Examining the holy defense from the perspective of jurisprudential jihad
Subject Areas : All jurisprudential issues
1 - معاون مدیرکل بسیج سازمان مرکزی
Keywords: Jihad, jurisprudence, holy defense, ,
Abstract :
The present article is about the study of the sacred defense from the perspective of the principles of jurisprudential jihad. Before examining this issue, it should be noted that the defense of life, property, wife and children, homeland and land, honor, nationality and independence of the country from sacred and common categories All human beings. No individual, no nation likes to surrender to the aggressor. People of all faiths and religions consider defending their homeland a sacred and admirable thing. The order to resist the aggressors is not reserved for the school of Islam, but every nation considers it its legitimate and inalienable right. They stood up for their honor and for the first time after several decades of historical humiliation against foreigners, they were able to defeat the enemy without achieving help and assistance from other countries. During these eight years, the warriors of Islam, with all tendencies and tastes, have considered the preservation of their land, religion and values above anything else, so that they have put their highest capital, ie their lives, in accordance with sincerity and are an epic figure. For example, they were created in history, so jihad and its comparison with the principles of holy defense is one of the goals of this article.
منابع و مآخذ
1- قرآن كريم
2- صحيفه نور جلد21-1
3- کتاب جواهر الکلام ،محمد حسن نجفی ،قرن 13 هجری قمری
4- کافی کلینی (ابی جعفر محمد ابن یعقوب ابن اسحاق الکلینی ارازی سنه 328ه انتشارات علمیه الاسلامیه
5- وسائل الشیعه، شیخ محمد بن الحسن حر اعاملی سنه 1104 ق
6- مهذب الحکام (محقق حلی) تألیف عبدالعلی موسوی سبزواری، نشر معارف اهلبیت
7- حقوق بین الملل دفاع مشروع، علی اکبر خسروی، تهران، آفرینه، 1373.
8- حقوق بین الملل اسلامی، خلیل خلیلیان، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1378.
9- حقوق جزای عمومی، محمدصالح ولید، تهران، انتشارات خط سوم، 1378.
10- درآمدی بر مبانی آثار و اندیشه های امام خمینی، عباس ایزدپناه، تهران، عروج، 1375.
11- درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی، محمدرضا دهشیری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379.
12- دفاع مشروع در حقوق جزای اسلام، داود عطار، مشهد، آستان قدس رضوی، 1370.
13- دفاع مشروع در حقوق جزای ایران، خلیل واعظی، قم، 1379.
14- لسان العرب ،جمال الدین محمد بن مکرم چاپ بیروت سال 650ق
15- المنجد عربی به فارسی،لویس معلوف – ترجمه محمد بندرریگی – سال 1384 چاپ ایران
16- قواعد الاحکام شیخ محمد حلی (فخر المحققیین -771ه
17- تحریر الوسیله- خمینی- روح الله – موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی 1385
18- قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه – مطهری ،مرتضی- نشر صدرا سال 1385
19- تهذیب الاحکام – شیخ طوسی متوفی 460ق چاب ایران سال نشر 1365
20- فقه سیاسی اسلام- ابوالفضل شکوری – نشر نورا – 1394 ه-ش
21- شرح لمعه محمد ابن مکی معروف به شهید اول و زین الدین بن علی معروف به شهید ثانی
22- مبانی دفاع مقدس از دیدگاه امام خمینی – بنی لوحی،سیدعلی – نشر دانش و اندیشه معاصر سال1388
23- فقه سیاسی اسلام –شکوری ،ابوالفضل – نشر نورا - سال1394
24- سیری در اندیشه های دفاعی حضرت امام خمینی –منصوری لاریجانی،اسماعیل – نشر بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس سال 1377
25- درجستجوی راه از کلام امام و جنگ و جهاد – روح الله خمینی – موسسه انتشارات امیرکبیر سال1362
Biannual journal of jurisprudential principles of Islamic law Vol. 15— no. 1— Spring and summer 2022— Issue 29
|
Research Article
Examining the Sacred Defense from the Perspective of Jurisprudential Jihad
Muhammad Ali Jahanian1 Muhammad Ali Khairollahi2 Ali Faqihi3
Received: 2020/09/13 Accepted: 2020/10/31
Abstract
The following article examines sacred defense from the perspective of the foundations of jurisprudential jihad. Before examining this issue, it should be noted that defending one's life, property, wife and children, homeland and land, honor, nationality, and the independence of the country are sacred and common to all human beings. Jihad is one of the most important topics in the Holy Quran. In certain circumstances, God Almighty commands His faithful servants, individually and collectively, to fight wholeheartedly and confront the invading enemy, and considers its results as victory. Sacred defense also originated from the jihads that took place in the early days of Islam. This article raises the question of whether the teachings of sacred defense are consistent with jurisprudential jihad in Islam. The result, examined in five chapters of the thesis, proves that the sacred defense of the Iranian nation is a perfect model of Islamic jihad for all Islamic nations. During these eight years, the warriors of Islam, with every inclination and taste, considered the preservation of their land, religion, and values above all else, so that they put their highest capital, that is, their lives, in sincerity and created an unparalleled epic in history. Therefore, jihad and comparing it with the principles of sacred defense are among the general objectives of this article.
Keywords: Meaning, Meaning, Interpretation, Validity of a Concept.
[1] - PhD student in Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Babol Branch, Islamic Azad University, Babol, Iran.
[2] - Associate Professor in Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Babol Branch. Islamic Azad University, Babol, Iran, prof.mohammad.ali.kh@gmail.com
[3] - Assistant Professor in Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Babol Branch, Islamic Azad University, Babol, Iran.
مقاله پژوهشی
بررسی دفاع مقدس از منظر جهاد فقهی
محمدعلی جهانیان1 محمدعلی خیرالهی2 علی فقیهی3
چکیده
مقاله پيش رو درباره بررسی دفاع مقدس ازمنظر مبانی جهاد فقهی می باشد،پیش از بررسى اين موضوع، بايد توجه داشت كه دفاع از جان، مال،زن و فرزند، وطن و سرزمين، شرف، مليّت و استقلال كشور از مقولات مقدس و مورد اتفاق همه انسانهاست. جهاد یکی از موضوع های بسیار مهم در قرآن کریم است خداوند متعال در شرایطی خاص، بندگان مومن خود را به صورت فردی و جمعی به مبارزه تمام و جانانه و مقابله با دشمن مهاجم فرمان می دهد و نتایج آن را پیروزی می داند و دفاع مقدس نیز نشأت گرفته از جهاد هایی که در صدر اسلام صورت گرفته انجام شد در این مقاله با طرح سوال که آیا آموزه های دفاع مقدس با جهاد فقهی در اسلام تطابق دارد بحث شده و نتیجه آن در پنج فصل بررسی در پایان نامه به اثبات این موضوع رسیده که دفاع مقدس ملت ایران الگوی کامل از جهاد اسلامی برای تمام ملل اسلامی می باشد در طول اين هشت سال رزمندگان اسلام با هر گرايش و سليقه¬اي ، حفظ سرزمين، دين و ارزش¬هاي خود را بالاتر از هر چيزي دانسته بگونه¬اي كه بالاترين سرمايه خويش يعني جان خود را در طبق اخلاص نهاده و حماسه اي بي¬نظير، در تاريخ خلق نمودندلذا جهاد و مقایسه آن با مبانی دفاع مقدس از اعم اهداف این مقاله است.
واژگان کلیدی: جهاد،فقه ،دفاع مقدس،اسلام.
مقدمه
هشت سال دفاع مقدس ملت بزرگ ایران – در برابرتجاوز رژیم بعثی عراق به سرزمین مقدس ایران – مقطعی بزرگ ، حساس و فراموش نشدنی از تاریخ ما را رقم زده است . دورانی که آیندگان نیز آن را به دیده اهمیت و احترام خواهند نگریست مشروط بر آنکه تاریخ نگاران متعهد ، با ثبت تحلیلی و صحیح حوادث ریز و درشت این دوران به مسئولیت خویش در قبال خداوند و بشریت ، توجه کافی و لازم مبذول داشته و مانع از ورود خدشه به این دفاع مقدس و تحريف و دگرگون جلوه دادن فلسفه آن شوند.
دفاع مقدس مشحون از درس ها ، تجربه ها و آزمون های گوناگون در زمینه های دفاعی ، نظامی ، فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی بود . بویژه آنکه بدلیل اتحاد جبهه کفر و استکبار جهانی با رژیم متجاوز بغداد علیه ایران ، و تجهیز متجاوز با انواع سلاح های پیشرفته ، ابعاد وسیع دفاع مقدس حکایات بزرگی را در خویش بارور و عرضه می نماید.
با قبول قطعنامه598شورای امنیت سازمان ملل از سوی ایران شعله جنگ خاموش و آتش بس برقرار گردید تا بر اساس مفاد قطعنامه مذکور چگونگی آغاز جنگ ، شروع کننده تجاوز و خسارت جنگ و نحوه پرداخت غرامت به آسیب دیدگان و اینگونه مباحث مورد توجه قرار گیرد.
از آنجا که هشت سال دفاع مقدس بر اساس بخشی از دیدگاههای اعتقادی و ارزشی انقلاب اسلامی پی گیری و دنبال شده بود ، پس از خاتمه جنگ بار دیگر جبهه بزرگ تبلیغاتی و فرهنگی دارندگان امکانات برتر در نیروی نابرابر علیه هشت سال دفاع مقدس ملت ایران و رهبری انقلاب اسلامی گشوده شد تا ضمن مخدوش نمودن تاریخ جنگ و پوشاندن حقایق آن و دلسرد کردن امت اسلام از پایبندی به باورهای دینی و کنش های بر خاسته از تعالیم قرآن مجید و معصومین علیهم السلام ، آثار دستهای آلوده خود را نیز بر این جنگ افروزيها و تشویق متجاوز پاک کرده و از این رهگذر راه را در افکار عمومی برای تداوم نابکاری های مستکبرین هموار سازند.
بدنبال این تمهیدات تبلیغاتی ، رساندن پیام دفاع مظلومانه ملت ایران به گوش نسل های حاضر و آینده همچون مسئولیتی سنگین بر دوش نویسندگان و قلم بدستان متعهد و مسئولان رسانه های جمعی و ارباب تبلیغات احساس می گردد
در همین راستا ضرورت و اهمیت انتقال مفاهیم و حقایق دفاع مقدس به نسل های حاضر و پس از دفاع مقدس یاد آوری آن ارزشها برای نسل های جوان و آینده بسیار سودمند وآموزنده است همانطور که مقام معظم رهبری فرمودند جنگ ما یک گنج است آیا ما می توانیم از آنها نهایت بهره برداری را داشته باشیم و یا در جای دیگر مقرر فرمودند اگر نیم روز حادثه عاشورا تاریخ ساز شد چرا 8 سال دفاع مقدس ما تاریخ ساز نشود این امر مهم از این جهت حائز اهمیت است که 8 سال دفاع مقدس ادامه نهضت عاشورا محسوب می گردد و در رأس آن یک فقیه جامع الشرایط قرار داشت ، آموزگار مقاومت، آزادگی و حمیت و غیرت و شجاعت می باشد با توجه به اینکه جهاد یکی از موضوعات بسیار مهم در قرآن کریم ودین اسلام می باشد خداوند متعال در شرایطی خاص، بندگان خود را به صورت فردی و یا جمعی به مبارزه تمام و جانانه و مقابله با دشمن مهاجم فرمان می دهد و نتایج آن را پیروزی می داند . بصیرت و آگاهی نسبت به چگونگی مقابله با دشمنان،آن هم از منظر خدای سبحان ، امری بسیار مهم است مطمئناً این بصیرت، انگیزه بسیار نیرومندی برای ما به وجود خواهد آورد تا در مبارزه با برنامه ریزی های دشمنان چاره اندیشی نمائیم و آنها را در عمل ناکام سازیم و جهاد دفاعی هنگامی به وقوع می پیوندد که به مرزها و سرحدات یک کشور تجاوز شود و حقوق آنان پایمال گردد که بر همگان واجب است با هر وسیله ای از آن دفاع کنند . چنین دفاعی را عقل نیز تأیید می کند،زیرا دفاع از حق وظیفه هر موجود زنده ای است. اما جهاد ابتدایی به طور کلی دو کاربرد دارد نخستین آن زمانی است که بعضی قدرتها جلوی آزادی تبلیغ و ابلاغ رسانی را گرفته،اجازه ندهند پیام آزادی بخش دین الهی به بندگان خدا برسد و در کاربرد دوم هدف اساسی رفع ظلم،خفقان و دیکتاتوری و دفاع از همه مظلومان و مستضعفعان جهان در مقابل متجاوزان،ستمگران و طاغوتیان است که قرآن کریم بر آن تأکید دارد و در قالب اقدامات نظامی و غیر نظامی صورت می گیرد و دفاع مقدس نیز نمونه بارز این جهاد می باشد و یکی از نقاط عطف تاریخ این مرز و بوم است که حوادث آن برای نسل حاضر و آینده بسیار عبرت آموز می باشد زیرا که سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اساس نفی هرگونه تسلط پذیری حفظ استقلال همه جانبه و تمامیت ارضی کشور، دفاع از حقوق همه مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرتهای سلطه گر و روابط صلح آمیز متقابل دول غیر محارب استوار است لذا انتقال تجربیات این دوران در ابعاد مختلف حائز اهمیت می باشد در دفاع مقدس دشمنان داخلی و خارجی با تمام امکانات مادی و معنوی خود پشت سر دولت بعثی عراق قرار گرفته و این دولت در تاریخ 31/6/59 با تجاوز نظامی تمام عیار که تمام ویژگیهای یک جنگ را دارد به کشور ما حمله کرد ملت شهید پرور با الگو قراردادن ادامه نهضت امام حسین (ع) از جان و مال خود گذشته و از کشور و نظام اسلامی حمایت نموده و خسارات مادی و معنوی زیادی در راه کشور و نظام داده است لذا انتقال آموزه های دفاع مقدس که رهبر انقلاب آن را به گنج تشبیه کرده است به نسل پس از جنگ با رویکرد علمی و آکادمیک یک امری لازم و ضروری است تا از این طریق که دفاع مقدس را از منظر جهاد فقهی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و جهت بهره مندی هرچه بهتر نسل پس از جنگ آن را تبیین نماید که این موضوعات ضرورت این پژوهش را روشن می سازد
بخش اول: دفاع مقدس از منظر جهاد فقهی
1 – بررسی جهاد
1-1معنای اصطلاحی جهاد
مهم‌ترین مفهوم اصطلاحی این واژه در متون دینی، همانند کاربرد عام آن، گونه‌ای خاص از تلاش است یعنی مبارزه کردن در راه خدا با جان، مال و دارایی‌های دیگر خود در نبرد با کافران و باغیان، با هدف گسترش و اعتلای اسلام و برپا داشتن شعائر یا دفاع از آن..(جواهر الکلام فی الشرح السلام ج2 ص3)
در متون دینی، علاوه بر این معنای خاص و اصطلاحی، جهاد به مفهوم لغوی و عام خود نیز بسیار به‌کار رفته است، مانند کاربرد تعبیر «جهاد اکبر» در باره مجاهدت و تلاش نفس در برابر شیطان و هوای نفس). وسائل الشیعه حرعاملی ج15 ص161)
در احادیث برخی از کارها به مثابه جهاد شمرده شده‌اند، که ظاهراً برای ارج نهادن به این کارها بوده است، مانند امر به معروف و نهی از منکر، سخن گفتن به عدالت در برابر سلطان ستمگر، تلاش مرد برای زنده کردن سنّتی نیکو در جامعه، خوب شوهرداری کردن زن و تلاش مرد برای کسب روزی حلال برای خانواده(الکافی کلینی ج58 صفحه های 12،60،88)
جهاد از برترین اعمال و دری از درهای بهشت و از ارکان مهم اسلام است و در قرآن و احادیث برای جهاد و مجاهدان فضایل بسیاری ذکر شده است).مهذب الاحکام ج 15 صفحه77-78)
، چون حکم جهاد در مدینه تشریع شده، واژه جهاد و مشتقات آن در آیات مکی در معنای عام و لغوی آن به‌کار رفته است.(سوره عنکبوت29 آیه 6)
نخستین آیه راجع به تشریع جهاد، به جهاد دفاعی اختصاص دارد که در سال اول هجری نازل شد و به مسلمانان اجازه داد که در برابر هجوم مشرکان به دفاع از خود بپردازند.(سوره حج22 آیه 39 و 40)
آیات متعددی در بسیاری از سوره‌های مدنی، به‌ویژه بقره، انفال، آل‌عمران، توبه و احزاب، به جهاد و مباحث متعلق به آن اختصاص دارد
در تحلیل این آیات نباید شأن نزول آنها و اهداف اساسی پیامبر اکرم را، به‌ویژه در زمینه فلسفه جنگ و صلح، از نظر دور داشت، پس از فتح مکه در سال هشتم هجری، آیاتی نازل شد که به‌حسب ظاهر، بر جنگ با همه مشرکان، در هر مکان و زمان، دلالت دارد.(سوره توبه9 آیات 5،36 ،41)
5-1فضائل دنیوی و اخروی جهاد
در آیات و احادیث فضائل دنیوی و اخروی جهاد مطرح شده است.به موجب آیات قرآن، )]نساء4 آیه95عنکبوت29 آیه69 توبه 9 آیه 20)
کسانی که جان و مالشان را در راه خدا فدا کنند در درگاه الهی از دیگر مسلمانان برترند و خداوند به آنها مژده بهشت و دستیابی به مقام شهادت داده است.(آل عمران3 آیه 169 توبه9 آیه 21)
قرآن کریم مهم‌ترین مانع انسان برای جهاد را وابستگی به خانواده، مال و خانمان شمرده است.همچنین کسانی را که از جهاد رویگردان‌اند فاسق خوانده و به آنها کیفر الاهی را وعید داده است.بنابر قرآن، پیروزی تنها به دست خداست (آل عمران3آیه126 و انفال8آیه10)
بنا بر احادیث، جهاد در راه خدا از برترین کارهاست و پاداش اخروی مجاهد شهید چنان است که وی نیل به جهاد و شهادت را دوباره آرزو میکند.(کتاب کافی کلینی صفحات2،4،53)
دركتب فقهي جهاد را به دو قسم تقسيم مي كنند: جهاد ابتدايي و جهاد دفاعي يا به تعبير ديگر جهاد تدافعي و جهاد تهاجمي. بين وجوب دفاع و وجوب جهاد ابتدايي از نظر فقها تفاوت است و آن اين است كه در جهاد ابتدايي گفته اند شرط وجوب، حضور امام معصوم است. البته همه فقها اين را نگفته اند. ولي بسياري از فقها اينطور گفته اند كه اگر امام معصوم حضور نداشته باشد جهاد ابتدايي واجب نيست ولي در دفاع چنين شرطي وجود ندارد، يعني اگر كشور اسلامي مورد هجوم قرار گرفت، دفاع يك امر ضروري است ولو اينكه امام معصوم هم نباشد(سيري در انديشة دفاعي امام خميني، انتشارات دفاع، به نقل از آيت الله طاهري خرم آبادي، ج 1،ص 31)
امام خميني در كتاب كشف الاسرار،كه از اولين كتب سياسي و اجتماعي ايشان در دهه 1320، محسوب مي شود، دراين باره مي نويسد: «در اسلام دو گونه جنگ است كه يكي را جهاد مي گويند و آن كشور گيري است، با شرطهايي كه براي آن شده است، و ديگري جنگ براي استقلال كشور و دفع اجانب از آن است. جهاد كه عبارت از كشور گيري و فتح ممالك است، پس از آن است كه دولت اسلامي با وجود امام يا به امر امام تشكيل شود و در اين صورت اسلام بر تمام مردان كه به حد بلوغ رسيده باشند و افتاده و عاجز نباشند و مملوك، كه از افراد اجانب است، نباشند؛ واجب كرده است كه براي كشورگيري حاضر شوند... . و اما قسم دوم از جنگ اسلامي كه به نام دفاع اسم برده شده و آن جنگيدن براي حفظ استقلال كشور و دفاع از اجانب است، به هيچ وجه مشروط به وجود امام يا نائب امام نيست و كسي ازمجتهدين نگفته كه دفاع را بايد با امام يا جانشين آن كرد، بلكه بر تمام افراد توده واجب است به حكم اسلام از كشور اسلامي حفاظت كنند و استقلال آن را پا برجا نمايند(.منصوري لاريجاني، اسماعيل، سيري در انديشه هاي دفاعي حضرت امام خميني، ص 27ـ26 )پس آنچه در زمان غيبت امام معصوم مورد اشكال است كشورگشايي و جهاد ابتدايي است و حفظ استقلال كشور اسلامي و دفع تجاوز اجانب، مشروط به وجود امام معصوم يا نائب خاص او نيست.
امام راحل در زمينه شروع جنگ و دفاعي بودن آن مي گويد: «جنگ ما دفاع است و هجوم نيست، و جنگ دفاعي از تكليفهاي شرعي و وجداني است(صحيفة نور، ج 15، ص 240(.». و همچنين مي فرمايد: «اين جنگ دفاعي است والا ابتدائاً كه اگر اين مسائل نبود ايران به هيج جا نظر نداشت الان هم ندارد(صحيفة نور، ج 15، ص 173)». براي فهم ديدگاه امام خميني (ره) در رابطه با ادامه جنگ، بايد گفته ها، مواضع و عملكرد ايشان در طول مدت جنگ بررسي شود. به تحقيق مي توان گفت كه امام از ابتدا تا پايان جنگ بر حالت دفاعي تأكيد داشتند و سعي مي كردند تمامي اقدامات رزمندگان در اين راستا قرار گيرد. ايشان از همان ابتداي جنگ بر صلح عادلانه كه موجب احقاق حق جمهوري اسلامي شود، تأكيد داشتند. امام در اولين روزهاي جنگ و در شرايطي كه هنوز عراقيها در حال پيشروي هستند و معلوم نبود كه قواي اسلام آنها را در كجا متوقف خواهند كرد، شرايط خود را براي پايان جنگ و اهداف نهايي خود براي ادامه دفاع را بيان مي نمايند، ايشان در تاريخ 28/7/59 يعني كمتر از يك ماه از شروع تجاوز عراق، خطاب به هيئت هاي صلح مي گويند: «بر ما و شما و همة مسلمين واجب است كه او را سر جايش بنشانيد و خساراتي كه بر عراق و ايران وارد شده، از او مطالبه كنيد. ما دعوا با كسي نداريم، لكن خسارات ايران را مطالبه مي كنيم(در جستجوي راه از كلام امام، جنگ و جهاد، ج2، ص 130)». در جاي ديگر مي فرمايد: «ما حاضريم صلح كنيم، ولي نمي شود متجاوز را مجازات نكرد و غرامت تجاوز را نگرفت. اسلام هم چنين اجازه اي را نمي دهد(]»صحيفه نور، ج 16، ص 490(.
امام در تاريخ 19/11/59 طي سخنراني درجمع سفراء، ديپلماتها و وابستگان نظامي كشورهاي خارجي مقيم ايران مي گويند: «...اگر قدرت گرفتن همةدنيا را هم داشته باشيم، بنا، بر اين، نيست، دستور اين نيست و برنامه اسلامي اين نيست كه تجاوز كنيم، لكن يك وجب از مملكت خودمان هم نخواهيم به ديگران داد و صدام را به جاي خود نشانده ايم و بعد هم بيشتر مي نشانيم(در جسجوي راه از كلام امام جنگ و جهاد، ج2، ص 132ـ131.)». امام بعد از گذشت چند سال از شروع جنگ نظر كارشناسان نظامي را جهت ورود به خاك عراق جهت دفع حملات توپخانه اي و از بين بردن ماشين جنگي عراق و وادار كردن عراق به صلح عادلانه، مي پذيرد. ايشان در اين باره مي گويند: «الان هم كه وارد شديم در خاك عراق براي دفاع است نه براي چيز ديگر، بيايند آن ها كارها (شرايط صلح عادلانه) را انجام بدهند، ما فوراً بر مي گرديم، نه بصره را مي خواهيم، بصره برادر ماست(صحيفة نور، ج 16، ص 240.)». مي توان گفت امام از ابتداي جنگ لزوم عقب نشيني از مرزها،تعيين متجاوز و پرداخت غرامت را با قوت و قاطعيت هرچه تمامتر بعنوان تنها شروط ايران جهت ترك مخاصمه اعلام مي نمايند. در واقع قطعنامه 598 با الهام از شروط مذكور و در شرايط تهاجم غير قابل مهار ايران تدوين گرديد. حملات رزمندگان اسلام براي تنبيه و وادار كردن صدام و رژيم بعث به صلح عادلانه و بالا بردن قدرت چانه زني مسئولان سياسي جمهوري اسلامي انجام مي پذيرفت. شرايطي را كه امام اعلام كرد درعين سادگي و قوت تا پايان جنگ تغيير ناپذير باقي ماند و بعدها بشكل قطعنامه مذكور اعلام و به عنوان يك سند غير قابل انكار تاريخي ثبت گرديد(سيري در انديشه هاي دفاعي امام خميني، ج2، ص 192). امام خميني با قبول قطعنامه 598، صلح را پذيرفتند و طي پيامي در تاريخ 29/4/1367 فرمودند: «من تا چند روز قبل معتقد به همان شيوة دفاع و مواضع اعلام شده در جنگ بودم و مصلحت نظام و كشور و انقلاب را در اجراي آن مي ديدم، ولي به واسطه حوادث و عواملي كه از ذكر آن فعلاً خودداري مي كنم و به اميد خداوند در آينده روشن خواهد شد و با توجه به نظر تمامي كارشناسان سياسي و نظامي سطح بالاي كشور، كه من به تعهد و دلسوزي و صداقت آنان اعتماد دارم، با قبول قطعنامه و آتش بس موافقت نمودم، و در مقطع كنوني آن را به مصلحت انقلاب و نظام مي دانم... من باز مي گويم كه قبول اين مسئله براي من از زهر كشنده تر است ولي راضي به رضاي خدايم و براي رضايت او اين جرعه را نوشيدم(صحيفة امام، ج 21، ص 95ـ92.)
به نظر مي رسد براي درك بهتر پيام امام به مناسبت پذيرش قطعنامه 598 و بويژه فراز مذكور، بايد به حوادث سال آخر و ماههاي پاياني جنگ توجه كرد، به عبارت ديگر بايد با قرار دادن گفتار در متن واقعيت، مسئله را مورد ارزيابي قرار داد. برخي از آن حوادث عبارتند از: حضور مستقيم امريكا در جنگ، تبليغات فراگير جهاني مبني بر جنگ طلب بودن ايران، حمله شيميايي گسترده به شهرهاي ايران توسط رژيم عراق، سرنگوني هواپيماي مسافربري ايران توسط ناو امريكايي و سكوت جهاني در برابر جنايت هاي صدام و... که تفصيل و تحليل اين حوادث در آن مقطع زماني و تأثير آنها بر روند جنگ از حوصله اين نوشتار خارج است. شايد بتوان گفت، از آن جهت قبول قطعنامه 598 براي امام خميني (ره) از زهر كشنده تر بود كه پس از چند سال دفاع قهرمانانه و تقديم صدها شهيد و جانبار، ملت ايران مصمم شد كه متجاوز لجام گسيخته اي را كه پايبند به بديهي ترين اصول انساني نبود با دفاع نظامي سر جاي خود بنشاند، چنانچه در پيام امام هم به اين موضوع اشاره شده است (من تا چند روز قبل معتقد به همان شيوة دفاع و مواضع اعلام شده در جنگ بودم) لكن مشاهده مي كنند كه ابر قدرتها با سوء استفاده از قوانين بين المللي براي نجات متجاوز متفقاً و به طور علني به صحنه مي آيند و با عوام فريبي و تبليغات دروغين شعار صلح طلبي را با حضور ناوگان هاي جنگي در آبهاي منطقه سر مي دهند، و با سلب دفاع مشروع از ملتي مظلوم مي روند كه زمينه بين المللي را براي مجازات او به جاي ظالم آماده كنند.
هر چند امام راحل با تغيير شيوة دفاع از نظامي به فرهنگي و سياسي، دشمنان را خلع سلاح و تلاش چند ساله ملت شهيد پرور را حفظ مي كند و اين با توجه به شرايط ايجاد شده براي ملت و كشور ما نتيجه مطلوبي بود اما از آن جهت زهر مي نوشد كه دنياي استكبار با تمامي اذنابش براي نجات متجاوز تحت لواي سازمانهاي بين المللي به صحنه مي آيد و مانع از تفهيم پيام خيرخواهي ملت ايران به گوش مردم جهان مي شود ، زيرا امام به عنوان مصلحي آگاه و روشن ضمير، توسعه آتش تجاوز را در آينده مي ديد كه چگونه انسانها و كشورهاي ديگر را در خود مي سوزاند و اشغال كويت توسط رژيم عراق و كشتار مردم بي گناه عراق و كويت در سالهاي بعد، تا حدودي پرده از راز زهر نوشي امام، براي افكار بيدار و دلهاي دردمند بر مي دارد(منصوري لاريجاني، اسماعيل، بررسي حقوقي ـ سياسي تجاوز رژيم عراق به جمهوري اسلامي ايران، ص 164ـ163.)
بخش دوم: ماهیت دفاع مقدس
1- دفاع
1-2تعریف دفاع :
دفاع از ریشه دَفَعَ می آید. یعنی عقب راندن ، پس زدن
2-2مقدس:
مقدس از ریشه قَدَسَ می آید . یعنی ارزش های الهی ، ماورای مادی
3-2- دفاع مقدس:یعنی عقب راندن همراه با ارزش (مقاومت همراه با کمکهای الهی)
4-2تعریف واژه جنگ
- جنگ عمل و فعالیت خشونت آمیزی است که منظور ازآن مجبور کردن دشمن به پذیرش و اجرای نظر و ارادۀ ملت هاست جنگ از نظر لغوی یه معنای جدال ، ستیز ، نبرد ، کارزار،پیکار،آورد، زد و خورد و کشتار میان چند نفر یا میان سپاهیان دو کشور می باشد
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بر اساس آموزه های الهی به مسلمانان آموخت که علاوه بر دفاع از جان و مال و ناموس، میهن، آزادی و استقلال خویش، موظفند به دفاع از ستم دیدگان و برای نجات مستضعفین و مظلومین دست به پیکار بزنند. حضرت امام رحمهُ الله که تربیت یافته مکتب اسلام است، با تأکید بر تکلیف بودن دفاع بر همۀ افراد جامعه و اولویت جنگ بر سایر امور مملکتی، حضور داوطلبانه و متعهدانه تمام اقشار اعم از ارتش، سپاه، بسیج عمومی و عشایر را در جبهۀ نبرد حق علیه باطل ضروری دانسته است:دفاع از مملکت اسلامی، دفاع از نوامیس مسلمین، از واجبات شرعیۀ الهیه ای است که بر همۀ ما واجب است(صحیفه نور ج: 13 صفحه 182)
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، بر اساس نفی هرگونه تسلط پذیری، حفظ استقلال همه جانبه و تمامیت ارضی کشور، دفاع از حقوق همۀ مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرت های سلطه گر، و روابط صلح آمیز متقابل دول غیرمحارب استوار است(استراتژی دفاعی امام ره صفحه 40)
5-2- مفهوم دفاع مشروع
دفاع به معنای دور کردن با استفاده از زور و قدرت است. سیبویه به نقل از عرب آورده: إدفع الشرّ ولو أصبعاً؛(لسان العرب .ج8 صفحه87)بدی را ولو با انگشت دور کن. در اصطلاح فقهی، دفاع عبارت از تکلیف و حقوقی است که از سوی خداوند به عنوان مالک و قانون گذار مطرح شده است. شخص از این حق برخوردار است که برای پیش گیری از آسیب هایی که اعتقاد و مال و جان و آبروی وی را تهدید می کند دفاع و حمایت کند، و از یک نظر تکلیفی است که نمی توان از آن عدول نماید.
بنابراین، همواره سخن از حق دفاع از جان، مال و عرض به میان می آید و به عنوان تکلیف از وی خواسته شده تا آنها را از هرگونه آسیب در امان نگه دارد و محافظت نماید و در برابر متجاوز بایستد و از آنها حمایت کند.
در اصطلاح نظامی: دفاع به راه ها و روش هایی گفته می شود که در جنگ ها برای دفع حملات دشمن به کار گرفته می شود(المنجد صفحه 218 مختار الصباح صفحه 207)
در قرآن کریم واژۀ دفع را به شکل های گوناگون به کار برده است که از آن جمله «یدافع» در آیۀ شریفۀ (إِنَّ اللهَ یُدَافِعُ عَنِ الّذِینَ آمَنُوا إِنَّ اللهَ لا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ).(سوره حج22 آیه 38)
همچنین واژه های «دفع» (بقره2 آیه 251 و حج 22 آیه 40)«دافع»، (طور52آیه 8معارج 70آیه 2) «دفعتم»، (نساء 4 آیه 6) «ادفع»،(مومنون23 آیه 96 و فصلت41 آیه 34) و«ادفعوا» )آل عمران3آیه 167 و نساء 4 آیه 6) نیز در قرآن به کار رفته است.
6-2 -تعریف دفاع مشروع:
دفاع مشروع قدرت بازدارنده است که به موجب آن حق انجام عملی برای شخصی بر علیه دیگری وجود دارد، تا خطری حقیقی، حال و غیرمشروعی را دفع کند که حق محترم مسلمان یا کافر ذمی، اعم از نفس، مال یا عرض و ناموس را مورد تهدید قرار داده است(دفاع مشروع در حقوق اسلام صفحه 27)
دفاع مشروع یا دفاع قانونی عبارت است از: توانایی بر دفع تجاوز قریب الوقوع و ناحقی که نفس، عرض، ناموس، مال و آزادی تن خود و دیگری را به خطر انداخته است. دفاع مشروع قدرتی بازدارنده با هدف جلوگیری از خطرهایی است که رهایی از آن جز با ارتکاب جرم ممکن نیست، ولی دفع جلوگیری از خطرهای مذکور هیچ وقت نباید با انگیزۀ انتقام جویی و آزار و اذیت همراه باشد.(دفاع مشروع در حقوق اسلام صفحه 23)
دفاع مشروع عبارت از: حقی است که قانون آن را به کسی داده است که خطر تجاوز او را تهدید می کند تا با نیروی لازم از آن جلوگیری کند(المبادی العامه فی قانون العقوبات ص 196)
دفاع مشروع در اصطلاح حقوق جزا: به حالتی اطلاق می شود که در آن شخص مورد تجاوز در صورت نداشتن وقت برای توسل به قوای دولتی جهت دفع متجاوز حق دارد به نیروی شخصی، از ناموس، جان و مال خود یا دیگری دفاع کند(حقوق بین الملل دفاع مشروع ص 23)
در تعریف دیگر می توان گفت: دفاع مشروع، حقی است که کشورها بر اساس آن می توانند از خود در مقابل حملۀ مسلحانه، با عکس العمل نظامی فوری دفاع نمایند.(دفاع مشروع ص5- حقوق بین الملل دفاع مشروح ص 23)
شهید مطهری می گوید: دفاع از حیات، مال، ثروت، سرزمین، استقلال، ناموس، همۀ اینها دفاعهایی مشروع است.(کتاب جهاد ص 40)
عطار در کتابش می نویسد: بهترین و مناسب ترین تعریف برای دفاع مشروع عبارت از حقی است که قانون آن را برای شخصی مقرر کرده است، تا با عملی که ضرورت دارد، خطر حقیقی، حال غیرمشروع را دفع کند که نفس، مال یا ناموس او یا دیگری را مورد تهدید قرار داده است. .(دفاع مشروع در حقوق اسلام صفحه30)
در قانون مجازات اسلامی نیز در مادۀ شصت و یکم آمده است که: هر کس در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس و مال خود یا دیگری و یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز فعلی یا خطر قریب الوقوع، عملی انجام دهد که جرم باشد، در صورت شرایط زیر:
الف: دفاع با تجاوز و خطر متناسب باشد.
ب: عمل ارتکابی بیش از حد لازم نباشد.
توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد و یا مداخله قوای مذکور در رفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود.(حقوق بین الملل دفاع مشروع ص24) ضروری بودن دفاعمشروعیت دفاع مستلزم آن است که ارتکاب اعمال مجرمانه در مقام دفاع تنها وسیله ممکن برای دفع تجاوز باشد، بنابراین وقتی دفاع کننده بتواند برای حفظ عرض یا نفس یا ناموس یا مال خود یا دیگری به مقامات عمومی مراجعه کند توسل به دفاع مشروع ممکن نیست. دفاع مشروع اعمال یک حق و حتی انجام یک تکلیف است در مواقعی که خطر قریب الوقوع است و به مراجع عمومی دسترسی نیست، بایستی افراد امکان محافظت از خودشان یا دیگران را داشته باشند. فکر وجود حق طبیعی دفاع و ضرورت دفاع به عنوان یک حق یا وظیفه، اساس این نظریه را تشکیل می دهد، حق دفاع در ادوار مختلف پیوسته یکی از علل مشروعیت ارتکاب جرم شناخته شده است.
مقصود از ضروری بودن وجوب انجام عمل دفاعی نیست، بلکه دفاع نکردن حرام باشد، شرط ضرورت متعلق به جنس عمل دفاعی است نه انجام آن، فقهایی مانند حضرت امام رحمهُ الله، شافعی، مالکی، حنبلی و حنفی همگی معتقدند که به کارگیری هر عملی از اعمال دفاعی تا زمانی که دفاع متوقف بر آن نبوده و طریقی دیگر وجود داشته باشد جایز نیست.
حضرت امام باقر علیه السلام این حدیث را از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل و تکرار کرده، سپس خطاب به یکی از صحابی شان می فرماید:
«یا أبا مریم، هل تدری ما دون مظلمته؟» قلت: جعلت فداک الرجل یقتل دون أهله ودون ماله وأشباه ذلک. فقال: «یا أبا مریم، إنّ من الفقه عرفان الحقّ»؛(وسائل الشیعه ج15 ص121) ای ابو مریم آیا می دانی مفهوم «مظلمه» چیست؟ گفتم: فدایت شوم! منظور این است که کسی در کنار اهل و عیال و مال خود و امثال آن کشته شود. فرمود: یا ابا مریم شناخت حق از فقه است.
البته روایات مزبور ناظر به نهایت اضطرار در اقدام دفاعی هستند. صاحب جواهر رحمهُ الله دفاع از جان، حریم و مال را اقدامی مطابق اصل و اجماع و نصوص دینی معرفی می کند، اما بلافاصله به قول فقیهان شیعه در وجوب رعایت سلسله مراتب، دفاع از سهل ترین تا دشوارترین اقدامات (من الأسهل إلی الصعب ثمّ الأصعب) ، از تذکر زبانی، اعتراض مسالمت آمیز تا مبارزۀ مسلحانه را یادآور می شود. هرچند خود او، به خصوص در مورد دزد مسلّح و محارب، رعایت چنین ترتیبی را واجب نمی داند(جواهر الکلام ج 41 ص651)
شهید ثانی در کتاب شرح لمعه می نویسد که: باید دفاع از جان، ناموس و مال به آسان ترین روش ها تکیه کرد، به تدریج روش های سخت تر را در پیش گرفت(شرح المعه ج 9 صفحه 348)
صاحب جواهر رحمهُ الله در کتابش می نویسد که: اگر متعدی تجاوزکار با فریاد زدن دفع نشود، باید با کتک او را دفع کرد، اگر آن نیز بی اثر بود باید چوبدستی را به کار گرفت، اگر این هم فایده نداشت باید به وسیلۀ سلاح کشت تا دفع گردد. (جواهر الکلام ج 41 ص651)
علامه در کتاب قواعد الاحکام نگاشته است: کسی که از نفس و مال خود دفاع می کند، اگر با فرار کردن امکان خلاصی از متجاوز دارد واجب است فرار کند، چرا که این کار راحت ترین راه دفاع کردن است.(قواعد الاحکام ج3 ص572)
توهین و اهانت موجب دفاع مشروع به عنوان دفاع از شرف و حیثیت نیست؛ زیرا دفاع مشروع برای جلوگیری از وقوع تجاوز است و وقتی تجاوز کسی به صورت شفاهی یا کتبی شرف و حیثیت کسی را لکه دار نمود، از صورت فعلیت خارج شده و دیگر عکس العمل متقابل دفاع تلقی نمی شود، بلکه انتقام است.
حضرت امام رحمهُ الله می گوید: اگر امکان رهایی از درگیری به وسیلۀ فرار و مانند آن وجود داشته باشد، به احتیاط واجب باید به آن توسل جوید.(تحریر الوسیله «ترجمه فارسی»ج1 ص554)
در حقوق بین الملل بسیار یافت می شود که دولت ها سعی کرده اند برای توجیه عمل غیرمشروع خود به حالت ضرورت استناد کنند، برای نمونه امریکا در جریان حملۀ موشکی به کوبا اقدامات خود را مستند به فرضیۀ ضرورت می نمود و چنین ادعا می کرد که اگر به منظور مقابله با فعالیت های دولت شوروی اقدامات مزبور صورت نمی گرفت، به آزادی دولت امریکا و استقلال آن کشور لطمه وارد می کرد. تحلیل های معاصر، به ویژه ادبیات غربی، «دفاع استشهادی ـ انتحاری» را در قالب «تروریسم انتحاری» قرار داد ه اند و گفته اند: منظور از «تروریسم انتحاری» عبارت است از «اقدام به کشتن دیگران همزمان با قتل خویشتن» اما فقه شیعه از یک سو، خودکشی را مطلقاً تحریم کرده و از سوی دیگر، «ترور» و یا «فتک» در قاموس فقه شیعه وجود ندارد؛ اما این پرسش همواره مطرح بوده که آیا جایز است کسی با علم یا ظن غالب بر کشته شدن خود، به دفاع از نفس و حیثیت خود یا کیان اسلام و جامعۀ اسلامی برخیزد؟
بخش سوم :دفاع مقدس
1-3فرق بین جنگ و دفاع مقدس چیست
تبيين تفاوت دو واژه فوق نيازمند توجه به مفهوم و نوع نگاهي است که در ادبيات سياسي و هنجارهاي اجتماعي و ديني يک جامعه پيرامون اين دو وجود دارد ؛ جنگ يا « نبرد مسلحانه بين دولتها» به عنوان واقعيتي در جوامع بشري ، مفهومي عام و از جنبه هاي مختلف قابل تعريف است و به انواع متعددي نظير ؛ تهاجم نظامي ، جنگ تدافعي ، مشروع و يا نامشروع ، داخلي يا بين المللي و ... ، تقسيم مي شود . و در بسياري مواقع جنگ اقدامي ناپسند ، غير عقلي ، غير ديني و نامقدس است نظير تجاوزات نظامي و راه اندازي جنگ به خاطر سلطه طلبي ، جاه طلبي ، چپاول منابع ملت هاي ديگر و... . اما دفاع مقدس نوعي خاص از جنگ و نبرد مسلحانه است که از يکسو حالت تدافعي در مقابل تجاوز نظامي بيگانگان داشته واز سوي ديگر مطابق با هنجارهاي ديني پذيرفته شده در يک جامعه و داراي ارزش ديني و اجتماعي است . مانند جنگ به منظور دفاع از خويش (دفاع مشروع) در مقابل متجاوزين به دين، عِرض، جان و مال خود و بستگان يا مملکت و نيز به منظور دفاع از مظلومين عالم و يا در مقابل ستمگراني که آزادي دعوت ديني را سلب مي کنند و با حاکميت استبدادي مانع انتخاب آزادانه دين صحيح از سوي مردم مي گردند. در ادامه جهت تبيين دقيقتر موضوع دفاع مقدس توجه به نكات ذيل حائز اهميت است:
2-3- مقدس بودن جهاد و دفاع در اسلام
از منظر اسلام، جهاد و دفاع از جايگاه ارزشي بسيار بالايي برخوردار است و در زمره مهمترين امور مقدس ديني به شمار ميآيد. شهيد مطهري(ره) در اين زمينه مينويسد: «اسلام ديني نيست كه بگويد اگر كسي به طرف راست چهره ات سيلي زد، طرف چپ را جلو ببر و ديني نيست كه بگويد كار خدا را به خدا و كار قيصر را به قيصر وابگذار، و همچنين ديني نيست كه ايدة مقدس اجتماعي نداشته باشد و يا كوشش در راه دفاع يا بسط آن ايده را لازم نشمارد. قرآن كريم سه مفهوم مقدس را در بسياري از آيات خود توأم آورده است: «ايمان»، «هجرت» و «جهاد». انسان قرآن، موجودي است وابسته به ايمان و وارسته از هر چيز ديگر، اين موجود وابسته به ايمان براي نجات ايمان خود، هجرت ميكند و براي نجات ايمان جامعه و در حقيقت براي نجات جامعه از چنگال اهريمن بي ايماني جهاد مينمايد(مرتضي مطهري، قيام و انقلاب مهدي(عج)، ص 73 )
امام علي(ع) در نهج البلاغه در اهميت جهاد ميفرمايد: « ان الجهاد باب من ابواب الجنه فتحه الله لخاصه اوليائه »؛ «همانا جهاد دري از درهاي بهشت است كه فقط به روي دوستان خاص خويش گشوده است» و در ادامه ميفرمايد: « و هو لباس التقوي »؛ «جهاد جامه تقوا است». تقوا؛ يعني، پاكي راستين و پاكي از آلودگيهاي روحي و اخلاقي كه در خودخواهيها و خودپسنديها و خودگراييها ريشه دارد. به همين دليل، مجاهد واقعي با تقواترين افراد است؛ زيرا هر كسي از جنبه اي پاك و متقي است. يكي از نظر حسادت، ديگري از نظر بخل و... اما مجاهد از هستي خود گذشته و آن را فداي دين و مردم خود كرده است. بنابراين دري كه به روي مجاهدين باز ميشود، با ساير پاكان متفاوت است.
سپس ميفرمايد: « و درع الله الحصينه و جنته الوثيقه »؛ «جهاد زره نفوذ ناپذير خدا و سپر مطمئن خداست».
اگر روح ملّتي، روح جهاد باشد و هميشه به اين سپر الهي مجهّز شود، ديگر هيچ دشمن توانايي تجاوز و سلطه بر آنان را نخواهد داشت.
امام علي(ع) ضمن برشمردن آثار مثبت جهاد، به بعضي از آثار منفي كه بر ترك آن مترتب است اشاره نموده، ميفرمايد: «آن كه از جهاد به دليل بيميلي و بيرغبتي روبرگرداند، خداوند جامه ذلت و روپوش بلا برتن او ميپوشاند و او را لگدكوب حقارت ميگرداند و حجابها و پردهها روي بصيرت دل او قرار ميدهد و بينش را از او سلب ميكند، برخورداري از دولت حق به جريمه ترك جهاد از او برگردانده ميشود و به سختيها و شدايد گرفتار ميگردد و از رعايت انصاف درباره اش محروم ميشود(نهج البلاغه، خطبه 27 )
از اين روست كه پيامبر گرامي اسلام ميفرمايد: « الخير كله في السيف و تحت ظل السيف »؛ «خير و بركت در شمشير و زير سايه شمشير است». (شيخ طوسي، تهذيب الاحكام، ج 6، كتاب الجهاد )
و در جاي ديگر ميفرمايد «آن كه جهاد نكرده و لااقل انديشه جهاد را در دل خود نپرورده باشد، با نوعي از نفاق خواهد مرد». (مرتضی مطهری: قيام و انقلاب مهدي، ، ص 79 )
در هر صورت، بررسي آيات و روايات متعدد، بيانگر جايگاه والاي ارزشي جهاد و دفاع در اسلام و قداست آن است. البته اسلام دين رحمت و صلح و همزيستي مسالمت آميز است و وجود و وجوب جهاد در آن، صرفاً جنبهاي تدافعي دارد و به هيچ وجه، تجاوزگري، ظلم و ستم به حقوق ديگران را تجويز نكرده و برنميتابد.
3-3- جنگ هشت ساله جمهوری اسلامی ایران(دفاع مقدس)
با بروز پدیده انقلاب اسلامی در ایران و فرو پاشی نظام سیاسی حاکم بر منطقه خلیج فارس و تأثیر آن بر خاورمیانه، موج جدیدی از منازعات سیاسی و نظامی در منطقه آغاز شد و به تدریج ، دولت های منطقه را به نوعی به این منازعات وارد کرد هر چند شکل ورود دولت ها به منازعات مزبور تا حدی از نظام دو قطبی حاکم بر روابط بین الملل متأثر بود؛ اما استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران ؛ توانست عنصر جدیدی را به معادلات سیاسی نظام بین الملل وارد کند که برای قدرت های بزرگ و کشورهای منطقه چندان قابل درک نبود در اين راستا دولت عراق در 26 شهريور 1359 با تسليم ياد داشتي رسمي به سفارت جمهوري اسلامي ايران در بغداد، اعلام كرد كه اعلاميه الجزاير و عهد نامه هاي مربوط به مرز مشترك و حسن همجواري و 3 پروتكل و پيوستهاي آن و ديگر موافقت نامه ها و ياد داشت هاي انضمامي به اين عهد نامه را يكجا و يك جانبه فسخ كرده است
همزمان با ارسال اين يادداشت ،صدام حسين در نطقي در مجلس ملي عراق ، متن قرارداد الجزاير را پاره كرد و الغاي اين قرارداد را تصميم شوراي فرماندهي انقلاب عراق اعلام نمود . اقدام صدام حسين و اظهار دولت عراق ، وجاهت حقوقي نداشت
در 31شهريور 1359حمله سراسري و رسمي عراق با به كارگيري حداكثر توان نظامي و با عبور از مرزهاي بين المللي و تجاوز به خاك ايران ، شروع شد . درساعات پاياني همان روز ، كورت والهايم ، دبير كل سازمان ملل متحد ، از دو دولت خواست كه در حل مسالمت آميز اختلافات ميان دو كشور مساعي جميله خويش را به كار بندند
نقض يك جانبه قرار داد 1975 از سوي عراق در حالي كه قرارداد رسماً به تصويب طرفين رسيده و رسميت آن از جانب طرفين اعلام شده بود عملي بر خلاف تمامي اصول و موازين روابط بين المللي و منشور ملل متحد به شمار مي آمد صدام حسين در نطق تلويزيوني روز 27 شهريور ماه 1359 خود اقدام به پاره كردن اين قرار داد كه او خود امضا كننده آن به شمار مي رفت نمود و بدين ترتيب اختلافات ديرينه دو كشور را كه از قرون وسطي بين ايران و عثماني و پس از آن بين ايران و عراق وجود داشت و با قرار داد 1975 آن منازعات و اختلافات فيصله يافته بود ، در تعقيب افكار پوسيده و ارتجاعي و تحريك شده خود مجدداً زنده كرد. هجوم وحشيانه و گسترده رژيم بعث عراق در آخرين روز شهريور 1359،که اهداف زیررا در نظر داشت .
-حاکمیت مطلق بر اروند رود
- استرداد جزایر سه گانه
- تجزیه خوزستان
- سرنگون کردن جمهوری اسلامی ایران
حادثه اي بزرگ را در تاريخ انقلاب اسلامي به ثبت رساند كه سرانجام به خلق حماسه اي جاودان و حيرت انگيز در تاريخ سرزمين ايران انجاميد
اين جنگ از ديدگاه عرفاني و معنوي حضرت امام، براي ملتي كه به تازگي از استبداد رژيم شاهنشاهي رهايي يافته بود يك «امتحان الهي»قلمداد شد
«جنگ هم يك مساله اي بود كه انسان خيال مي كرد بسيار مهم است ، لكن معلوم شد كه منافعش بيشتر از ضررهايش بود آن انسجامي كه در اثر جنگ بين همه قشر هاي مردم پيدا شد و آن معناي روحاني كه در خود سربازان ارتش و ژاندارمري و سپاه پاسداران به نمايش گذاشته شد و آن روح تعاوني كه در همه ملت از زن و مرد در سرتاسر كشور تحقق پيدا كرد ، به دنيا فهماند كه اين مساله اي كه در ايران است با همه مسائل جداست»( صحيفه نور ، جلد 16 ص 19)
همچنين امام جنگ را براي ملت مقاوم و مبارز ايران ، عامل آگاهي ، حركت و خروج از سستي مي دانست : «وقتي يك جنگ شروع شود ، ملت ما بيدار مي شود،بيشتر متحرك مي شود»(صحيفه نور ، ج 13، ص 157)
4-3- رو یکردهایی که تاکنون به دفاع مقدس شده است
تاکنون پنج رویکرد به دفاع مقدس و جود داشته است :
رویکرد اول الهی ارزشی و حماسی است که از بدو انقلاب با محوریت حضرت امام ظهور پیدا کرده است و توانسته است در مقابل شرق و غرب انقلاب را به پیروزی برساند و این رویکرد در پیروزی ایران در جنگ بسیار موثر بوده است و علت نام گذاری جنگ تحت عنوان دفاع مقدس متاثر از این رویکرد می باشد.
رویکرد دوم گرایش تاریخ نگاری و تاریخ نویسی است که در حال حاضر به شکل مکتوبات تاریخی خاطرات تاریخ شفاهی و ... موجود است و در اختیار عموم قرار گرفته است.
رویکرد سوم رویکرد جغرافیایی و ناسیونالیستی است که به صورت منطقه ای و یا سازمانی و خانوادگی انجام گرفته است بر گزاری مراسمات، کنگره شهدا،سالگردها،یادواره شهدا .و... از این رویکرد می باشد.
رویکرد چهارم رویکرد انتقادی یا نقادی است که به دو صورت منفی و تخریب کننده و یا به صورت سازنده و اصلاح گر بروز نموده است متاسفانه نقش منفی آن برتری داشته است.
رویکرد پنجم که خیلی دیر شروع شده است اما با بیان حرف علمی و آکادمیک به جنگ و دفاع مقدس و از زاویه علمی با تئوری خاص خود به جنگ پرداخته است این رویکرد بیانگر این حقیقت است که جنگ مجموعه علوم و معارف را در خود نهفته دارد که توانسته است در همه کشورها اثر گذار باشد و منشأ تحولات عظیمی در کشور باشد متاسفانه جنگ و رزمندگان دفاع مقدس مظلوم واقع شده است همانطوری که امام فرمودند رزمندگان دفاع مقدس اسطوره بودند و از رزمندگان صدر اسلام پیشی گرفته اند و نباید در پیچ و خم زندگی گم شوند و یا اینکه مقام معظم رهبری فرمودند جنگ یک گنج است و باید تلاش کرد از این گنج استفاده کرد در هر حال مدیریت عالی جنگ و علوم نهفته در آن بسیار مظلوم واقع شده است و باید تلاش کرد این علوم کاربردی شده و از طریق آموزش عالی ترویج و توسعه یابد و در اختیار نسلهای بعدی قرار گیرد ما اعتقاد داریم که دفاع مقدس پس از انقلاب در رتبه دوم قرار دارد پس باید به اهمیت این پدیده بومی از دیدگاه علمی و آکادمیک توجه عمیق شود.( برگفته از مقاله سردار شهید حاج احمد سوداگر)
نتيجه گيري
خداوند در قرآن کریم نه تنها به مجاهدان اجازه دفاع و جهاد در راه خدا داده است؛بلکه نبرد مجاهدان را ستوده است و برای آنان امتيازاتی قائل گردیده است؛ تا آنجا که یکساعت جهاد، با عبادت شصت ساله برابری میکند؛ به همين دليل، جهادگران، راه صد ساله را یک شبه می پيمایند و به مدارج عالی کمال دست مییابند.
جنگ و جهاد با کافران، منافقان، پيمان شکنان از اهل کتاب و گروهی که بامسلمانان سرجنگ دارند مورد تاکيد قرآن کریم است؛ امّا از آنجا که رضای الهی در صلح است، قرآن کریم صلح را برتر میداند و جامعۀ اسلامی را به آن دعوت می نماید.جهاد، فلسفه ای دارد. عذاب دشمنان و مشرکان به دست مسلمانان، ایستادگی در برابرظلم ظالمان، جهاد برای گرفتن حق و حقوق خود، و جهاد برای دفع فساد تبهکاران، ازجمله علل و فلسفه مورد بحث قرآن کریم است. خداوند، عزّت اسلام و جامعۀ اسلامی رادر جهاد قرار داده است و برای باطل، هيچ راه تسلطی بر حق قرار نداده است. مردم جامعۀاسلامی با جهاد در راه خدا، مورد آزمایش و امتحان واقع میشوند؛ باشد که دشمنان،عده ای سرکوب وعده ای بترسند و پراکنده گردند. خداوند اراده کرده است که پيروزی وشکست بين کفر و ایمان هميشه در گردش باشد، تا قدرت در دست گروه خاصی متمرکزنشود و افراد بتوانند با ميل و اراده خویش خير و یا شر را برگزینند؛ گرچه خداوند به جبهۀحق نوید پيروزی داده است و در آخر، پيروزی جبهۀ حق قطعی است.شرکت نکردن در جنگ و جهاد، بدون عذر و پشت نمودن به دشمن و فرار کردن، برخلاف دستور و رضای خداوندی است. سستی و سهل انگاری مسلمين، اختلاف و نزاع آنان بر سر امور، نافرمانی آنان از اوامر رهبری و فرماندهی از جمله عوامل شکست آنان دربرخی از جنگها مطرح گردیده است. خداوند در موقعيتهای مختلف از مسلمانان دفاع،و آنان را یاری نموده است. در دل مسلمين، آرامش و سکون قرار داده است و در دل کفار،رعب و وحشت؛ تا حق بر باطل پيروز گردد. دشمن را ناچيز جلوه داده است و در مقابل مسلمانان را به صبر و شکيبایی در جهاد امر نموده است و اینها همگی از مصادیق کمکهاو امدادهای الهی در مسير جهاد مقدّس در قرآن کریم است با توجه به مطالب بيان شده، عملکردها و اقدامات غیراسلامی رژیم بعث و صدام عملکرد ننگین و سیاه این حزب از قبیل سرسپردگی به دنیای کفر و امپریالیسم، ظلم و ستم و اعدام جمع زیادی از مردم مسلمان و بی گناه عراق (بالاخص فقهایی چون شهید آیت الله صدر و شهدای بیت آیت الله حکیم و علما و مراجع تقلید دیگری از قبیل آیات عظام شهید سیدمحمد باقر صدر، شهید میرزا علی غروی و شهید شیخ محمد علی بروجردی…. بیانگر کفر و الحاد عملی این حزب است. همچنین راه اندازی جنگ تحمیلی علیه حکومت اسلامی ایران به نمایندگی از استکبار و کفر جهانی از دیگر دلایل قطعی برای اثبات کفر این حزب است. توضیح آنکه: از دیدگاه فقهی هر کس که بر امام و پیشوای عادل خروج و مسلحانه شورش کند، باغی و اهل بغی محسوب می شود. چنین شخصی محکوم به کفر است و جهاد با او بر سایر مسلمانان واجب می باشد). ابوالفضل شکوری، فقه سیاسی اسلام، ص ۲۲۹ )چنانکه قرآن کریم می فرماید« وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى اْلأُخْرى فَقاتِلُوا الَّتی تَبْغی…» ؛ (حجرات،/ ۹ )«هرگاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ بپردازند، در میان آنها صلح برقرار کنید و اگر یکی از این دو بر دیگری تجاوز و ستم نماید، شما با طایفة باغی و ظالم پیکار کنید، تا به فرمان خدا بازگردد و طایفة ظالم تسلیم حکم خدا شود و زمینه صلح فراهم گردد...». جنگ امام علی(ع) با ناکثین و مارقین، قاسطین نیز از نوع جهاد با باغیان بود. از نظر مصداقی باغیان و اهل بغی دارای موارد متعددی است که یکی از آنان، جمعیتی است که با تشکیلات سازمان یافته با اعمال فشار سیاسی، تبلیغاتی و نظامی و راه اندازی توطئه ها از خارج دارالاسلام و نفوذ در داخل، بخواهند به صورت یک حرکت خزنده مردم را علیه امام یا نایب بر حق او بشورانند و حاکمیت دولت اسلامی را نقض و حکومت را ساقط کنند. (عباسعلی عمید زنجانی، فقه سیاسی، ج ۳، ص ۳۳۶) به دلايل متعدد و غير قابل انكار، جنگ ايران و عراق، از طرف رژيم بعث عراق بر ايران تحميل شد و رزمندگان و نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي براي دفع تجاوز دشمن به دفاع برخواستند ، از جمله دلايل متجاوز بودن رژيم بعث عراق لغو قرار داد 1975م الجزاير و پاره كردن آن توسط شخص صدام در مقابل چشم همگان بود. اين قرار داد كه موجب توقف درگيري ها و جنگهاي مرزي ايران و عراق شده بود، در تاريخ 15/12/53 (1975م) بين دو كشور منعقد گرديد و مانعي بر سر راه تجاوز طرفين به همديگر و محترم شمردن مرزهاي هم بود. اين قرارداد يك سند رسمي بين المللي بود كه به تصويب مجالس دو كشور رسيده و در دفتر سازمان ملل متحد ثبت شده بود. رژيم بعثي عراق به سركردگي صدام با لغو يك طرفه قرارداد الجزاير، كلية معاهدات بين المللي را زير پا گذاشت و هجوم گسترده اي را به خاك ايران شروع كرده و اين اقدام به عنوان گوياترين سند آغازگر جنگ در پرونده رژيم بعثي ثبت است(منصوري لاريجاني، اسماعيل، بررسي حقوقي ـ سياسي تجاوز رژيم عراق به جمهوري اسلامي ايران، ص 113)با توجه به این ویژگی ها، عملکرد حزب بعث در راه اندازی جنگ تحمیلی و تجاوز نظامی به جمهوری اسلامی، قطعاً از مصادیق بغی بوده که به منظور ساقط کردن حکومت اسلامی راه اندازی شده بود و قطعا از نظر اسلام، نه تنها دفاع در مقابل چنین گروه کافر و متجاوزی مشروع و واجب بوده؛ بلکه از ارزش و قداست ویژه ای نیز برخوردار است. امام راحل (ره) می فرماید: «شما برای حفظ اسلام دارید جنگ می کنید و او برای نابودی اسلام، الان اسلام به تمامه در مقابل کفر واقع شده است» (سید علی بنی لوحی، امام خمینی و دفاع مقدس، ص ۵۴ )و یقیناً این موضع گیری حضرت امام(ره) در مقابل حزب بعث و صدام چیزی جز ترجمه کلام خداوند متعال نیست که می فرماید« وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ؛» (بقره(۲)،/۱۹۳) به طور خلاصه مي توان گفت، جنگ هشت ساله با عراق دفاع مقدسي بود كه شرع و قانون اسلام هم آن را تجويز مي كند و حملات رزمندگان اسلام و ورود به خاك عراق جهت دفع تجاوز و انهدام قدرت نظامي دشمن بود، نه براي كشورگشايي و اشغال دائمي شهرهاي عراق.که نمونه بارز جهاد در راه خدا می باشد.
منابع و مآخذ
1- قرآن كريم
2- صحيفه نور جلد21-1
3- کتاب جواهر الکلام ،محمد حسن نجفی ،قرن 13 هجری قمری
4- کافی کلینی (ابی جعفر محمد ابن یعقوب ابن اسحاق الکلینی ارازی سنه 328ه انتشارات علمیه الاسلامیه
5- وسائل الشیعه، شیخ محمد بن الحسن حر اعاملی سنه 1104 ق
6- مهذب الحکام (محقق حلی) تألیف عبدالعلی موسوی سبزواری، نشر معارف اهلبیت
7- حقوق بین الملل دفاع مشروع، علی اکبر خسروی، تهران، آفرینه، 1373.
8- حقوق بین الملل اسلامی، خلیل خلیلیان، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1378.
9- حقوق جزای عمومی، محمدصالح ولید، تهران، انتشارات خط سوم، 1378.
10- درآمدی بر مبانی آثار و اندیشه های امام خمینی، عباس ایزدپناه، تهران، عروج، 1375.
11- درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی، محمدرضا دهشیری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379.
12- دفاع مشروع در حقوق جزای اسلام، داود عطار، مشهد، آستان قدس رضوی، 1370.
13- دفاع مشروع در حقوق جزای ایران، خلیل واعظی، قم، 1379.
14- لسان العرب ،جمال الدین محمد بن مکرم چاپ بیروت سال 650ق
15- المنجد عربی به فارسی،لویس معلوف – ترجمه محمد بندرریگی – سال 1384 چاپ ایران
16- قواعد الاحکام شیخ محمد حلی (فخر المحققیین -771ه
17- تحریر الوسیله- خمینی- روح الله – موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی 1385
18- قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه – مطهری ،مرتضی- نشر صدرا سال 1385
19- تهذیب الاحکام – شیخ طوسی متوفی 460ق چاب ایران سال نشر 1365
20- فقه سیاسی اسلام- ابوالفضل شکوری – نشر نورا – 1394 ه-ش
21- شرح لمعه محمد ابن مکی معروف به شهید اول و زین الدین بن علی معروف به شهید ثانی
22- مبانی دفاع مقدس از دیدگاه امام خمینی – بنی لوحی،سیدعلی – نشر دانش و اندیشه معاصر سال1388
23- فقه سیاسی اسلام –شکوری ،ابوالفضل – نشر نورا - سال1394
24- سیری در اندیشه های دفاعی حضرت امام خمینی –منصوری لاریجانی،اسماعیل – نشر بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس سال 1377
25- درجستجوی راه از کلام امام و جنگ و جهاد – روح الله خمینی – موسسه انتشارات امیرکبیر سال1362
26- مقاله سردار سرلشگر شهید حاج احمد سوداگر
[1] دانشجوی دکتری رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی ، واحدبابل،دانشگاه آزاد اسلامی،بابل،ایران.
[2] دانشیار رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی واحد بابل. دانشگاه آزاد اسلامی، بابل،ایران، prof.mohammad.ali.kh@gmail.com
[3] استادیار رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی.واحد بابل دانشگاه آزاد اسلامی،بابل،ایران.
