The future in the development of the organization with the interpretation of Ali (AS)

Subject Areas : Futurology

mehdi  Akbarnejad ¹ (Ilam Uniuercety)
Monavar  Fatahi ² (Master of Science in Quran)
razyeh  fattahi ³ (Ilam University)

Received: 2019-01-20 Accepted : 2020-01-12 Published : 2020-02-20

Keywords: Thinking, Organization Progress, Futurism, Ending Thought, Alawi Management,

Abstract :

Futurism is one of the most important principles of strategic management and is one of the most important tasks of managers . Top executives of the organization are relying on this principle, Investigate the various aspects of the future and identify and design horizons of programs and make up-to-date decisions, Provides backgrounds for progress. Considering the special position of prosperity And futuristic activities in Islamic literature and culture, Especially, Sire and method OF Imam Ali's management, In this research, we have tried to deduce and use the teachings of Alavi school, And relying on the descriptive-analytical method and scrolling through the triple steps , Describe, Analysis and explanation, The roles and functions of prospective management are examined in the organization's progress. Research findings suggest that motivating prospects, Create a relaxed mood, Succeeding in decision making, Reducing planning errors, Solve problems and problems of the organization, Optimal use of facilities and opportunities and increase the effectiveness and efficiency of resources and facilities, Provides background for the organization's progress. Therefore, one can claim that another factor can not be as effective as the prospect of an organization's progress and prosperity. As failure to pay attention to this issue can have adverse consequences for the organization, and if this is a nuisance in the important and decisive affairs of the organization, The consequences of failures and failures and even the collapse of the organization will be unavoidable.

Full-Text:



نقش آینده­نگری در پیشرفت سازمان با تفسیرپردازی از سیره­ی مدیریتی حضرت علی(ع) با محوریت نهج­البلاغه

چکیده

آینده­نگری از مهم­ترین اصول مدیریت راهبردی و از جمله­ی وظايف خطیر و حياتى مديران است. مدیران ارشد و عالی­مقام سازمان با تکیه بر این اصل، به بررسى جوانب و زواياى گوناگون آینده پرداخته و با شناسایی و طراحی افق­های برنامه­ها­ و اتخاذ تصمیمات روزآمد، زمینه­ی پيشرفت و موفقیت سازمان­ها را فراهم می­نمایند. با توجّه به جایگاه­ ویژه و والای آینده­نگری و فعالیت­های آینده­نگرانه در ادبیات و فرهنگ اسلامی، بخصوص سیره و روش مدیریتی حضرت علی(ع)، در این تحقیق تلاش شده است با استنباط و بهره­گيری از آموزه­های مکتب علوی، و با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و پیمایش مراحل سه­گانه­ی توصیف، تحلیل و تبیین، نقش و کارکردهای مدیریتی آینده­نگری در پیشرفت سازمان مورد بررسی قرار گیرد. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که آینده­نگری با ایجاد انگیزه، ایجاد آرامش روان، موفقیت در تصمیم­گیری، کاهش خطای در برنامه­ریزی، متمرکز کردن فعالیت­ها، حلّ مشكلات­و معضلات سازمان، استفاده­ی بهینه از امکانات و فرصت­ها و افزایش اثربخشی و بهره­ورى از منابع و امکانات، زمینه­ی پیشرفت و اعتلای سازمان را فراهم می­آورد. از این­رو، شاید بتوان ادعا کرد عامل دیگری نتواند به اندازه­ی آینده­نگری در پیشرفت و شکوفایی سازمان مؤثر باشد. همچنانکه، عدم توجّه به اين مسأله­ی مهم، مى­تواند پيامدهاى ناگوارى براى سازمان به دنبال داشته باشد؛ و چنانچه در امور مهم و سرنوشت­ ساز سازمان اين بى­توجهى وجود داشته باشد، عواقبی همچون ناكامى و شكست و حتّی فروپاشی سازمان غيرقابل اجتناب خواهد بود.

و­اژگان کلیدی: آینده­نگری، دوراندیشی، عاقبت­اندیشی، پیشرفت سازمان، مدیریت علوی(ع).

The role of the future in the development of the organization with the interpretation of the leadership of Imam Ali (AS) With the focus of Nahj al-Balagha

Abstract

Futurism is one of the most important principles of strategic management and is one  of the most important tasks of managers . Top executives of the organization are relying on this principle, Investigate the various aspects of the future and identify and design horizons of programs and make up-to-date decisions, Provides backgrounds for progress. Considering the special position of prosperity And futuristic activities in Islamic literature and culture, Especially, Sire and method OF Imam Ali's management, In this research, we have tried to deduce and use the teachings of Alavi school, And relying on the descriptive-analytical method and scrolling through the triple steps , Describe, Analysis and explanation, The roles and functions of prospective management are examined in the organization's progress. Research findings suggest that motivating prospects, Create a relaxed mood, Succeeding in decision making,

Reducing planning errors, Solve problems and problems of the organization, Optimal use of facilities and opportunities and increase the effectiveness and efficiency of resources and facilities, Provides background for the organization's progress. Therefore, one can claim that another factor can not be as effective as the prospect of an organization's progress and prosperity. As failure to pay attention to this issue can have adverse consequences for the organization, and if this is a nuisance in the important and decisive affairs of the organization, The consequences of failures and failures and even the collapse of the organization will be unavoidable.

Keywords, Futurism, Thinking, Ending Thought, Organization Progress, Alawi Management

 

 

 

 

1. مقدمه

 آینده­نگری از مهم­ترین اصول مدیریت راهبردی و از جمله­ی وظايف خطیر و حياتى مديران به شمار می­رود. «دنیای مدیریت امروز با گستردگی و پیچیدگی روابط سازمانی، تنوّع وظایف، تغییرات و پیشرفت روزافزون فناوری مواجه است و مدیریت علمی همراه با برنامه­ریزی، پیش­بینی و آینده­نگری را طلب می­کند»(کنارکوهی، 1394، ص352). یکی از دغدغه­ها و تنگناهای اساسی سازمان­ها در عصر حاضر، شناخت تغییرات، شرایط، چالش­ها و فرصت­های آینده است. و مدیریتی که نتواند با پیش­بینی آینده، نقاط بحرانی برنامه­های خود را درک نموده و عوامل اثرگذار خارجی و داخلی حوزه­ی عملکرد خود را بشناسد، محکوم به ناکارآمدی و شکست است. بنابراین، در مدیریت امروزی لازم است جهت تعیین و پیشبرد اهداف، افق برنامه را شناسایی و براساس این شناخت، آن را زمانبندی و طراحی نمود. همچنانکه، باید کنش­های منفی اثرگذار را که احتمالاً در طول اجرای برنامه آن را دچار چالش یا بحران سازد، شناسایی و واکنش­های خنثی کننده­ی آنها را پیش­بینی کرد تا به هنگام مواجه با هریک، به نحو مناسب واکنش نشان داد و بر این اساس، اجرای برنامه­های خود را پویا نگه داشت. عدم توجّه به این مسأله­ی مهم و اساسی، سبب حکفرما شدن رکود در حوزه­های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی در جوامع و سازمان­ها خواهد شد. دلیل و شاهد این مدعا هم وجود جوامعی است که به رغم برخورداری از منابع و امکانات غنی و فراوان نتوانسته­اند به رشد یا توسعه­ی لازم دست یابند. اینجاست که نقش و جایگاه آینده­نگری در رشد و پیشرفت جوامع و سازمان روشن می­شود و ضرورت توجّه به آن نمایان می­گردد. با توجّه به اهمیت این مسأله، در مدیریت راهبردی و استراتژیک، آینده­نگری به عنوان اصلى از اصول اساسى مديريت، و به مثابه پلی برای گذر از مدیریت سنتی به مدیریت علمی مطرح است. در این نگرش، آینده­نگری از مهم­ترین وظايف خطیر و حياتى مديران محسوب می­شود که بدون آن، تلاش مدیران برای افزایش كارآيى و اثربخشى خود و سازمانشان به نتيجه­ی مطلوب نخواهد رسيد. با ملاحظه­ی این مسائل، می­توان گفت ضرورت آینده­نگری قبل از شروع هر كاری، امرى عقلانى است؛ چه این که اقدام به هر كار و فعالیتی، بدون بررسى شرایط پیش­رو و برنامه­ريزى براى آن، نشان دهنده­ی نقصان عقل و يا عدم بهره­گيرى صحيح و مناسب از اين نعمت بزرگ الهى است. توجّه و تدبّر در مورد آینده و بینش آینده­نگرانه در دین مبین اسلام، به ویژه سیره­ی پیشوایان دینی از جایگاه­ والا و ویژه­ای برخوردار است؛ به عنوان نمونه، مولای متقیان، حضرت على(ع)، به عقلى بودن مسأله­ی آینده­نگری اشاره نموده و در این باره فرمودند: 

«لَا عَقْلَ كَالتَّدْبِير»(نهج البلاغه، حکمت113)؛«هيچ عقلى همچون عاقبت­اندیشی نيست». 

«منظور از عقل همان قوه­ی ادراک است که انسان به وسیله­ی آن کارهای دنیا و آخرت خویش را نظام می­بخشد و با آن نتیجه­ی هر کاری روشن می­شود. براساس این گفتار حکیمانه، آنها که در فکر عاقبت کارها و نتیجه­ی نهایی امور هستند قطعاً از همه عاقل­تر هستند»(مکارم شیرازی و همکاران، 1390، ج12، ص671). عاقبت­اندیشی سبب تشخیص درست راه و مسائل می­شود و شخص آینده­نگر، با درست­اندیشی و ژرف­نگری، فراسوی امروز را درک می­کند و خود را برای آن آماده می­نماید.

 آن حضرت در اين بیان، آینده­نگری را محكم­ترين و روشن­ترين دليل بر خردمندى انسان و كامل بودن عقل او معرفی می­کنند. همچنان­که در يكى دیگر از سخنان گهربار خود، به عقلانى بودن این مسأله اشاره كرده و فرمودند:

«مِنَ الْعَقْلِ مُجَانَبَةُ التَّبْذِيرِ وَ حُسْنُ التَّدْبِيرِ»(تمیمی آمدی، 1366، ص360)؛ «دورى از اسراف و عاقبت­اندیشی نیکو، نشانه­ی خردمندى است».

همچنین، آن امام همام در بیان دیگری ضمن اشاره به این مضمون، توجّه به آینده و عواقب امور را نشانه­ی خردمندی معرفی نموده و می­فرمایند:

«رَاقَبَ فِي يَوْمِهِ غَدَهُ وَ نَظَرَ قُدُماً أَمَامَه»‏(نهج البلاغه، خطبه83)؛ « [انسان خردمند] در امروز مراقب فرداى خويش است، و از هم اكنون آنچه در پيش دارد مى‏بيند».

روشن است که عدم توجه به اين مسأله­ی مهم و گوش نسپردن به نداى عقل، مى­تواند پيامدهاى ناگوارى براى سازمان به دنبال داشته باشد؛ و اگر در كارهاى مهم و سرنوشت­ساز سازمان اين بى­توجهى وجود داشته باشد، عدم استفاده­ی از فرصت­ها و شرایط پیش­رو، ناكامى و شكست سازمان غيرقابل اجتناب خواهد بود. این مطلب از آموزه­ها و فرمایشات امیر مؤمنان(ع) قابل برداشت است؛ آنجا که می­فرمایند:

«مَنْ تَوَرَّطَ فِي الْأُمُورِ بِغَيْرِ نَظَرٍ فِي الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلنَّوَائِب‏»(مجلسی، 1403، ج74، ص238)؛ «آن كس كه بدون نگريستن در عاقبت كار دست به اقدام زند، خود را گرفتار پيشامدها سازد».

البته، بايد توجّه داشت كه در این مورد، صرف در نظر داشتن شرایط و موقعیت­های آتی، مطلوب نبوده و موجب موفقيت نمى­شود؛ بلكه این مهم زمانی مى­تواند موجبات موفقيت و پيشرفت سازمان را فراهم كند كه اصولى، منطقى و همراه با برنامه­ریزی صحیح باشد. بنابراین، در این زمینه اجرای برنامه­ها و فعالیت­های غيراصولى و نامناسب نه تنها كمكى به ارتقا و پيشرفت سازمان نمى­كند، بلكه مى­تواند موجب هدر دادن امکانات و شكست، ناكامى و حتّى فروپاشى سازمان شود. مولای متقیان در سخن زیبایی این حقیقت را تبيين نموده و مى­فرمايند:

«سُوءُ التَّدْبِيرِ سَبَبُ التَّدْمِير»(لیثی واسطی، 1376، ص284)؛ «تدبیر نامناسب باعث هلاک و نابودی است».

مدیریت، امور مختلف سازمان را نظام می­دهد و حرکت و ارتقاء به سوی اهداف را ممکن می­سازد. و مدیریت بدون آینده­نگری، عامل شکست و نابودی است. آن حضرت، در کلامی دیگر، تدبير بد و نامناسب را سبب پيش افتادن نابودى و زوال دانسته و مى­فرمايند:

«مَنْ سَاءَ تَدْبِيرُهُ تَعَجَّلَ تَدْمِيرُه‏»(تمیمی آمدی، 1366، ص354)؛ «هر كه تدبيرش بد باشد، در نابودى و هلاك خود شتاب كرده است».

بنابر مفاهیم این احادیث و روایات، نتایج آینده­نگری بر عمل و فعالیتی که بر آن مبتنی است منعکس می­شود؛ پایبندی به آن، شکوفایی و اعتلای سازمان را فراهم می­آورد، و نتیجه­ی عدم پایبندی به آن، زوال مدیریت و ویرانی سازمان خواهد بود.

با عنایت به غنای کم­نظیر این مسأله در آراء و اندیشه­های مکتب علوی و سیره­ی مدیریتی آن حضرت، و نیز با توجّه اهمیت این موضوع در علم مدیریت، در اين تحقیق تلاش خواهد شد با نگاهی درون دینی و با بهره­گیری و تفسیرپردازی از نظام مدیریتی حضرت علی(ع)، کارکردهای مدیریتی این مسأله مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد.

 

2. روش تحقیق 

اين پژوهش از نظر  روش، توصیفی –تحلیلی و از حيث شیوه های گردآوری داده­ها يك تحقيق كيفي و در بررسي ادبيات و مستندات از نوع كتابخانه‌اي و در بررسي و تعيين مدل تحليل محيطي از نوع ميداني با استفاده از ابزار فیش برداری، بهره گرفته شده است که روايي آن توسط صاحب نظران وکارشناسان حوزه علوم قران وگروه مدیریت مورد تأیید قرار گرفته­است. در اين پژوهش، بر اساس تعريف موضوع، تخصص­هاي مورد نياز تعيين و با استفاده از روش­هاي نمونه‌گيري غيراحتمالي، شناسايي و انتخاب شدند.در این  مرحله ،ابتدا موضوع و ابعاد آن تعريف شد.با مطالعه گسترده پیرامون مباحث نقش آینده­نگری در پیشرفت سازمان با تفسیرپردازی از سیره­ی مدیریتی حضرت علی(ع) با محوریت نهج البلاغه از دیدگاه صاحب نظران­و­­­­برخی منابع موثر شناسایی گردید.همزمان با شناسایی وتعیین اعضای پانل ومکاتبه با هریک از آنان وتوضیح برخی مؤلفه­های استخراج شده در مبانی نظری (برخی موارد به صورت حضوری) از آنان خواسته شد تا مؤلفه­هایی که احیانا مد نظر قرار نگرفته اند پیشنهاد دهند درحقیقت در این ­مرحله با کمک اساتید برجسته مدیریت وکارشناسان خبره در حوزه علوم قران  سیاهه­ای از عوامل موثر بر نقش آینده­نگری در پیشرفت سازمان تحلیل گردید. جامعه مورد بررسي در اين تحقيق خبرگان بخش نقش آینده­نگری در پیشرفت سازمان می­باشند.­ گردآوري اطلاعات منجر به توصيف جنبه­هاي بي­شماري از پديده مي شود. اين شناخت اوليه امکان صورت بندي فرضيه­(هايي) درباره بروز پديده مورد مطالعه فراهم مي­کند. پس از اين مرحله تحقيقِ به منظور آزمودن فرضيات تدوين شده، مي­تواند با استفاده از روش­هاي تحقيق کمي داده­هاي حاصل از مرحلة کيفي را اعتبار‌بخشي کند و عواملي را که تأثير کمتري داشته­اند، اصلاح، جايگزين و يا حذف کند. و­در نهایت پس از تجزیه و تحلیل مطالب، جمع­بندی و نتیجه­گیری صورت می­پذیرد.

ایجاد آرامش روان، موفقیت در تصمیم­گیری، کاهش خطای در برنامه­ریزی، متمرکز کردن فعالیت­ها، حلّ مشكلات و معضلات سازمان، استفاده­ی بهینه از امکانات و فرصت­ها و افزایش اثربخشی و بهره­ورى از منابع و امکانات، زمینه­ی پیشرفت و اعتلای سازمان را فراهم می­آورد.

در این پژوهش پس از بررسی وشرح توضیح حدود 400 خطبه، نامه، وحکمت،  و دیگر سخنان آن حضرت محقق موفق به احصاء وجدا سازی بیش از 550 کد اولیه از متن اصلی و شرح نهج­البلاغه گردید که این تعداد کد در چند مرحله منظم کردن،­یافتن­مضامین ­پایه­ای،­یافتن مضامین سازمان دهنده تا رسیدن به مضمون فراگیر مشمول تفسیر وتعدیل فراوانی شدند اما در نهایت با مشورت گرفتن و انجام کار تحت نظر خبرگان و اساتید امر تمام کدها از قالب 27 مؤلفه سازمان دهنده و7 مؤلفه فراگیر دسته بندی شده و در یک مرحله تشکیل گروه کانونی نهایی با حضور اساتید وصاحب نظران مؤلفه های سازمان دهنده وفراگیر مورد نظر خواهی قرار گرفتند و تعدیلات مورد نیاز پس از کسب نظر در جلسه گروه کانونی اعمال گشت در این پژوهش سه مؤلفه خطبه ها، نامه ها،حکمت­ها مورد بررسی قرار گرفت و کد حاصل از این مؤلفه ها با حروف مشخص و تفکیک شد. برای مثال کد کسب شده از خطبه­ها(A)، از نامه­ها­(B)­و از حکمت­ها با حروف(C) نشان داده شده است. پس از مطالعه متن نهج­البلاغه که به نطر محقق در حوزه فعالیت های نقش آینده نگری در پیشرفت سازمان با تفسیر پردازی از سیره حضرت علی(ع) بودند جدا سازی و طی چند مرحله کد­گذاری و دسته بندی شد و در خصوص دسته بندی­ها و نام گذاری هر مؤلفه به صورت تخصصی و در نهایت دقت نطر اساتید پرسیده و پس از اجماع در خصوص نظرات اعمال شده اند که در نهایت شامل هفت مضمون آینده نگری در پیشرفت سازمان بوده است از نطر صاحب نطران مولفه(ایجاد آرامش روان، موفقیت در تصمیم­گیری، کاهش خطای در برنامه­ریزی، متمرکز کردن فعالیت­ها، حلّ مشكلات و معضلات سازمان، استفاده­ی بهینه از­امکانات و فرصت­ها) که­بیشترین­اهمیت داشته ­پس­ از­دسته­بندی کد­ها که­در­جدول زیر آمده­است صورت پذیرفت.

 

 

مراحل کد گذاری مفاهیم(توصیفی-تحلیلی)

ردیف	مفهوم فراگیر	حلقه واسط(مفهومسازمان دهنده)	شماره کد مفاهیم توصیفی
1	ایجاد انگیزه	شناخت آینده	:A.241 آمادگی کامل برای انجام کار، قاطعیت در تصمیم گیری کار B.53: مشورت، تشویق و تنبیه، رفق و مدارانسبت به زیر دستان و پیوستن به بلند همتان :A.28 آینده نگری و ایجاد انگیزه در کارکنان B.61: مذمت کارگزاران نا لایق A.154: خردمندان پایان خویش می بینند و پست و بلندی و فراز و نشیب خود را میشناسند C.267: پرهیز از حرص ورزی در کسب روزی
		آمادگی کامل در انجام کار
		پاسخگویی به کارکنان و کنترل عملکردآنها
2	ایجاد آرامش روان	تصمیم گیری درست	A.49: تصمیمات صحیح و دور اندیشی C.72: تصمیم گیری درست در فعالیت های روزمره C.181: حاصل دور اندیشی سلامت است و حاصل کوتاهی پشیمانی B.53: با فرو خوردن خشم خود را آرامش دهید C.299: طلب عافیت از خداوند B.56: به هنگام خشم بر نفس خود حاکم باش B.31: پیش از آنکه فرصت از دست برود و اندوه به بار آورداز فرصت ها استفاده کن
		غنیمت شمردن فرصت ها
		صله ارحام( روابط خویشاوندی)
		سخن گفتن با خداوند و اهل عمل بودن
		جست و جوی سخنان حکمت آمیز
		کم شدن استرس و فشار روانی
3	متمرکز شدن فعالیت	انفکاک امور ضروری از غیر ضروری	C.403: کسی که به کار های گوناگون بپردازد خوار و پیروز نمی شود B.69: در چیزی اندیشه کن که یاریت دهد C.317: بررسی ریشه های اختلاف B.53: هشدار از شتاب زدگی C.386: اثرات زیاد تلاش و کوشش C.153: کمر همت بستن برای انجام کارهای مهم C.173: آن کسی که از افکار و آرا گوناگون استقبال کند صحیح را از خطا خوب شناسد
		مشخص کردن اهداف سازمان
		پرهیز از پرداختن به کارهای مختلف
4	حل مشکلات و معضلات	ارزیابی راه حل ها	:C.181 یافتن راهکار و روش مناسب حل معقول مشکلات :C.153 انسان شکیبا پیروزی را از دست نمی دهد اگرچه زمان آن طولانی باشد B.53: قدرت و توانایی در انجام کار A.190: بر جای خود محکم بایستید و در برابر مشکلات استقامت کنید B.52: برای مشاغل کلیدی کسی را انتخاب کنید که در برابر دشواری و پیشامد های سخت و تلخ استوار باشد
		مقابله با چالش ها و معضلات
		حق مداری و حق محوری
		استقامت در برابر مشکلات
5	استفاده بهینه از امکانات و فرصت ها	پیش بینی عوامل تأثیر گذار در آینده	C.118: اجتناب از هدر دادن فرصت :B.53 کار امروز را به فردا نینداز C.20: فرصت ها همچون عبور ابر ها میگذرد بنابراین فرصت ها را نیک غنیمت بشمارید :C.127 آن کسی که در عمل کوتاهی کند دچار اندوه می شود
		تشویق کردن
		رفتار برای رسیدن برای ثواب و پاداش
		شناخت موانع و مدیریت زمان
6	موفقیت در تصمیم گیری	برداشتن گام های مؤثر در شناخت آینده	:C.48 تصمیم گیری درست مایه آرامش است A.12: هیچ چیزی در دنیایی که تدبیر و آینده نگری در آن نباشد نیست C.21/311: بهره گیری از تجربه نشانه موفقیت است C.54: هیچ پشتیبانی چون مشورت نیست C.179: لجاجت تدبیر را سست میکند C.215: اختلاف در تصمیم گیری تدبیر را نابود می کند
		تصمیم گیری صحیح و دور
		اندیشی در چهار چوب خط مشی بلند مدت
		قاطعیت در اجرای تصمیم گیری
		پرهیز از دو دلی و عدم قاطعیت
7	کاهش خطا در برنامه ریزی	تعیین اهداف و مقاصدسازمان	B.10: توصیه به آینده نگری C.285: ضرورت استفاده از فرصت ها آنانی که وقتشان پایان یافته خواستار مهلت اند و آنان که مهلت دارند و کوتاهی می ورزند B.53: هشدار از شتاب زدگی
		مصونیت از لغزش و خطا
		اطمینان و آرامش خاطر درونی
		اتخاذ شیوه ها و روش هایی که ما را به نتیجه مطلوب برساند

جدول شماره1­: یافته­های تحقیق

 

 

3. مفهوم­شناسی آینده­نگری

سیر علمی تحقیق ایجاب می­نماید که ابتدا مفاهیم مهم و کلیدی موضوع، مورد تبیین قرار گیرد. مسأله­ی دیگری كه پرداختن به مفهوم آینده­نگری را مهم و لازم می­نماید این است كه متأسفانه مفهوم این اصطلاح از مفاهیم مرتبط با آن به درستی تفكيك نشده است­. و این مسأله باعث می­شود که در برخی متون و مباحث، این اصطلاح مترادف با مفاهیمی نظیر پیش­بینی، پیشگویی، چشم­انداز و امثال اینها فرض شود. و غالباً در بافت جملات، این واژگان به عنوان مترادف آینده­نگری، به همراه یا به جای آن استعمال شوند. در صورتی که مفهوم آینده­نگری با این واژگان متفاوت است. با در نظر داشتن این پیش فرض­ها و با توجّه به اهمیت شناخت بهتر مفهوم آینده­نگری در ادامه تلاش خواهد شد تعریف اصطلاحی و تعریف روایی آن مورد بررسی قرار گیرد.

الف) تعریف­اصطلاحی

آینده­نگری­از جمله­اصطلاحاتی­است که­در­علوم­و­حوزه­های مختلفی کاربرد­ دارد­و­متخصصان­هر­رشته،­ تعاریف مختلفی از آن ارائه نموده­اند. آلن بیرو به عنوان یکی از صاحب­نظران معاصر­در­این زمینه، آینده­نگری را شیوه­ای از تفکّر منظم برای پیش­بینی آینده می­دادند و در این مورد می­نویسد: «آینده‌نگری، کار فکری منظمی‌ است، مشتمل بر نگاه کردن به سوی­آینده‌ای نه­چندان نزدیک به‌ منظور سعی در پیش‌بینی­آن»(بیرو، 1367، ص309). 

همچنین، در تعریفی­دیگر،­از­آینده­نگری به عنوان«علم» تعبیر­شده و­آمده­است:­«این‌ علم با تجزیه و تحلیل آنچه که در گذشته جریان داشته و نیز با شناخت‌ وضع موجود، همچنین قابلیت‌ها و­امکانات، تصویری از تغییرات کمی و کیفی پدیده‌ی مورد بررسی را­در­آینده‌ی دور یا­نزدیک به‌دست می‌دهد­(پولاددژ، 1367، ص13). 

آینده­نگری در جای دیگر­اینگونه تعریف شده­است: «آینده­نگری، حدس زدن­ رویدادها و پیشگوئی شرایط خارج­از کنترل یک سازمان است که برنامه‏ریزان را­در شکل بخشیدن به آینده­ی سازمان یاری می‏دهد»(سلطانی، 1376، ص87).

این تعریف بر­مفهوم پیش­بینی شرایط خارج­از کنترل سازمان تأکید­دارد. در حقیقت نویسنده در این تعریف، به نقش مؤثر آینده­نگری در شناسایی و مهار شرایط و مخاطرات پیش­روی سازمان­اشاره می­کند.

در تعریفی دیگر پیرامون آینده­نگری آمده­است: «آینده­نگری یعنی پیش از آن­که رویدادی به وقوع بپیوندد یا سناریویی به واقعیت تبدیل شود، به آن واکنش نشان دهیم. یعنی «واکنش» پیش از­وقوع رویداد. به عبارت دیگر آینده­نگری یعنی واکنش به­رویدادها پیش­ از­واقعیت یافتن آنها»(کنارکوهی، 1394، ص353). این تعریف نیز در حقیقت بر مفهوم کسب توانایی لازم برای عکس العمل در برابر رویدادها و رخدادهای پیش­رو را از آثار و نتایج آینده­نگری می­داند.

در تعریف دیگری که می­توان آن را به عنوان یک تعریف جامع از آینده­نگری برگزید، گفته شده است: «آینده­نگری فرآیندی­سیستماتیک، مشارکتی و گردآورنده­ی ادراکات آینده است که چشم­اندازی میان مدت تا بلندمدت را با هدف اتخاذ تصمیمات روزآمد و بسیج اقدامات مشترک بنا می­سازد»(صادقی، 1393، ص3).

مطابق این نظرات و تعاریف، آینده­نگری فرآیند روشمندی­است که با کسب­آگاهی،­در­مورد شرایط، رویدادها و­رخدادهای پیش­رو، به­پیش­بینی آینده می­پردازد. و با محاسبه­ی این شرایط و رویدادها و در نظر گرفتن امکانات و قابلیت­های موجود، چشم­اندازی از­اهداف سازمان و نحوه­ی اجرای آن را ارائه می­دهد. بنابراین، منظور­از آینده­نگری در سازمان، در واقع شناخت محیط­آتی و عوامل موثّر­بر آن و یافتن تهدیدها، تنگناها، موقعیت­ها، فرصت­ها و­تقاضاهای­وضعیت فعالیت‏های سازمان در آن محیط است. این وضعیت، امکان­تخصیص بهینه­ی منابع موجود و بسط و بهره‏برداری از آن‏ها را با تبدیل نقاط ضعیف به‏ قوّت در محکی درونی برای فعالیت‏های آتی­فراهم می‏نماید. 

 

ب) تعریف روایی آینده نگری:

آینده­نگری اصطلاحی فارسی می­باشد و­بدیهی­است که این­اصطلاح در­لسان عربی آموزه­های اسلامی نیامده، امّا در متون دینی و­احادیث و روایات منقول از مولای متقیان از مفاهیم و تعابیری استفاده شده که مفهوم آن معادل و هم مضمون با آینده­نگری می­باشند؛ از جمله­آن­حضرت در کلامی­فرمودند:

«الْحَزْمُ النَّظَرُ فِي الْعَوَاقِبِ وَ مُشَاوَرَةُ ذَوِي الْعُقُول‏»(تمیمی آمدی، 1366، ص475)؛ «دوراندیشی، نگاه کردن به عاقبت کار­ و­مشورت با خردمندان­است».

لفظ­«الحَزمُ» ­به­معنای «عاقبت­اندیشی و­دوراندیشی» است(حسيني­زبيدي‏، 1414، ج16، ص148).­اندیشیدن به فرجام­امور و­نگریستن به عواقب و نتایج مثبت یا منفی کارها و سپس تصمیم­گیری معقول و صحیح، یکی از مفاهیم بنیادین آینده­نگری است. مولای متقیان در کلامی دیگر پیرامون این مسأله فرمودند: 

«رَوِّ تَحْزَم فَإِذَا اسْتَوْضَحْتَ فَاجْزِمْ»(مجلسی، 1403، ج68، ص341)؛ «تأمّل كن تا­دورانديش باشى؛ و چون جوانب كار روشن گشت قاطعانه­انجام ده».

تأمّل و­دقّت در فرجام تصمیم­ها، فنّی­است که بکارگیری آن نتایج هر تصمیم را­روشن می­نماید:

«خُذْ بِالْحَزْمِ وَ الزَمِ الْعِلْمَ تُحْمَدْ عَواقِبُكَ»(تمیمی آمدی، 1366، ص474)؛ «دورانديشى پيشه كن و با دانش همراه شو، تا فرجام كارهايت ستايش شود».

لفظ «تدبیر» یکی دیگر الفاظ معادل آینده­نگری در زبان عربی است. تدبیر در اصل از ریشه­ی «دَبر»(بر وزن ابر) و از نظر لغوی به معنای پشت سر و عاقبت چیزی است(ابن منظور، 1405، ج4، ص273). بنابراین، تدبیر به معنای بررسی کردن عواقب کارها و مصالح را سنجیدن و بر طبق آن عمل کردن است(مصطفوی، 1368، ج3، ص173). در احادیث و روایات اسلامی نیز این واژه به صورت فراوان به کار رفته است. از جمله حضرت علی(ع) در این مورد فرمودند:

«التَّدْبِيرُ قَبْلَ الْعَمَلِ يُؤْمِنُكَ مِنَ النَّدَم»(ابن شعبه حرّانی، 1404، ص97)؛ «‏تدبير كردن پيش از عمل، مانع پشيمانى است».

همچنین، ایشان در بیانی دیگر، با استفاده از همین لفظ و اراده­ی همین مفهوم، می­فرمایند:

«أَيُّهَا النَّاسُ... وَ لَا خَيْرَ فِي دُنْيَا لَا تَدْبِيرَ فِيهَا»(مجلسی، 1403، ج67، 307)؛ «اى مردم! ... در دنيايى كه تدبيرى در آن نباشد، خيرى نيست».

لفظ «تدبیر» در این احادیث، به این معنی است انسان در کار خود بیندیشد و عواقب آن را در نظر بگیرد(طریحی، 1375، ج3، ص299). علاوه­ بر این الفاظ و تعابیر، مفهوم آینده­نگری در متون دینی غالباً از فحوای کلی احادیث و روایات برداشت می­شود. به عنوان نمونه­، تعبیر «شناخت پیش­رو» یکی از تعابیری است که مفهومی قریب به آینده­نگری دارد. در حدیثی از مولای متقیان از این استفاده شده است؛ آنجا که ایشان فرمودند:

«الْمُؤْمِنُونَ هُمُ الَّذِينَ عَرَفُوا مَا أَمَامَهُم‏»(مجلسی، 1403، ج75، ص25)؛ «مؤمنان واقعی آن كسانند كه آنچه را در پيش دارند بشناسند».

همچنین، «دقّت در عواقب امور» از جمله­ی همین تعابیر هم مضمون با آینده­نگری است. و آن حضرت در کلامی فرمودند:

«أَعْقَلُ النَّاسِ أَنْظَرُهُمْ فِي الْعَوَاقِب‏»(تمیمی آمدی، 1366، ص52)؛ «عاقل­ترين مردم نگاه كننده‏ترين ايشان است در عواقب کارها تأمّل و تفكّر مي­كند».

این تعبیر در کلام دیگری به کار رفته است و آن امام در این مورد فرمودند:

«مَنْ تَوَرَّطَ فِي الْأُمُورِ بِغَيْرِ نَظَرٍ فِي الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلنَّوَائِب»‏(حلوانی، 1408، ص62)؛ «آن كس كه بدون نگريستن در عاقبت كار دست به اقدام زند، خود را گرفتار پيشامدها سازد».

همانطور که ملاحظه می­شود در این احادیث و روایات، بر شناخت محیط و شرایط آتی، شناسایی‏ و سنجش نتایج و ارزیابی عملکرد فعالیت‏ها، ترسیم فعالیت‏های آینده و برنامه­ریزی و سیاست­گزاری و تعیین اهداف و برنامه­ها با در نظر داشتن آینده تأکید شده که این امور و اقدامات در حقیقت همان آینده­نگری است.

 

4. نقش آینده­نگری در پیشرفت سازمان:

مکتب هدایتگر علوی(ع) سرشار از آموزه­ها و تعالیمی است که از ابعاد مختلف به مسأله­ی آینده­نگری اشاره دارد. در ادامه تلاش خواهد شد کارکردهای مدیریتی این مسأله که از سیره­ی مدیریتی آن حضرت قابل برداشت می­باشد ارائه گردد.

الف) ایجاد انگیزه

«انگیزه عبارت است از یک محرک درونی که انسان را به انجام کار برمی­انگیزد»(نبوی، 1388، ص106). منظور از «ایجاد ­انگیزه» تنها پدید آوردن و خلق کردن انگیزه نیست؛ بلکه، اعم از خلق، حفظ، شکوفایی و تقویت آن است»(اخلاقی، 1390، ص130). به طور کلی، انسان به حسب تقدیر الهی به وسیله­ی انگیزه­هایش به تکاپو در می­آید و گام برمی­دارد. و در حقیقت بدون این عامل، بشر نخواهد توانست حتّی قدمی بردارد. «عوامل متعددی بر انگیزش مؤثر هستند ولی یکی از مهم­ترین آنها، آینده­نگری و امید به آینده می­باشد. چشم­اندازی از آینده باعث شکل دادن به اهداف­مان می­شود و این اهداف به نوبه­ی خود، رفتار ما را تعیین می­کند. بنابراین، نتیجه­ای که به دست می­آید این است که شناخت آینده نقش مهمی در شکل دادن به رفتار فعلی ما بازی می­کند»(هارفورد¹، 2011). «درکی که از زمان آینده حاصل می­شود باعث می­گردد که اهداف و انگیزه­های ما، ما را به سوی عمل هدایت کند»(کافمن²، 2008، ص493). «این توانایی نمایش آینده، برای ما منبع بزرگی از انگیزه فراهم می­کند. علاوه­بر داشتن دورنمای از آینده، علم به موفقیت در آینده نیز انگیزه را دوچندان می­کند و در حقیقت به مثابه­ی فشار دادن دکمه­ی کلیدی او برای رسیدن به پیشرفت­هاست»(کارشکی و هاشمی، 1393، ص2). در فرهنگ و ادبیات متون اسلامی نیز ملاحظه می­شود که پیشوایان دینی برای ایجاد انگیزه در مخاطبان خود، به طرح مسائل مربوط به آینده می­پرداختند و از این عامل برای انگیزش آنها­­­­استفاده­ می­نمودند. این مسأله در خطبه­های حضرت علی(ع) به وضوح نمایان است؛ به عنوان نمونه آن حضرت در یکی از خطبه­های خود، برای ترغیب مخاطبان به امر جهاد از این عامل استفاده نموده و در فرازی خطاب به مردم فرمودند:

«مُمْهِلُكُمْ‏ فِي‏ مِضْمَارٍ مَحْدُودٍ [مَمْدُودٍ] لِتَتَنَازَعُوا سَبَقَهُ‏ فَشُدُّوا عُقَدَ الْمَآزِرِ وَ اطْوُوا فُضُولَ الْخَوَاصِرِ لَا تَجْتَمِعُ عَزِيمَةٌ وَ وَلِيمَةٌ»(نهج البلاغه، خطبه241)؛ « [خداوند] فرصت مناسب در اختيارتان قرار داده است تا براى جايزه­ی او(بهشت و قرب الهی) با هم­ستيز­كنيد. پس، كمربندها را محكم ببنديد، و دامن همّت بر­­كمر­زنيد، كه گرفتن تصميم­هاى محكم[براى رسيدن به اهداف بزرگ]­باخوشگذرانى ميسّر نخواهد شد».

جهاد و جنگ با­دشمنان از امور دشوار و طاقت ­فرسا­است­ و­ تصمیم برای شرکت در آن، نیازمند انگیزه­ی­ بالا و­اراده­ی محکم می­باشد. لذا، امام در این کلام انگیزشی خویش،­ابتدا برای مقدمه شرایط و موقعیت فعلی مخاطبان را­به­آنان یادآوری نموده، سپس، با طرح این مطلب که نتیجه­ی نهایی جهاد در راه خدا، پیروزی و­موفقیت، کسب رضایت الهی و بهشت است، به ترسیم آینده و بیان نتایج­مثبت این تصمیم پرداخته­اند و از این طریق، انگیزه­ی آنان را برای این تصمیم بزرگ و انجام این کار دشوار افزایش داده­اند. «در این خطبه، دو تعبير «كمربند را محكم بستن و دامن به كمر زدن» كنايه از آمادگى كامل براى انجام كار است؛ زيرا شخصى كه كمربند خود را محكم ببندد، ستون فقراتش براى انجام­كارهاى سنگين قوى­تر مى­شود و هنگامى كه دامن­هاى بلند معمول آن زمان را برچيند و زير كمربند قرار دهد، راه رفتن و حركت براى او آسان­تر مى شود. حتّى امروز كه دامان بلندى براى مردان وجود ندارد، اين كنايه همچنان رايج و معمول­است مى­گويند: فلان كس دامن همّت به كمر بسته تا اين كار را انجام دهد»(مکارم­شیرازی و همکاران، 1390، ج8، 548). آن حضرت، با این تعابیر بسيار­پرمعنا، فصیح و بلیغ، ضمن هشدار به مخاطبان خود، آنها را به لحاظ روحی و روانی برای اخذ تصميم­هاى محكم، پيروزى و موفقيت و رسيدن به اهداف بزرگ، ترغیب و مهیا مى­سازند. ایجاد انگیزش با یادآوری موقعیت فعلی و ترسیم شرایط آینده، در ساير خطبه­هاى نهج البلاغه­آمده­است؛­از جمله آنجا كه مى فرمايد:

«أَلاَ وَ إِنَّ الْيَوْمَ الْمِضْمَارَ وَ غَدَاً السِّبَاقَ وَالسَّبَقَةُ الْجَنَّةُ وَ الْغَايَةُ النَّارُ»(نهج البلاغه، خطبه28)؛ «بدانيد امروز روز­آزمايش و آمادگى است و فرداى قيامت ميدان مسابقه است و جايزه­ی برندگان اين مسابقه، بهشت است و سرانجام بازندگان دوزخ».

اندیشیدن به آینده، مقایسه­ی ­آن با وضعیت کنونی و آنچه باید به آن رسید، باعث ایجاد شوق، رغبت، تقویت روحیه و اعتماد به نفس کارکنان خواهد شد. و انگیزه­ای دوچندان در آنان ایجاد می­کند، آنها را به حرکت وامی­دارد، روح تلاش را­در سازمان زنده­می­کند و افراد را برای بکارگیری تمام نیرو­و­استعدادش در راه­اجرای وظایف آماده می­سازد. نتیجه­ی آن، پویایی و کوشایی­بیشتر کارکنان و به تبع پیشرفت­ و­شکوفایی سازمان خواهد بود. از این­رو، می­توان گفت آینده­نگری، عاملی اثرگذار بر انگیزش کارکنان است، به گونه­ای که شاید بتوان ادعا کرد عاملی دیگری نتواند به اندازه­ی آن در­ایجاد­انگیزه­ی کارکنان مؤثر باشد.

ب) ایجاد آرامش روان

«آینده­نگری بخاطر ایجاد نگرش شناخت شرایط و تهدیدهای آینده و تسلّط به آنها، نگرانی و اضطراب از چگونگی پیشرفت فعالیت­ها و خطر بروز تهدیدهای احتمالی­ را­کاهش می­دهد. و از بروز­بسیاری از تنش­های رفتاری، اضطراب­های روحی جلوگیری و پیشگیری می­کند»(سایمونس³، 2004). انسان وقتی سختی­های کاری که قصد انجام آن را دارد­در نظر بگیرد با­دید مشخصی وارد عرصه­ی امور شده، و اهداف را دنبال می کند. این مسأله به او­آرامش می­بخشد­و­سبب می­شود با­خاطری آسوده کار را­آغاز و پیگیری نماید. در حقیقت، با بررسی ابعاد­و­زواياى مسأله­ی مورد نظر و با آگاهى كامل و پيش­بينى عواقب كار،­آرامش و­اطمينان قلبى به­وجود می­آید­و­در نتيجه، اضطراب از چگونگى پيشرفت كار و ترس از تهديدهاى احتمالى از ميان­خواهد­رفت، و يا به حداقل ممكن كاهش خواهد­يافت. این­اطمینان خاطر در حین کار­و­آگاهی به آینده­ی طرح­ها تأثیر زیادی در روحیه­ی مدیران و مجریان­امور­داشته­و­بازتابش در­عملکرد­آنان بروز می­کند. البته،­روشن­است که­این­اطمینان خاطر­به معنی دلخوش بودن­و­تخیّل نسبت به امور نیست؛ بلکه­به­این مطلب اشاره­دارد­که­وقتی­امری­ با شناخت­ و­آگاهی نسبت به­آینده­و­ با طرح و برنامه­ی­دقیق برای­انجام­آن شروع­می­شود،­امکان موفقیت در­آن بسیار­زیاد­است و احتمال شکست و پشیمانی در­آن به قدری­کم­و­ناچیز است که فرد­عاقل، خاطر خویش را با­آن نمی­آزارد. همچنان­که­مولای­متقیان در­این باره می­فرمایند:

«التَّدْبِيرُ­قَبْلَ‏­الْعَمَلِ‏­يُؤْمِنُكَ­مِنَ­النَّدَم‏»(مجلسی، 1403، ج74،­ص384)؛«تدبیر قبل از شروع­ کار تو­را­از پشیمانی­ایمن­ می­سازد».

این مسأله،­در آموزه­های دین­اسلام و­روایات متعددی­از­اهل بیت­علیهم السلام مطرح شده­است؛­از جمله،­امام جعفر­صادق(ع)­يكى­از آثار­ارزشمند­آينده­نگر­ى را­آرامش درونی­و­اطمینان­ خاطر­ معرفی­ می­کنند.­و­­مى­فرمايد:

«النَّظَرُ­­فِي‏­الْعَوَاقِبِ‏­تَلْقِيحٌ‏­لِلْقُلُوب»(حرّ­عاملی،­1409،­ج15،­ص282)؛­«عاقبت‏انديشى‏ براى­آينده،­اطمينان­ و­آرامش دل­ها­را­به­همراه دارد».

توجّه به عاقبت­ و­غایت­امور، ­سبب بارور شدن­دل­و­اطمینان­ قلبی ­می­گردد. همچنین،­آن حضرت­ در­ کلامی­ دیگر ­در­­این مورد­ می­فرمایند:

«إِنَ‏­صَاحِبَ‏­الدِّينِ­فَكَّرَ­فَعَلَتْهُ­السَّكِينَةُ...­وَ­أَبْصَرَ­الْعَاقِبَةَ­فَأَمِنَ­النَّدَامَة»(مجلسی،1403،­ج2،­ص53)؛­«مرد­ديندار­مى‏انديشد، به­آرامش­دست مى‏يابد،...­و پايان­كار­ را­مى‏نگرد،­از پشيمانى­در­امان­مى‏ماند».

«سکینه» به معنای­آرامش ­درونی­ و­اطمینان­خاطر­است(فراهیدی،­1409،­ج5،­ص313). توجّه­به­نهایت­امور ­و ­مشکلات­ و­رنج­هایی­ که ­ممکن­است­ در­آینده­پیش­ بیاید،­آستانه­ی ­تحمّل ­سختی­ها و­میزان­آرامش راافزایش می­دهد؛­آینده­نگر، همچون مسافر­آشنا ­به جاده­است که با­اطمینان­وآرامش،­ مسیر­دستیابی به­اهدافش را طی می­نماید. براین­اساس، هر­گاه­سازمانى براى رسيدن به­اهداف خود شناخت و آگاهی درستی از­آینده­داشته­ باشد، مديران و­كاركنان سازمان، با­آرامش و­اطمينان بيشترى به­كار مى­پردازند و­دچار­اضطراب و­سردرگمى نمى­شوند، در­نتيجه­استمرار فعاليت­آنها نیز با رضايت و­اطمينان بيشترى­همراه­است.

 

 

 

 

ج) موفقیت در­ تصمیم­گیری

«آینده‏نگری­از با­اهمیت‏ترین مبانی­تصمیم‏گیری برای سازمان است. در سازمان‏ها برای­ایجاد­حیات دراز­مدت و ­ترسیم­افق ­برنامه‏ها، فعالیت‏ها­و منابع، لازم‏­است در­چارچوب سیاست‏ها­و­ خطمشی‏های بلندمدت پیش‏بینی صورت پذیرد. از­این‏رو، مدل‏سازی ضرورت یافته­و نتایج مدل‏ها که تولید­ارقام پیش‏ بینی­است گام‏های مؤثر در­شناخت‏­آینده­خواهند­بود»(حمیدی­زاده، 1377، ص3). يكى­از­مهم­ترين­عوامل مؤثر در موفقيت تصميم­گيرى، وآينده­نگرى قبل از­اقدام به تصميم­گيرى است؛ بديهى­است كه دانستن اهداف سازمان و­آشنايى با راه­هاى به دست آوردن آنها، ابهامات فرآيند تصميم­گيرى­را­از­بين مى­برد. در نتيجه تصميم­گيرى­آسان­تر­شده، نقاط قوّت و ضعف آن شفاف مى­شود و ميزان­اشتباهات و­انحرافات ناآگاهانه­ی تصميم­ها تا حدّ زيادى­كاهش مى­يابد. اين مسأله ­بيانگر­ارزش و­اهميت خاص­آینده­نگری، و نشان دهنده­ی رابطه­ی­عميق ميان تصميم­گيرى موفق و­آینده­نگری مى­باشد.­امير مؤمنین، حضرت على(ع)­در­تبيين رابطه­ی ميان­آینده­نگری و تصمیم­گیری­ موفق و­مؤثر مى­فرمايد:

«أَصْلُ‏ الْعَزْمِ‏ الْحَزْمُ‏ وَ ثَمَرَتُهُ‏ الظَّفَر»(تمیمی­آمدی، 1366، ص476)؛ «اساس­ تصميم­گيرى، دورانديشى؛ و­نتيجه­ی­آن­ پیروزی و­کامیابی­است».

در­کلامی­دیگر،­آن­حضرت تصمیم­گیری­موفق و­مطلوب را­از ­نتایج­آینده­نگری معرفی­نموده و­فرمودند:

«مِنَ-الْحَزْمِ صِحَّةُ­الْعَزْم‏»(لیثی­واسطی، 1376، ص470)؛ «صحیح­­بودن تصمیم­گیری­از[آثار و نتایج] دوراندیشی است».

تعالیم مکتب­ علوی، اندیشیدن در مورد آینده و بررسی جوانب و نتایج امور را به عنوان لازمه­ی تصمیم­گیری معرفی می­کند. و مولای متقیان در این باره فرمودند:

«فَتَفَكَّرْ قَبْلَ أَنْ تَعْزِمَ وَ تَدَبَّرْ قَبْلَ‏ أَنْ‏ تَهْجُم»(ورام بن أبي فراس‏، 1369، ج1، ص251)؛ «پيش از آن كه تصميم بگيرى فكر كن و پيش از آنكه وارد[كارى] شوى تدبّر كن[و در عواقب آن بیندیش]».‏

استفاده­ی از تجارب گذشته در امر تصمیم­گیری دارای اهمیت است امّا تصمیم­گیری براساس اتّکای صرف به شرایط فعلی یا تجارب گذشته، غفلت از تغییرات آتی در پی دارد و تصمیم­گیران را با تلخکامی روبرو خواهد کرد. از­همین­روست که حضرت علی(ع) از تصمیم­گیری بدون آینده­نگری و عاقبت­اندیشی نهی کرده و فرمودند:

«لَا خَيْرَ فِي عَزْمٍ بِلَا حَزْم‏»(محمدی ریشهری، 1375، ج1، ص650)؛ «در تصمیمی که همراه با دوراندیشی نباشد خیری نیست».

ناکامی در انتخاب و تصمیم­گیری، نتیجه­ی شتاب و در نظر نگرفتن آینده است. یک تصمیم­ نادرست و به دنبال آن یک گزینش نامناسب، باعث شکست و تأسف و ندامت است. در مجموع اين بیانات پرمحتوای امام(ع) دلالت بر آن دارد كه تصميم­گيرى در صورتى موفقيت­آميز و اثربخش است و موفقيت و پيشرفت سازمان را در پى خواهد داشت، كه همراه با آینده­نگری باشد. و قبل از اتخاذ تصميم، دورانديشى و آينده­نگرى­ لازم نسبت به آن صورت گرفته باشد.

د) کاهش خطای در برنامه­ریزی­

«برنا­مه­ریزی عبارت است از تفکّر در کلیّات و جزئیات برنامه و تعیین و اتّخاذ شیوه و روش­هایی که ما را به بهترین نتیجه­ی مطلوب برساند»(الوانی و میرشفیعی، 1368، ص19). «برنامه­ریزی متضمن تعیین هدف­ها و مقاصد سازمان و تهیّه­ی نقشه و برنامه­ی کار است»(رابینز، بی تا، ص14). از همانگونه که در این تعاریف آمده، برنامه­ریزی مشخص نمودن طرح کار و نقشه برای حرکت­های آینده است و بدیهی است این امر از مهم­ترین مفاهیم و مراحل آینده­نگری است. لغزش و خطا در برنامه­ریزی زمانى رخ مى­دهد كه سازمان­ها نسبت به اهداف، شرایط و نحوه­ی اجرای آنها آگاهى و اطلاعات كافى نداشته و نتایج و سرانجام برنامه­ها را به درستى پيش­بينى نكرده باشند. آینده­نگری مديران را وا می­دارد تا در مورد كارهايى كه بايستى در سازمان انجام بپذيرند، بررسى و مطالعه كافى نموده، جوانب مختلف و آثار و پيامدهاى آنها را پيش­بينى كنند، و بدين وسيله سازمان را از لغزش و اشتباه، مصون و محفوظ نگه دارند. بنابراين، آینده­نگری مانع گرفتار شدن سازمان در لغزش و اشتباه خواهد شد؛ زيرا آینده­نگری به برنامه­ریزی منتهی می­شود و برنامه­ریزی نیز مستلزم آن است كه سازمان قبل از اقدام به كار، آن را مورد مطالعه قرار داده باشد؛ آثار و عواقب ناشى از انجام دادن آن­ها را پيش­بينى كرده و بصورت آگاهانه كار را آغاز كند. اين مسأله باعث خواهد شد تا سازمان از غلتيدن در لغزش­ها و اشتباهات در امان باشد. آموزه­های مکتب علوی به این مطلب اشاره شده است و آن حضرت در این­باره فرمودند:

«التَّدْبِيرُ قَبْلَ‏ الْفِعْلِ‏ يُؤْمِنُ‏ الْعِثَار»(لیثی واسطی، 1376، ص28)؛ «تدبير و عاقبت­اندیشی قبل از كار، باعث مصونيت از لغزش و خطا است». 

همچنین، آن حضرت در تعبیر دیگری در این باره فرمودند:

«الْفِكْرُ فِي‏ الْأَمْرِ قَبْلَ مُلَابَسَتِهِ يُؤْمِنُ الزَّلَل‏»(تمیمی آمدی، 1366، ص58)؛ «انديشيدن در كار، پيش از اقدام كردن به آن، سبب ايمنى از لغزش­ها است».

کلمه­ی «الزلل» از ماده­ی «الزَّلَّة» و در اصل يعنى بدون قصد و هدف پاى نهادن و گام برداشتن‏ و لغزیدن است(راغب اصفهانی، 1374، ج2، ص150). مطابق این بیانات، شأن مؤمن تدبیر و عاقبت­انديشى در امور می­باشد و حقيقت اين است كه آدمى بهره­اى مناسب از زندگى نمى­برد مگر آنكه با عاقبت­انديشی، در برنامه­هایش از لغزش­ها و اشتباهات مصون بماند. امام جعفر صادق(ع) نیز در کلامی پیرامون این مسأله فرمودند:

«إِنَ‏ صَاحِبَ‏ الدِّينِ‏ فَكَّرَ... وَ أَبْصَرَ الْعَاقِبَةَ فَأَمِنَ النَّدَامَة»(مجلسی، 1403، ج2، ص53)؛ «مرد ديندار مى‏انديشد... و پايان كار را مى‏نگرد، از پشيمانى در امان مى‏ماند».

بنابراین، مدیر وقتی می­خواهد برای دستیبابی به اهداف، برنامه­ریزی نماید، لازم است ابتدا شرایط و وضعیت آینده و نتایج برنامه­های خود را مدّنظر قرار می­دهد، سپس، مناسب­ترین برنامه­ را برای کسب اهداف انتخاب کند، تا از وقوع اشتباه و خطای در برنامه­ریزی­ها در امان مى­ماند.

ه) متمرکز شدن فعالیت­ها

امام علی (ع) در کلامی در این مورد فرمودند :

«مَنْ تَوَرَّطَ فِي الْأُمُورِ بِغَيْرِ نَظَرٍ فِي الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلنَّوَائِب»‏(حلوانی، 1408، ص62)؛ «آن كس كه بدون نگريستن در عاقبت كار دست به اقدام زند، خود را گرفتار پيشامدها سازد».

سازمان­ها معمولاً با محدوديت­هاى مختلفى مثل محدوديت منابع و امكانات، محدوديت بودن نيروى انسانى و محدوديت زمانى درگیر هستند كه هر كدام به نوعى سازمان­ را با مشكل مواجه می­کند. آینده­نگری سبب می­شود که اهداف متناسب با این محدودیت­ها و امکانات انتخاب، و تمام تلاش­ها و فعالیت­های سازمان به این اهداف معطوف شود. تمركز بر فعاليت­ها به منظور دستيابى به اهداف مشخص، سازمان را از سردرگمى و پراكنده­كارى نجات مى­دهد، و راه روشنى را براى حركت آن تعیین خواهد كرد. امير مؤمنان على(ع) در مورد پرهیز از پراکنده­کاری و لزوم تمرکز بر امور مهم آینده تذكر داده­اند و در يكى از بيانات خويش بر اين مورد مى­فرمايند:

«دَعْ مَا لَا يَعْنِيكَ وَ اشْتَغِلْ بِمُهِمِّكَ الَّذِي يُنْجِيك‏»(تمیمی آمدی، 1366، ص447)؛ «آنچه را براى تو مهم نيست واگذار؛ و به كار مهمى مشغول باش كه موجب نجات تو خواهد شد».

کسی که به دنبال موفقیت در کارهاست باید در ابتدای امر، با بررسی جوانب و شرایط پیش­رو، هدف خود را مشخص کند و بعد از شناسایی مهم­ترین اهداف، تمام توان خود را در جهت رسیدن به آن اهداف به کار گیرد. چرا که موفقیت انسان در کارهایی است که به آنها توجّه کامل داشته و فکر و اندیشه­ی خود را برای انجام آنها به کار گرفته است. از طرفی دیگر، گستردگی فعالیت­ها و تنوع برنامه­ها مانع از آن می­شود که بتوان به انجام همه­ی امور پرداخت. اینجاست که تمرکز بر امور مهم­تر اولویت پیدا می­کند. امام علی(ع) در این باره می­فرمایند:

«إِنَّ رَأْيَكَ لَا يَتَّسِعُ لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ فَفَرِّغْهُ لِلْمُهِمِّ»(همان، ص57)؛ «فکر تو وسعتی که همه­ی امور را فرا بگیرد ندارد؛ پس، آن را برای امور مهم فارغ بگذار».

آن حضرت در کلامی دیگر، ضمن پرهیز دادن از پراکنده­کاری و مشغول شدن به کارهای گوناگون فرمودند:

«مَنْ أَوْمَأَ إِلَى مُتَفَاوِتٍ‏ خَذَلَتْهُ الْحِيَل‏»(نهج البلاغه، حکمت403)؛ «کسی که به کارهای مختلف بپردازد، خوار خواهد شد و نقشه­ها[و پیش­بینی­هایش] به جایی نمی­رسد».

«متفاوت» به معنی کارهای مختلفی است­ که انجام آنها با هم مشکل است یا کارهایی است که از نظر عرف و عادت با هم جور در نمی­آید. و تعبیر«خوار شدن» برای انجام این امور از آن جهت است که شخص نمی­تواند آن کارهای مختلف را انجام دهد. و جمع بین آنها و بین کاری که مورد هدف اوست ممکن نیست(ابن میثم بحرانی، 1375، ج5، ص743). بنابراین، اگرچه پرداختن به کارهای مختلف و اداره­ی آنها، باعث ضایع شدن همه­ی آنها نخواهد شد، امّا قطعاً سبب ضایع شدن کارها و مسائل مهم­تر می­شود. چنانکه امیر مؤمنان در حدیثی دیگر در این مورد می­فرمایند:

«مَنِ اشْتَغَلَ بِغَيْرِ الْمُهِمِّ ضَيَّعَ الْأَهَم‏»(تمیمی آمدی، 1366، ص447)؛ «کسی که به امور غیر مهم بپردازد، مسائل مهم­تر را ضایع کرده است».

«هر کس به امور غیرضروری بپردازد، خود را به اموری مشغول سازد که مهم نباشند یا به دو کار دور از هم توجّه کند، تدبیر او را یاری نکند»(هاشمی خویی، 1400، ج21، ص485- 486). این بیانات پرمحتوای امام، به این حقیقت رهنمون می­کند که برای کسب نتیجه­ی مناسب در امور سازمان، باید با در نظر داشتن نتایج و عواقب کارها و فعالیت­ها، از پرداختن به کارها و فعالیت­های غیرضروری که در اولویت برنامه­ها نیستند پرهیز شود، و در عوض باید به انجام امور و فعالیت­های مهم و مؤثر متمركز شد.

و) حلّ مشكلات و معضلات

کارکرد آینده­نگری در رابطه با حلّ مشکلات سازمان از دو جهت عمده قابل تقسیم­بندی است: 1. حل مشکلات فعلی سازمان 2. افزایش توانایی مقابله با چالش­ها و تهديدهای پیش­روی سازمان. لذا، در ادامه، این دو قسم از مشکلات سازمان و نقش آینده­نگری در حلّ و فصل آنها، مطرح و مورد بررسی قرار می­گردد.

1. حلّ مشکلات فعلی سازمان

وجود و بروز مشكلات مختلف در سازمان امرى طبيعى بوده و هر سازمان به تناسب اهداف و فعالیت­های خود، با مسائل مختلفى مواجه است. اگر سازمان قبلاً مشكلات خود را پيش­بينى كرده باشد، و يا هنگام مواجهه با آنها داراى طرح و برنامه­ی مشخص باشد، ميزان موفقيت در حلّ مسائل و مشكلات، افزايش خواهد يافت. متقابلاً اگر سازمان در رويارويى با مشكلات، چاره­انديشى منطقى و مناسبی نداشته باشد، بزودی در گرفتارها غوطه­ور شده و از حل آنها عاجز و ناتوان خواهد ماند. و این چرخه همچنان ادامه خواهد یافت. امام على(ع) در این باره فرمودند:

«أَلَا وَ مَنْ‏ تَوَرَّطَ فِي‏ الْأُمُورِ مِنْ‏ غَيْرِ نَظَرٍ فِي‏ الْعَوَاقِبِ‏ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِمُفْدَحَاتِ النَّوَائِب»(نوری، 1408، ج11، ص307)؛ «همانا كسى كه بدون عاقبت­انديشى در كارها وارد شود، قطعاً خود را در معرض مصيبت­ها و مشكلات سنگين قرار داده است».

آن حضرت در بیانی قریب به همین مضمون، ضمن توصیه به دقّت در پیامدهای کارها و تصمیم­ها برای جلوگیری از بروز مشکلات فرمودند:

«مَنْ نَظَرَ فِي الْعَوَاقِبِ سَلِمَ فِي النَّوَائِب‏»(ابن ابی جمهور، 1405، ج1، ص296)؛ «هر كه نظر كند در عاقبت­ها سالم ماند از مصيبت­ها».

بنابراین، بهترين و مطمئن­ترين راه براى حل و فصل مشکلات این است که پيش­بينى مناسبی از وضعیت و شرایط پیش­رو انجام گیرد. این کار هم سپس یافتن راهكارها و روش­های مناسب و معقول براى حل منطقی معقول مشکلات فعلی می­شود و هم از بروز دوباره­ی آنها پیشگیری می­کند یا میزان بروز دوباره­ی آنها را کاهش می­دهد. حضرت علی(ع) در کلامی ضمن اشاره به اين نکته­ی مهم در این مورد فرمودند:

«بِالنَّظَرِ فِي‏ الْعَوَاقِبِ‏ تُؤْمِنُ‏ الْمَعَاطِب‏»(تمیمی آمدی، 1366، ص58)؛ «با نگريستن در عواقب و پيامدها، ايمنى از هلاكت­ها حاصل مى­شود».

مطابق این رهنمون، مداقه و اندیشیدن در کارها و نتایج تصمیم­ها، دریافت راه­کار حل مشکلات را فراهم می­آورد و از این رو، آدمی را از نابودی و زوال محافظت می­کند.

2. افزایش توانایی مقابله با چالش­های پیش­رو

«آينده­نگرى به سازمان اين امكان را مى­دهد كه براى مقابله­ی درست و خردمندانه با خطراتى كه موجوديت و يا اهداف اصلى سازمان را مورد تهديد قرار مى­دهد، آمادگى لازم را داشته باشد؛ زيرا از كارهاى مهم و گام­هاى اصلى در فرآيند آینده­نگری، شناسايى درست مشكلات و خطراتى است كه احتمالاً سازمان را تهديد كرده و براى سازمان خطرساز مى­باشند»(خدمتی و همکاران، بی تا، ص8). از اين رهگذر، سازمان مى­تواند به صورت صحيح و اصولى به مقابله با آنها پرداخته، و از پيامدهاى ناگوار و ناخوشايندى كه ممكن است براى سازمان پيش آيد، جلوگيرى كند. در کلام مولای متقیان نیز به این نکته تذکر داده شده است که عاقبت­اندیشی و نگریستن در فرجام امور باعث مصون ماندن از خطرات و آسیب­ها می­شود؛ آن حضرت در این مورد می­فرمایند:

«رَاقِبِ الْعَوَاقِبَ تَنْجُ مِنَ الْمَعَاطِب‏»(تمیمی آمدی، 1366، ص476)؛ «مواظب عواقب و پیامدها باش تا از مهلكه‏ها رستگاری یابی».

«يعنى در هر كار و هر باب ملاحظه­ی عواقب آن را بكن و اجتناب كن از آنچه عاقبت آن بد باشد كه اگر چنين كنى رستگارى يابى و در مهلكه و گرفتاری نيفتى»(آقا جمال خوانساری، 1366، ج4، ص99). بنابراین، آينده­نگرى، انتخاب عكس العمل مناسب برای مقابله با تهدیدات، و نيز در امان ماندن از پيامدهاى ناخوشايند آنها را سبب می­شود. اگر مديران و مسئولان سازمان قبل از رویارویی با هرگونه مشكل، آن را پيش­بينى كرده باشند، تلاش خواهند كرد كه از به وجود آمدن آن پيشگيرى نمايند. و چنانچه پيشگيرى از وقوع مشكل نيز غيرممكن بنمايد، سعى مى­كنند كه راهكارها و راه­حل­هاى مناسبى براى مقابله اصولى و صحيح با مشكلات و حل و فصل آنها در نظر بگيرند. حضرت علی(ع) در این باره می­فرمایند:

«مَنْ نَظَرَ فِي الْعَوَاقِبِ سَلِم‏»(لیثی واسطی، 1376، ص454)؛ «هر كه نظر كند در عاقبت­ها سالم می­ماند[از خطرات]».

کسانی که بدون توجّه به آینده در ورطه­ی امور داخل شوند به این دلیل که مشکلات و شرایط پیش­رو را پیش­بینی نکرده­اند برای آن راه­حلّی نخواهند یافت و از این جهت همواره سختی­ها فرارویشان ظاهر خواهد شد و همیشه در دنیایی از مصائب و مشکلات غوطه­ورند. مولای متقیان در این مورد می­فرمایند:

«مَنْ‏ قَعَدَ عَنْ‏ حِيلَتِهِ‏ [جِبِلَّتِهِ‏] أَقَامَتْهُ الشَّدَائِد»(تمیمی آمدی، 1366، ص463)؛ «آن که در چاره­اندیشی و چاره­سازی کار خود کوتاهی کرد شدائد و سختی­ها او را سر پا خواهند کرد».

مطابق این بیانات، يكى از آثار آینده­نگری اين است كه مشكلات احتمالی آينده­ را پيش­بينى كرده، و براى مقابله­ی درست و مناسب با آنها، راه­حل­هایی ارائه مى­دهد؛ و از گرفتار شدن سازمان در مشكلات سازمانى جلوگیری مى­كند. و عدم توجّه باعث گرفتار شدن به انواع مشکلات و مصایب است. در تعبیری دیگر، حضرت علی(ع) می­فرمایند: 

«مَنِ‏ اسْتَقْبَلَ‏ الْأُمُورَ أَبْصَرَ مَنِ اسْتَدْبَرَ الْأُمُورَ تَحَيَّرَ»(لیثی واسطی، 1376، ص452)؛ «هر كه از پيش به استقبال كارها رود بينا مى‏شود، و هر كه به آنها پشت كند[و ناآماده با آنها روبرو گردد] سرگردان مى‏ماند».

مطابق این رهنمون­ها، مدیری که بدون آینده­نگری کار و فعالیتی را شروع نماید به این خاطر که اشکالات احتمالی را پیش­ بینی نکرده و برای آنها برنامه­ی مناسبی آماده نکرده همیشه در انبوه مشکلات حیران و گرفتار است.

همچنین، از امام صادق(ع) روايتی نقل شده است كه می­توان در این مورد بدان استناد نمود. از آن حضرت نقل شد که فرمودند: مردى نزد پيامبر آمد و عرض كرد: اى رسول خدا(ص)، مرا نصيحت كن و به من اندرزى ده! پیامبر فرمود: اگر نصيحت كنم عمل مى­كنى؟ مرد گفت: آرى، اى رسول خدا، دوباره پيامبر فرمود: اگر نصيحت كنم، عمل مى­كنى؟ مرد پاسخ داد: آرى، و باز پيامبر سخن خويش را تكرار كرد و مرد نيز اعلام آمادگى كرد. پس پيامبر با ارزش ­ترين نصيحت­ها را كه اين همه بر آن تأكيد كرده بود، چنين بيان كرد: 

«فَإِنِّي أُوصِيكَ إِذَا أَنْتَ هَمَمْتَ بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ فَإِنْ يَكُ رُشْداً فَامْضِهِ وَ إِنْ يَكُ غَيّاً فَانْتَهِ عَنْه‏»(کلینی، 1429، ج8، ص150) «من تو را سفارش و نصيحت مى­كنم به اينكه هر زمان تصميم گرفتى كارى انجام دهى، در عاقبت آن كار بينديشى، پس اگر عاقبت آن رشد بود [و كارى درست و صحيح بود] انجامش دهى و اگر عاقبت آن گمراهى و تباهى بود، از آن دست بكشى و رهايش كنى».

همچنين از امام باقر(ع) روايت شده است که پیامبر گرامی اسلامی(ص) برای در امان ماندن از گرفتاری­ها به آینده­نگری و تأمّل در تصمیم­ها توصیه می­نموده و در این مورد فرمودند: 

«إِذَا هَمَمْتَ بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ فَإِنْ يَكُ خَيْراً وَ رُشْداً فَاتَّبِعْهُ وَ إِنْ يَكُ غَيّاً فَدَعْه»(برقی، 1371، ج1، ص16)؛‏ «هر زمان كه تصميم به انجام دادن كارى گرفتى، در عاقبت آن بينديش، پس اگر خير و رشد بود، آن را دنبال كن، و اگر گمراهى و تباهى بود، از آن اجتناب کن».

مدیری که از آینده­نگری استفاده و استقبال کند آسیب­ها، چالش­ها و مخاطرات برنامه­ها و امور سازمان را می­شناسد و برای رویارویی مناسب با آنها مهیا می­شود. ولی کسی که بدون تدبیر و پایان­اندیشی در کارها و فعالیت­ها وارد می­شود خود را در معرض گرفتاری­ها قرار می­دهد و به آنها دچار می­شود.

ز) استفاده­ی بهینه از امکانات و فرصت­ها

در حقیقت، «مهم­ترین مزیت آینده­نگری و پیش­ بینی رویدادها، استفاده­ی از فرصت­ها و شرایط آتی است»(سلطانی، 1376، ص87). عدم قطعیت و یقینی نبودن هر چیز امری بدیهی و از اصولاً از مقدمات آینده­نگری است، لیکن این مسأله برای برخی توجیه کننده­ی عدم دوراندیشی و سبب عدم استفاده­ی مناسب از امکانات و هدر رفتن فرصت­های پیش­روست. مولای متقیان در کلامی مؤجر و پرمحتوا ضمن برحذر داشتن از این نوع نگرش فرمودند:

«إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّة»(نهج البلاغه، حکمت118)؛ «از دست دادن فرصت، اندوهبار است».

نگرشی دیگر که مبتنی بر پیش­بینی عوامل تأثیرگذار در آینده است سعی می­کند با شناخت عوامل و شرایط مؤثر، هم مهار تغییرات را در دست بگیرد و هم بتواند از آن تغییرات بهره و استفاده ببرد. بنابراین، برای آن دسته از مدیرانی که در این جهت گام برمی­دارند تغییرات و شرایط پیش­رو، عاملی مهم برای استفاده از فرصت­های گرانبها است. آن امام همام در کلامی دیگر در این مورد می­فرمایند:

«وَ الْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْر»(نهج البلاغه، حکمت21)؛ «فرصت مانند ابر در گذر است فرصت­هاى خير را غنيمت شماريد».

به طور خلاصه می­توان گفت که آینده­نگری این امکان را برای مدیران و مسئولان فراهم می­آورد تا با پیش­بینی و آگاهی از شرایط و موقعیت­های پیش­رو، برنامه­ها و اهداف سازمان را به شکلی طراحی و تعیین کنند که سازمان بتواند با استفاده از امکانات خود به بهترین شکل از این شرایط و موقعیت­ها بهره گیرد. از همین­روست که از منظر نظام مدیریتی مولای متقیان، پایه­بندی به آینده­نگری بهتر از برخورداری از امکانات و منابع است. ایشان فرمودند:

«التَّلَطُّفُ فِي الْحِيلَةِ أَجْدَى مِنَ الْوَسِيلَة»(تمیمی آمدی، 1366، ص243)؛ «ظرافت و دقّت در چاره­اندیشی سودمندتر از امکانات است».

آینده­نگران با شناخت و شناسایی آینده در موارد بسیاری قادرند با امکانات و منابع ناچیز کارهای بزرگی را انجام داده و به سرانجام برسانند. در حالی که مدیران بی­برنامه، با امکانات بیشتر به چنین موفقیتی نائل نمی­شوند.

بنابراین، آینده­نگری در سازمان به دو دلیل باعث استفاده­ی بهینه از امکانات و اغتنام فرصت­های آینده می­شود؛ دلیل نخست«تعيين مسير حركت سازمان» است. تعيين جهت حركت سازمان باعث روشن کردن مسير تلاش­هاى افراد و كاركنان سازمان می­شود. با تعيين هدف­ها، افراد و سازمان مى­توانند عوامل انگيزشى را تعيين، و منبع الهام بخش را مشخص نمايند. اين كار به آنها كمك مى­كند تا بر موانع و محدوديت­هايى كه بر سر راه آن­هاست پيروز شوند.

در مورد تعيين هدف، و مشخص كردن اهداف سازمانى، می­توان در سيره­ی عملى امير مؤمنان(ع) استناد كرد. آن حضرت در دوران كوتاه حكومت خويش، هر گاه فردى به عنوان زمامدار و كارگزار خود به منطقه­اى اعزام مى­كردند، انتظارات خود را به صورت دقيق به اطلاع آن شخص مى­رساند، و اهدافى را كه بايد براى دستيابى به آنها تلاش كند، مشخص مى­كردند. به عنوان نمونه در نامه­ی خویش خطاب به مالك اشتر نخعى، اهداف اصلى و انتظارات اساسى خود را از مالك، روشن و مشخص كرده و به صورت مشروح و جامع، وظايف و اختيارات او را ذكر كرده است. ایشان در قسمتی از این نامه چنین نوشتند:

«هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ مَالِكَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فِي عَهْدِهِ إِلَيْهِ حِينَ وَلَّاهُ مِصْرَ جِبَايَةَ خَرَاجِهَا وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا وَ اسْتِصْلَاحَ أَهْلِهَا وَ عِمَارَةَ بِلَادِهَا»(نهج البلاغه، نامه53)؛ «اين فرمان بنده­ی خدا، على، امير مؤمنان، به مالك بن حارث اشتر است، هنگامى كه او را والى مصر گردانيد، تا خراج آن ديار را گرفته، و با دشمنان آن پيكار كند، و كار مردم را سامان داده و شهرهاى آن را آباد سازد».

 امام(ع) در اين قسمت از نامه، مبناى اصلى انتصاب و اعزام مالك اشتر را به مصر، گرفتن ماليات، جنگ با دشمنان، ساماندهى كار مردم و آباد ساختن شهرهاى آن منطقه اعلام كرده؛ و در ادامه­ی نامه نیز وظايف مالك اشتر، و روش­ها و دستور العمل­هاى لازم جهت دستيابى به آنها را توضيح داده است.

ح) افزایش اثربخشی و بهره­ورى منابع و امکانات

سازمان همواره تلاش مى­كند كه از منابع و امكانات خود به صورت مناسب و بهينه استفاده كند. محدوديت منابع و امكانات سازمان، ضرورت اين تلاش را دو چندان كرده، و توجیه مديران سازمان را به اين نكته جلب مى­كند كه بايد همواره سعى كنند تا از منابع موجود سازمان به نحو شايسته و مطلوب استفاده نمايند. بديهى است كه استفاده بهينه و بهره­ورى مناسب از امكانات سازمان، زمانى ميسر خواهد شد كه مديران با در نظر داشتن شرایط آینده براى استفاده­ی درست از منابع و امكانات آن، و تخصيص منابع به بخش­هاى مختلف سازمان، به صورت دقيق و منسجم برنامه­ريزى كنند تا بتواند از هدر رفتن منابع و امكانات موجود جلوگيرى نمايند. بنابراين، آینده­نگری، بهره­ورى سازمان را افزايش داده و به سازمان و مديران آن كمك مى­كند كه از منابع و امكانات موجود به صورت مطلوب و مناسب استفاده كنند و دچار كمبود و فقر منابع و امكانات نشوند. مولای متقیان(ع) در يكى از بيانات خود، اين حقيقت را متذكر شده و فرمودند:

«لَا فَقْرَ مَعَ‏ حُسْنِ‏ تَدْبِير»(تمیمی آمدی، 1366، ص354)؛ «با تدبیر نيكو، فقر[و كمبود امكانات] وجود نخواهد داشت».

از اين سخن استفاده مى­شود كه آینده­نگری نه تنها از هدر رفتن منابع و امكانات موجود و سازمان جلوگيرى مى­كند؛ بلكه باعث مى­شود كه سازمان، به جذب امكانات و منابع ديگر بپردازد؛ زيرا هر سازمان علاوه بر منابع موجود و بالفعل خود، منابع بالقوه­اى نيز دارد كه تنها با برنامه­ريزى دقيق و اصولى مى­تواند آنها را به دست آورد، و ميزان بهره­ورى را تا حدّ زيادى افزايش دهد. روشن است كه منابع و امكانات، تأثير فراوانى بر كارآيى و اثر بخشى سازمان دارد، و هر چه منابع و امكانات بيشترى در اختيار سازمان باشد، ميزان موفقيت و پيشرفت سازمان نيز افزايش خواهد يافت؛ ليكن آنچه بيش از وجود منابع و امكانات مى­تواند سازمان را يارى رساند، استفاده بهينه و بهره­ورى مناسب از امكانات موجود است. اين نكته اى است كه امام على(ع) در يكى ديگر از سخنان خود آن را متذكر شده و مى­فرمايد:

«الْقَلِيلُ‏ مَعَ‏ التَّدْبِيرِ أَبْقَى‏ مِنَ‏ الْكَثِيرِ مَعَ التَّبْذِير»(تمیمی آمدی، 1366، ص354)؛ «امكانات كمى كه با تدبير مورد استفاده قرار گيرد، از[امكانات] بسيارى كه با اسراف همراه باشد ماندگارتر است».

امير مؤمنان(ع) در يكى از سخنان خود، برنامه ريزى صحيح و اصولى را زمينه­ساز افزايش امكانات و سودآورى؛ و سوء تدبير را موجب از دست رفتن امكانات و سرمايه­ی فراوان دانسته و مى­فرمايد:

«حُسْنُ‏ التَّدْبِيرِ يُنْمِي‏ قَلِيلَ الْمَالِ وَ سُوءُ التَّدْبِيرِ يُفْنِي كَثِيرَه‏»(تمیمی آمدی، 1366، ص354)؛ «تدبیر خوب و درست، مال[و امكانات] كم را افزايش مى­دهد، و تدبیر بد اموال [و امكانات] زياد را از بين مى­برد».

بنابراين، توجه ويژه­ی مديران سازمان بايستى به آینده­نگری و برنامه­ریزی مناسب و صحيح براى استفاده بهينه و مناسب از امكانات معطوف باشد، نه به داشتن بيش از حدّ امكانات و منابع، و اسراف و زياده­روى در استفاده از آنها.

 

5. نتیجه­­­گیری

مطابق آنچه که گذشت، عصر حاضر، مدیریت راهبردی همراه با پیش­بینی شرایط و فرصت­ها و برنامه­ریزی مناسب برای آینده را طلب می­کند و مدیریت سازمان­های گسترده، پیچیده و دیوان سالارانه­ی امروزی، نمی­تواند بدون آینده­نگری فراگیر صورت پذیرد و کارآیی لازم را داشته باشد. به عبارت دیگر، اگر در سازمان، شناسایی شرایط آینده به نحو مناسبی صورت نپذيرد، برنامه­هاى متناسب با آن شرایط طراحى نشود، اهداف سازمان، راه­ها و ابزار مناسب براى دستيابى به آن­ها نیز به درستی تعیین و مشخص نشده است. و در چنین وضعیتی قهراً اثربخشى و كارآيى به هيچ وجه تحقق نخواهد يافت. از این منظر، آینده­نگری هم در علم مديريت، به عنوان يكى از وظايف مديران سازمان مطرح مى­باشد، و هم در آموزه­هاى دينى، بخصوص سیره و روش مدیریتی مولای متقیان، حضرت علی(ع) مورد تأکید ویژه و فراوان واقع شده است. از منظر نظام مدیریتی حضرت علی(ع)، آینده­نگری با ایجاد انگیزه، ایجاد آرامش روان، موفقیت در تصمیم­گیری، کاهش خطای در برنامه­ریزی، متمرکز شدن فعالیت­ها، استفاده­ی بهینه از امکانات و فرصت­ها، حلّ مشكلات سازمان فعلی سازمان و افزایش توانایی مقابله با چالش­ها و تهديدهای پیش­رو و افزایش اثربخشی و بهره­ورى منابع، زمینه­ی پیشرفت و اعتلای سازمان را فراهم می­آورد. به این ترتیب، لازم است مدیران ارشد سازمان با به بررسى جوانب و زواياى گوناگون آینده پرداخته و با تعیین برنامه­های راهبردی و استراتژی مناسب، زمینه­ی موفقيت و پيشرفت سازمان­ها را فراهم می­نمایند. البته، بايد توجّه داشت که در آینده­نگری صرف در نظر داشتن شرایط و موقعیت­های آتی، مطلوب نبوده و موجب موفقيت و پیشرفت نمى­شود؛ بلکه، آینده­نگری صرفاً زمانی مى­تواند موجبات موفقيت و پيشرفت سازمان را فراهم آورد و پویایی حیات سازمان را تضمین کند كه اصولى، عالمانه، منطقى و همراه با برنامه­ریزی صحیح، آینده­گزینی و به دنبال آن آینده­سازی باشد. در غیر این صورت، اجرای برنامه­ها و فعالیت­های غيراصولى نه تنها كمكى به ارتقاء و پيشرفت سازمان نمى­كند، بلكه مى­تواند موجب هدر دادن امکانات گردد و شیرازه­ی سازمان را از هم بپاشاند.

 

منابع و مآخذ:

1-آقا جمال خوانسارى، محمّد بن حسين‏(1366ش)، شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحكم و درر الكلم‏، تهران: دانشگاه تهران‏، چاپ چهارم.

2-ابن أبي جمهور احسایی، محمد بن زين الدين‏(1405ق)، عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية، قم: دار سيد الشهداء للنشر، چاپ اول.

3-ابن شعبه حرّانی، حسن بن علی(1404ق)، تحف العقول عن آل الرسول، قم: جامعه مدرسین، دوم.

4-ابن منظور، محمّد بن مکرم(1405ق)، لسان العرب، قم: الهادی، چاپ اول.

5-ابن میثم بحرانی، میثم بن علی،(1375ش)، شرح نهج البلاغه، مترجم، قربانعلی محمدی مقدم؛ علی اصغر نوایی یحیی زاده، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول.

6-اخلاقی، عبدالرحیم، «نگاهی به روش تشویق در ایجاد انگیزه از دیدگاه قرآن»، دوفصلنامه اسلام و پژوهش­های مدیریتی، تابستان1390، صفحه127- 152.

7-الوانی، مهدی و میرشفیعی، نصرالله(1368ش)، مدیریت تولید، مشهد: آستان قدس رضوی، چاپ اول.

8- برقی، احمد بن محمّد بن خالد(1371ش)، المحاسن، قم: دار الكتب الإسلامية، چاپ دوم.

9- بیرو، آلن(1367ش)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، تهران: انتشارات کیهان، چاپ اول.

10- پولاددژ، محمّد(1367ش)، آینده‌نگری، رشد و توسعه در سیستم برنامه‌ریزی، تهران: چاپ صنوبر، چاپ اول.

11- تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمّد(1366ش)، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم‏، قم: دفتر تبليغات‏.

12- حرّ عاملى، محمّد بن حسن‏(1409ق)، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة ، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، چاپ اول.

13- حسيني زبيدي، محمد مرتضى‏(1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس‏، بیروت: دار الفکر، چاپ اول.

14- حلوانى، حسين بن محمد(1408ق)، نزهة الناظر و تنبيه الخاطر، قم: مدرسة الإمام المهدي عجل الله تعالى فرجه الشريف‏، چاپ اول.

15- حمیدی زاده، محمّدرضا، «تبیین نقش پیش­بینی و آینده­نگری در نظام مدیریت اسلامی»، مجله مطالعات مدیریت، زمستان 1377 - شماره 20، 1-16.

16- خدمتی و همکاران، ابوطالب(بی تا)، مدیریت علوی، بی­جا.

17- هاشمى خويى، ميرزا حبيب الله‏(1400ق)، منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة، مترجم: حسن زاده آملىٍ، حسن و كمره­اى، محمّدباقر، تهران: مكتبة الإسلامية، چاپ چهارم.

18- رابینز، استیفن پی(بی تا)، مدیریت رفتار سازمانی، ترجمه علی پارسائیان و سید محمود اعرابی، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش­های بازرگانی، چاپ اول.

19- راغب اصفهانى، حسين بن محمّد(1374ش)، مفردات الفاظ قرآن‏، تهران: مرتضوی، چاپ دوم.

20- سلطانی، ایرج، «اصل پیش­بینی و آینده­نگری»، مجله تدبیر، 1376، شماره 78.

21- صادقی، مظفر(1393ش)، مقدمه­ای بر آینده­نگری، بی­جا، رهیافت، چاپ اول.

22- طريحي، فخر الدين بن محمّد(1375ش)، مجمع البحرين، تهران: انتشارات مرتضوي، چاپ سوم.

23- فراهیدی، خلیل بن احمد(1409ق)، کتاب العین، قم: نشر هجرت، چاپ دوم.

24- کارشکی، حسین و هاشمی، زهرا، «نقش آینده­نگری در انگیزش و عملکرد یادگیرنده؛ جستجوی ریشه­های عملکرد و انگیزش در دورنمای آینده»، مجموعه مقالات دومین همایش ملی روان­شناسی تربیتی، خرداد 1393، صفحه1-7.

25- کلينى، محمّد بن يعقوب‏(1429ق)، الكافي، قم‏، دار الحديث، چاپ اول.

26- کنارکوهی، هوشنگ(1394ش)، «آینده­شناسی مدیران و رابطه آن با پیشرفت عملکرد سازمان در شهرداری شهرستان دیلم»، فصلنامه مدیریت شهری، پاییز 1394، صفحه 353- 364.

27- ليثى واسطى، على بن محمّد(1376ش)، عيون الحكم و المواعظ، قم: دار الحديث‏، چاپ اول.

28- مجلسی، محمّدباقر(1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ، بیروت: دار إحياء التراث العربي‏، چاپ دوم.

29- محمّدي ریشهري، محمّد(1375ش)، ميزان الحِکمة، قم: دار الحديث. چاپ دوم.

30- مصطفوی، حسن(1368ش)، التحقيق في كلمات القرآن الكريم‏، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.

31- مکارم شیرازی، ناصر(1390ش). پیام امام امیر المؤمنین(ع)، قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول.

32- نبوی، محمّدحسن(1388ش)، مدیریت اسلامی، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ چهاردهم.

33- نورى، حسين بن محمّدتقى‏(1408ق)، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، چاپ اول.

34- ورام بن أبي فراس‏، مسعود بن عيسى‏(1369ش)، مجموعه ورّام‏، مشهد: بنياد پژوهش­هاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، چاپ اول.

35 - Harford, W. (2011). Connectedness and perceived instrumentality in pre- service: A comparison of two measures. Submitted in Partial Fulfillment of the Degree of Doctor of Philosophy Educational Psychology. The University of New Mexico.

Kaufman, J & Agars, M. -36(2008). The role of personality and motivation in predicting early college academic success in non-traditional students at a Hispanic-serving institution. Learning and individual Differences. VOL. 18. 492- 496.

-37 Simons, J & Vansteenkiste, M, Lence, W & Lacante, M. (2004). Piacing Motivation and Fure Time Perspective Theory in a Temporal Perspective. Journal of Educational Psychology Review, VOL. 16, no. 2.

 

1

 

---

[1]   .Harford

[2]  . Kaufman

[3]  .Simons

---