌شده گری در Arv view
سال | ضریب جهانی گری برحسب تعداد جمعیت | ضریب گری تعدیلی |
1385 | 36/1 | 36/0- |
1395 | 15/1 | 15/0- |
یکی از روشهای اساسی برای مشخص نمودن رشد بی‌قواره (اسپیرال) شهری استفاده از روش هلدرن است (ابراهیم زاده و رفیعی 1388:69 ). با این روش می‌توان مشخص نمود چه مقدار از رشد شهر ناشی از رشد جمعیت و چه مقدار از آن ناشی از رشد بی‌قواره شهری است. برای این منظور از فرمول زیر استفاده میشود:
+
در این فرمول :
q:جمعیت پایان دوره
w:جمعیت شروع دوره
e: سرانه ناخالص پایان دوره
r : سرانه ناخالص شروع دوره
Y :وسعت شهر در شروع دوره است.
بعد از محاسبه ضرایب چهارگانه بر معیار جمعیت و توزیع آن در شهر ساوه اعداد به‌دست‌آمده در جدول 6 مشاهده میشود.
جدول 6 - ضرایب محاسبه‌شده برای شهر ساوه
ضریب | پارامتر | عدد محاسبه‌شده |
جینی | جمعیت | 282/0 |
گری | جمعیت | 15/1 |
موران | جمعیت | 25/0- |
آنتروپی نسبی | جمعیت | 768/0 |
با توجه به جدول 3 ضریب جینی به‌دست‌آمده برای سال‌های 1385 و1395 در ساوه378/0و282/0 بوده که این اعداد نشان‌دهنده نابرابری در توزیع جمعیت در سطح شهر است. مقدار ضریب آنتروپی محاسبه‌شده برای جمعیت 768/0 است که بازهم معرف عدم تعادل و نابرابری در توزیع جمعیت در مناطق مختلف شهر است. ضریب موران با توجه به مقدار به‌دست‌آمده که 25/0- است نشان می‌دهد که شهر تجمعی نداشته و به‌عبارتی‌دیگر تمرکز جمعیتی بسیار کم است و با توجه به اینکه به سمت صفر نزدیک است نشان‌دهنده این است که توسعه شهر به الگوی تصادفی نزدیک‌تر است. هم‌چنین ضریب گری به‌دست‌آمده 15/1 است که با توجه به اینکه ضریب گری بین عدد 0 و 2 است و هر چه به صفر نزدیک‌تر باشد نشان‌دهنده تجمع بیشتر و هرچه به 2 نزدیک‌تر باشد حاکی از پراکنش بیشتر است، این ضریب هم نشان‌دهنده تجمع و تراکم کمتر شهر ساوه است.
نتیجه‌گیری
رشد و توسعه بخصوص اگر بصورت انفجاری و شتابان اتفاق بیفتد با نابودی مناظر طبیعی، تغییر کاربری عرصههای کشاورزی و گاه مخاطرات محیط زیستی همراه است. آنچه در واقعیت رشد شهری ساوه رخ داده است بر اساس روش هلدرن است که روشی برای مشخص نمودن رشد بی‌قواره (اسپیرال) شهری است. تحلیل تناسب زمین برای رشد شهری روندی است که به تحلیل و ارزیابی همه جانبه کالبدی،اقتصادی و اجتماعی نیاز دارد. از گذشته تا کنون، مدل‌های مختلفی توسط محققان بسط یافته و مورد استفاده واقع شده است تا بتوان پویایئ و پیچیدگیهای چند وجهی رشد شهر را شبیه‌سازی نماید. در این پژوهش از مدلSLEUTH برای مدل‌سازی رشد شهر ساوه استفاده شد. در این مدل به کمک لایه‌های شیب، کاربری اراضی، مناطق مستثنی از توسعه، مناطق شهری در چهار دوره زمانی و جادهها حداقل در دوره زمانی ضرایب رشد شهر برای منطقه مطالعاتی تعیین شد. یافتههای نشانشگر الگوی رشد شهر ساوه و آینده تحولات جمعیتی و الگوی اسکان و استقرار در پهنه شهر است.
بنابراین از مجموع ضرایب چهارگانه محاسبه‌شده می‌توان نتیجه گرفت در ساوه توزیع نابرابر و نامتعادل جمعیت در سطح شهر و درجه تجمع و تمرکز پایین صورت گرفته است و لذا بدین ترتیب فرضیه اول تحقیق رد میشود. الگوی رشد پراکنده در ساوه، نشان از استقبال و تمایل به ساخت‌وساز و پیش روی در حومه و گسترش افقی و اسپیرال در دوره‌های مختلف و به‌ویژه در دهه موردمطالعه است، علی‌الخصوص در اراضی پیرامونی شهر که شامل اراضی مزرعی و باغات شده است. علل مختلفی برای این موضوع می‌توان ذکر نمود که مهم‌ترین عامل ایجاد شهر صنعتی و در پی آن مهاجرت بی‌رویه به شهر و عدم پیش‌بینی مسکن مناسب برای آنها و و تاسیس شهر صنعتی دوم در اجمد آباد و تشدید جاذبههای جمعیتی در شهر ساوه باید منتظر مهاجرتهای مستمر به این شهر و درنهایت سکونت بیشتر آنها در حاشیه شهر و گسترش اسکان غیر رسمی بیش از آچه اکنون در قالب بیش از 20 محله و یک سوم ساکنان شهر و تخریب باغات انار و ظهور مشکل اب و مسکن و دسترسی به خدمات شهر پایدار و قابل سکونت باشیم، مگر آنکه مدیران شهر و شورا و سیاست گذاری شهرستان به این مهم عطف توجه ویژه ای داشته باشند.
منابع
· آزاده، سید رضا (1393) بررسی منطقه ای الگوهای شکل شهری و رشد فیزیکی شهرهای ایران.
· بیگدلی سونیا، سیروس شفقی و فاطمه وثوقی (1396)ارائه یک مدل راهبردی برای دستیابی به توسعه پایدار شهری در کلانشهر مشهد.فصلنامه تحقیقات جغرافیائی سال 32 ش4 شماره پیاپی127 صص 29-13.
· پوراحمد, ا.حمد(1393). "قابلیت سنجی تحلیل خدمات شهری با استفاده از تکنیک VIKOR (مطالعه موردی شهر بناب)." برنامه ریزی فضایی 4(2): 1-16.
· تدین, بهجت, شمس, مجید, (1403). تدوین سناریوهای تاب‌آوری کالبدی با رویکرد پدافندغیرعامل مطالعه موردی: منطقه 4 کلانشهر تهران. فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری, دوره پنجاه و دوم - شماره 4- صص 45 تا 67.
· حاجیده, سمیه. (1402). مشکلات و چالش‌های سالمندان در فضاهای شهری نمونه موردی منطقه 13 تهران. فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری, 14(54), 153-168
· خلیجی, محمد علی, حاجی نژاد, اجلال, & مهدیخواه, امین. (1399). تحلیل فضایی عدالت اجتماعی در کلانشهر تبریز با استفاده از تحلیل عاملی. فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای, 10(37), 109-122.
· رضویان، محمدتقی (1381)برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری. انتشارات منشی.
· رهنمایی، محمدتقی (1382) مجموعه مباحث و روشهای شهرسازی: جغرافیا ناشر: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
· زرآبادی زهراسادات. (1394). تحلیلی بر مکان یابی شهرک های صنعتی در شهرستان تبریز با بهره‌گیری از مدل های تصمیم گیری چند معیاره. فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای, 5(19), 101-114.
· زیاری، کرامت اله (1391) "مکتبها، نظریهها و مدل‌های برنامه و برنامه ریزی منطقه ای11." تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
· زیویار، پروانه (1399) سنجش نقش عدالت فضایی بر امنیت مناطق 4 و 18 شهر تهران.
· سازمان پژوهش و برنامه آموزشی وزارت آموزش و پرورش، (1367)،" جغرافیای استان مرکزی".
· سرور، رحیم (1400) برنامه ریزی و مدیریت مناطق کلان شهر. (با تاکید بر مدیریت یکپارچه حریم منطقه کلان شهری تهران)انتشارات سروش.
· سرور، رحیم و همکاران (1399) ارزیابی توسعۀ پایدار شهری با تاکید بر شاخص‌های توسعۀ میان‌افزای شهری (مطالعۀ موردی: مناطق هشت‌گانۀ شهر اهواز) پژوهشهای جغرافیای انسانی » زمستان 1399، دوره پنجاه و دوم - شماره 4- صص 1319 تا 1336.
· سعیدنیا، احمد(1378) کتاب سبز شهرداری: مدیریت شهری (جلد 11) سازمان شهرداریهای کشور.
· شعبانی، امامعلی و جمال، کامیاب( 1391) سیاست‌های شهری در تاریخ معاصر ایران. نشریه باغ نظر،ش 23 صص 92-83.
· شیعه، اسماعبل (1383) مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی شهری. ناشر: دانشگاه علم و صنعت ایران.
· عباس‌زاده، غلامرضا. (1384».(الگوسازي رشد كالبدي بافتهاي شهري در راستاي توسعه پايدار نمونه مشهد». پايان نامه كارشناسي ارشد. دانشگاه فردوسي مشهد.
o عبدالهی, (1402). "واکاوی سیاست گذاری یکپارچه تامین مسکن نمونه موردی اردبیل." نشریه فضای شهری و حیات اجتماعی 2(5): 51-67.
· عزت‌پناه, دکتر بختیار (1395). تحلیل الگوی گسترش کالبدی و فضایی با استفاده از مدل هلدرن مورد شناسی: شهر گناباد. جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای, 6(20), 1-16
· گل، یان و بیگیت، اسوار. (1394). بررسی زندگی فضای عمومی. ترجمه محمد سعید ایزدی، سمانه محمدی و سمانه خیبری، تهران.
· مخدوم‌‌فرخنده، مجید ( 1386). "اررزیابی و برنامه ریزی باسامانههای اطلاعات جغرافیایی." دانشگاه تهران.
· مشکینی, ابوالفضل (1395). ارزیابی وضعیت مسکن در محله‌های شهر بناب با استفاده از تحلیل خوشه‌ای. پژوهشهای جغرافیای انسانی, 48(4), 617-629
· مهندسین مشاور بعد تکنیک(1386) طرح توانمند سازی اسکان غیر رسمی ساوه.
· مهندسین مشاور طرح و معماری(1384)شناسائی مقدماتی و طرح مواجهه با اسکان غیر رسمی شهر ساوه(پروژه شهر سالم) به سفارش دفتر سازمان بهداشت جهانی در ایران.
· نقدی، اسدالله ؛ خانیان، مجتبی ؛ رويین‌تن، محبوبه ؛ حقیریان، شیدا ؛ شاهرخ، عماد ؛ (1400)مطالعۀ گونه‌شناسی، چالش‌های حاشیه‌نشینی و بازی‌های حاشیه نشینان با سیاست‌های شهری (مورد مطالعه: شهر ساوه) مطالعات و تحقیقات اجتماعی درایران، دوره دهم - شماره 1صص 249 تا 275.
· هدمن، ریچارد و آندرو یازسکی، (1384) مبانی طراحـی شـهری"، ترجمه راضیه رضازاده و عباس زادگان،علم و صنعت، تهران.
· Baronian, I., Borna, R., Jafarpour Ghalehteimouri(2024). Unveiling the thermal impact of land cover transformations in Khuzestan province through MODIS satellite remote sensing products. Paddy Water Environ 22, 503–520
· Braimoh, A, K; Onishi, T.(2006), Spatial determinants of urban land use change in Lagos, Nigeria,AMS online journals, 8(21).
· Cheng, J., & Masser, I. (2003), Urban growth pattern modeling: a case study of Wuhan city, China, Landscape and Urban Planning,62, 199-217.
· Cetin.M, Demirel.H(2010), Modelling and Simulation of Urban Dynamics, Fresenius Environmental Bulletin, Vol. 9, No.10A.
· Clarke K C, Hoppen S, Gaydos L, (1997), A self-modifying cellular automaton model of historical urbanization in the San Francisco Bay area, Environment and Planning B: Planning and Design,24(2), 247 – 261.
· Deng, J. S., Wang, K., Hong, Y., & Qi, J. G. (2009). Spatio-Temporal Dynamics and Evolution of Land Use Change and Landscape Pattern in Response to Rapid Urbanization. Landscape and Urban Planning, 92, 187-198.
https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2009.05.001
· Elias, P. S. Dekolo, O. Babatola(2012) Land Use Change Modelling In Developing Countries: Issues And Prospects. Economics
· Golestani, Z., Borna, R., et al. (2024). Impact of Urban Expansion on the Formation of Urban Heat Islands in Isfahan, Iran: A Satellite Base Analysis (1990–2019). J geovis spat anal 8, 32
· Hakan Yazar Kadir,, Okan Murat Dede(2012) Sustainable urban planning in developed countries: lessons for Turkey. Economics
· Mukomo, s. (1996), on Sustainable Urban Development in Sub-Suburban Africa, Cities, Vol. 13, No. 40.
· Mantelas, L. ,T. Hatzichristos, P. Prastacos(2010) A Fuzzy Cellular Automata Modeling Approach - Accessing Urban Growth Dynamics in Linguistic Terms.Computer Science ICCSA.
· Oliveira Vitor & Paulo Pinho,(2010) Evaluation in Urban Planning:Advances and Prospects. Journal of Planning Literature 24(3) DOI:10.1177/0885412210364589.
· Mantelas
, L,. P. Prastacos, T. Hatzichristos, K. Koutsopoulos(2012) Using fuzzy cellular automata to access and simulate urban growth Computer Science.· Mantelas
, L ,P. Prastacos, T. Hatzichristos, K. Koutsopoulos (2012)Using fuzzy cellular automata to access and simulate urban growth. Computer Science GeoJournal.· Safari Rood bar R, Modiri. (2024). Performance and Effectiveness of Housing Provision Policies in Tehran Metropolis. GeoRes; 39 (1) :107-115
· Yarahmadi N, Rezaie M. (2023), Zoning of the Urban Regions of Ahvaz City, Iran, Based on the Social Creativity Effective Factors. GeoRes; 38 (1) :83-90
Explaining the Process, Consequences and Scenarios of Urban Growth and Expansion )Case Study: Saveh City(
Ali Ghaffari 1 Parvaneh Zeviyari 2
Department of Geography, Islamic Azad University, Yadgar Imam Khomeini Branch, Shahre rey Tehran, Iran
2- Department of Geography and Rural Planning, Islamic Azad University, Yadgar Imam Khomeini Branch, Shahre rey Tehran, Iran
Abstract
In recent decades, security has become a very important challenge with the increase in population, the change of generations and different cultures in metropolises, and lifestyle changes. Security is related to satisfaction, comfort of citizens, and desirability of life in the form of sustainable human development and an indicator of quality of life. The feeling of insecurity threatens the presence of people in the urban space, disrupts vitality and health, and reduces public participation. Based on this, the current research has been carried out with the aim of analyzing the security of metropolises with an emphasis on the management of informal settlements in Tehran and determining the factors affecting the insecurity of Tehran.
This research is applied in terms of purpose and is descriptive, survey-based, and analytical in nature. Using the simple random sampling method and based on Cochran's formula, the sample size is estimated to be 383 people, and to identify the security components and variables, a questionnaire tool was used in the form of five structural, managerial, content, legal, and socio-economic components. has been studied.
The findings indicate that, in the first factor, the integrated attitude in security management and the lack of coalition between security experts; in the second factor, the traditionality of security planning and the multiplicity of political attitudes and views in the informal settlements of Tehran; and in the third factor, the prevalence of The law abiding culture, cultural differences, and population density the fourth factor the lack of sufficient security and safety in night travel; the fifth factor the weakness of approved regulations, plans, and programs; and the sixth factor the low transparency of laws have the greatest impact on the vulnerability of settlements. They are unofficially Tehran.
Weakness of regulations, approved plans and programs, and lack of budget and security equipment are among the variables affecting the security of informal settlements in Tehran, and in this context, it should be said that managerial, legal, and structural vulnerability causes insecurity, lawlessness, cultural differences, and a lack of safety and security. It is for the informal settlements of Tehran metropolis.
Keywords: Security, Pathology, Management, Informal settlements of Tehran.
[2] *نویسنده عهده دار مکاتبات: zivyar@yahoo.com
