A Comparative Analysis Of The Architecture Of Railway Station Buildings In Iran And Turkey (1921–1978)
Subject Areas :
Parichehr Bahonar
1
,
Hossein Soltanzadeh
2
,
Ghazal Keramati
3
,
Sara Dasht Gerd
4
1 - Department of Architecture, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 - Department of Architecture, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
3 - Department of Architecture, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
4 - Department of Architecture and Urban Planning, Has.C., Islamic Azad University, Hashtgerd, Iran.
Keywords: Iran, Turkey, Transportation, Railway Stations, Railway Station Architecture.,
Abstract :
At the beginning of the 20th century, Iran and Turkey, under the influence of global and domestic transformations, took significant steps toward modernization and the development of transportation infrastructure. Railway stations, as physical, functional, and cultural nodes, played a crucial role in reflecting national identity and developmental policies. However, cultural, political, and climatic differences between the two countries led to distinct approaches in the design and construction of these stations. This study aims to conduct a comparative analysis of the architectural characteristics of railway stations in Iran and Turkey from 1921 to 1978, focusing on the factors influencing design patterns and the expression of national identity in each country. The research method is quantitative-analytical, and data were collected through documentary and library-based sources. Within this framework, eight selected railway stations from each country were examined and analyzed. The findings indicate that Iranian railway stations—particularly during the reign of Reza Shah Pahlavi—embody a blend of Persian and Western architectural styles, emphasizing the use of local materials, climatic considerations, and national identity. In contrast, Turkish stations—especially during the Republican era—were shaped by influences from neoclassical, Art Nouveau, and Turkish national architecture styles, with a stronger focus on modernism and republican identity. The comparative analysis reveals that railway stations in both countries function not only as infrastructural facilities but also as cultural and political symbols. These differences reflect the divergent modernization and development strategies pursued in Iran and Turkey.
باهنر، پریچهر. سلطان‌زاده، حسین. کرامتی، غزال. دشتگرد، سارا. (1403الف). از سنت تا مدرنیته؛ سیر تطور معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه در دورۀ پهلوی و جمهوری ترکیه (۱۳00-۱۳57 ه.ش/۱۹21-۱۹7م). کنفرانس بین‌المللی معماری، شهرسازی، هنر، طراحی صنعتی، ساخت و فناوری حکمت بنیان، تبریز-ایران، 14-1.
باهنر، پریچهر. سلطان‌زاده، حسین. کرامتی، غزال. دشتگرد، سارا. (1403ب). خوانش نشانه‌شناسی معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه باتأکیدبر بازۀ زمانی (1357-1300هـ.ش/1978-1921م). کنفرانس بین‌المللی معماری، شهرسازی، هنر، طراحی صنعتی، ساخت و فناوری حکمت بنیان، تبریز-ایران، 12-1.
حسن‌پور، ناصر. سلطان‌زاده، حسین. بذرافکن، کاوه. (1396). بررسی تطبیقی نقش معماران خارجی در تحولات معماری معاصر ایران و ترکیه در سال‌های 1300تا1357ه.ش. (1920تا1979م.). دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات تطبیقی هنر، دورۀ 7، شمارۀ 13، 148-133.
شاه‌حسینی، حبیب. اسدزاده، فاطمه. (1401). گونه‌شناسی فضای معماری ایستگاه‌های راه‌آهن شمال غرب ایران (مطالعه‌موردی: دورۀ قاجار تا عصر حاضر). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-هویت‌شهر، دورۀ 16، شمارۀ 4، 80-63.
فرح‌بخش، مرتضی. حناچی، پیروز. (1394). تحلیل تأثیر راه‌آهن به‌عنوان میراث صنعتی در ایران. نشریۀ علمی‌پژوهشی-هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، دورۀ 20، شمارۀ 4، 44-33.
نظریان، شادی. بلیلان‌اصل، لیدا. (1397). بررسی عناصر کالبدی ایستگاه‌های راه‌آهن با رویکرد اصول روان‌شناسی محیطی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، دورۀ 11، شمارۀ 23، 122-115.
نوری، مصطفی. (1401). فرازوفرود تعیین مسیر راه‌آهن سراسری ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-گنجینۀ اسناد، دورۀ 32، شمارۀ 2؛ (پیاپی 126)، 100-76.
Alvarez-Palau, Eduard J. Bogart, Dan. Satchell, Max. Shaw-Taylor, Leigh. (2025). Transport And Urban Growth In The First Industrial Revolution. The Economic Journal, 135(668): 1191-1228.
Aycı, Hilal. Güleç Özer, Derya. Güleç, Abdulkadir. (2020). A Spatial Analysis Of Gaziantep Railway And Its Station Throughout History. Journal OF Periodica Polytechnica Architecture, 51(2): 196–208.
Beim, Anne. (1999). Tectonic Visions In Architecture: Investigations Into Practices And Theories Of Building Constructions: Six Case Studies From The 20th Century. (1 ed.). Kunstakademiets Arkitektskole.
Erkan, Yonca Kösebay. (2013). Haydarpaşa Tren Gari: Bugün, Dün Ve Yarin (1), Kentin Bedeninde Bir Yara(2). Journal OF METU JFA, 30(1): 99-116.
Moghassemi, Golshan. Akhgar, Peyman. (2022). The Advent Of Modern Construction Techniques In Iran: Trans-Iranian Railway Stations (1933-1938). SAHANZ 2021 Conference Proceedings, 227-240.
Sioli, Angeliki. Awan, Nishat. Palagi, Kristopher. (Eds.). (2024). Architectures Of Resistance: Negotiating Borders Through Spatial Practices. Leuven University Press.
Journal of Studies of Behavior and Environment in Architecture, (2025), 1(3): 1–13 | ||
Print ISSN:
Online ISSN: | Journal of Studies of Behavior and Environment in Architecture https://sanad.iau.ir/journal/sbea |
|
A comparative analysis of the architecture of railway station buildings in Iran and Turkey (1921–1978)
Parichehr Bahonar1, Hossein Soltanzadeh2*, Ghazal Keramati3, Sara Dasht Gerd4
1. PhD Candidate in Architecture, Department of Architecture, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
parichehr.bahonar@gmail.com
*2. Professor, Department of Architecture, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
(Corresponding Author: h72soltanzadeh@gmail.com)
3. Assistant Professor, Department of Architecture, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
ghazal_keramati@yahoo.com
4. Assistant Professor, Department of Architecture and Urban Planning, Has.C., Islamic Azad University, Hashtgerd, Iran.
sara.dashtgard92@gmail.com
|
| ABSTRACT |
Received: 9 June 2025 Revised: 16 June 2025 Accepted: 27 June 2025 Available Online: 01 July 2025 | At the beginning of the 20th century, Iran and Turkey, under the influence of global and domestic transformations, took significant steps toward modernization and the development of transportation infrastructure. Railway stations, as physical, functional, and cultural nodes, played a crucial role in reflecting national identity and developmental policies. However, cultural, political, and climatic differences between the two countries led to distinct approaches in the design and construction of these stations. This study aims to conduct a comparative analysis of the architectural characteristics of railway stations in Iran and Turkey from 1921 to 1978, focusing on the factors influencing design patterns and the expression of national identity in each country. The research method is quantitative-analytical, and data were collected through documentary and library-based sources. Within this framework, eight selected railway stations from each country were examined and analyzed. The findings indicate that Iranian railway stations—particularly during the reign of Reza Shah Pahlavi—embody a blend of Persian and Western architectural styles, emphasizing the use of local materials, climatic considerations, and national identity. In contrast, Turkish stations—especially during the Republican era—were shaped by influences from neoclassical, Art Nouveau, and Turkish national architecture styles, with a stronger focus on modernism and republican identity. The comparative analysis reveals that railway stations in both countries function not only as infrastructural facilities but also as cultural and political symbols. These differences reflect the divergent modernization and development strategies pursued in Iran and Turkey. Keywords: Iran, Turkey, Transportation, Railway Stations, Railway Station Architecture. | |
Article type: Research Paper DOI: https://doi.org/10.82394/sbea.2025.1209160 |
مقایسۀ تطبیقی معماری ساختمان‌های ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه در بازۀ زمانی 1300تا 1357ش
پریچهر باهنر1، حسین سلطان‌زاده2*، غزال کرامتی3، سارا دشتگرد4
1. دانشجوی دکتری تخصصی معماری، گروه معماری، واحد تهران‌مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.
*2. استاد گروه معماری، واحد تهران‌مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.
3. استادیار گروه معماری، واحد تهران‌مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.
4. استادیار گروه معماری و شهرسازی، واحد هشتگرد، دانشگاه آزاداسلامی، هشتگرد، ایران.
|
| چکیده |
تاریخ دریافت: 19/03/1404 تاریخ بازنگری:26/03/1404 تاریخ پذیرش: 06/04/1404 تاریخ انتشار: 10/04/1404 مقاله علمي پژوهشي https://doi.org/10.82394/sbea.2025.1209160 |
| با آغاز قرن بیستم، ایران و ترکیه در پرتو تحولات جهانی و داخلی، گام‌های اساسی درجهت نوسازی و توسعۀ زیرساخت‌های حمل‌ونقل برداشتند. ایستگاه‌های راه‌آهن به‌عنوان نقاط اتصال فیزیکی، عملکردی و فرهنگی، نقشی مؤثر در بازتاب هویت‌ملی و سیاست‌های توسعه‌ای ایفاء کردند. بااین‌حال، تفاوت‌های فرهنگی، سیاسی و اقلیمی میان دو کشور، به بروز تمایزاتی در طراحی و ساخت این ایستگاه‌ها انجامید. هدف پژوهش حاضر، تحلیل تطبیقی معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه در بازۀ زمانی ۱۳۰۰تا۱۳۵۷ش، باتمرکزبر عوامل مؤثر در شکل‌گیری الگوهای طراحی و بازتاب هویت‌ملی در هر کشور است. روش‌تحقیق به‌صورت کمی-تحلیلی بوده و داده‌ها به‌شیوۀ اسنادی و کتابخانه‌ای گردآوری شده‌اند. دراین چارچوب، هشت ایستگاه راه‌آهن منتخب از هر دو کشور، موردبررسی و تحلیل قرار گرفتند. یافته‌ها نشان می‌دهد ایستگاه‌های ایران، به‌ویژه در دوران رضاشاه پهلوی، تلفیقی از سبک‌های معماری ایرانی و غربی باتأکیدبر استفاده‌از مصالح محلی، ملاحظات اقلیمی و تقویت هویت‌ملی هستند. در مقابل ایستگاهای ترکیه، به‌ویژه در دوران جمهوری، تحت‌تأثیر سبک‌های نئوکلاسیک، آرت نوو و معماری ملی ترکی، بیشتر بر مدرنیسم و هویت جمهوری‌خواهانه تمرکز دارند. تحلیل تطبیقی نشان می‌دهد که ایستگاه‌های راه‌آهن در در هر دو کشور، افزون‌بر عملکرد زیرساختی، به‌مثابۀ نمادهای فرهنگی و سیاسی تلقی می‌شوند. این تفاوت‌ها بازتاب‌گر رویکردهای متفاوت نوسازی و توسعه در ایران و ترکیه‌اند. واژگان کلیدی: ایران، ترکیه، حمل‌ونقل، ایستگاه‌های راه‌آهن، معماری ایستگاه‌های راه‌آهن. |
مقدّمه
از اواخر قرن 19 و در طول سدۀ 20میلادی، با آغاز انقلاب صنعتی، تحولات کالبدی و گسترش شهرنشینی، زیرساخت‌های حمل‌ونقل، به‌ویژه شبکه‌های راه‌آهن، به‌عنوان عاملی بنیادین در پیشبرد توسعۀ اقتصادی، شکل‌گیری مناسبات اجتماعی نوین و تحول در ساختارهای فرهنگی کشورها مطرح شدند (Alvarez-Palau et al. 2025: 1192). معماری ایستگاه‌های راه‌آهن، به‌مثابۀ یکی‌از نمادین‌ترین فضاهای این شبکه، در بستر جریان‌های فرهنگی و سیاسی گوناگون، پذیرای سبک‌های متنوعی شد (فتاحی، کاراحمدی، 1402: 2). با این تفاوت که این سبک‌ها، متناسب با زمینه‌های بومی و هویت‌ملی هر کشور، بازآفرینی شدند (نوری، سلیمانی، 1400: 82). ایستگاه‌های راه‌آهن به فضاهایی تبدیل گشتند که بازتاب‌دهندۀ ایدئولوژی‌های حاکم، ذائقۀ زیبایی‌شناسانه و جهت‌گیری‌های تکنولوژیک عصر خود بودند (Sioli, Awan, Palagi, 2024: 219). نقش ایستگاه‌ها تنها به عملکرد جابه‌جایی محدود نماند این فضاها، به‌واسطۀ موقعیت استراتژیک و ماهیت بینا-فضایی خود، به عرصه‌هایی برای تقاطع فرهنگ‌ها، تعامل طبقات اجتماعی و شکل‌گیری تجربه‌های جمعی بدل شدند (نظریان، بلیلان‌اصل، 1397: 116). ایستگاه‌های راه‌آهن را می‌توان نمونه‌ای از «فضاهای عمومی نوین»، دانست که در جریان مدرنیزاسیون شهری ظهور کردند (نوری، 1401: 77). با ورود فناوری‌های نوین ساخت‌وساز، نظیر بتن مسلح، فولاد و شیشه، این فضاها به جلوه‌گاه پیشرفت صنعتی بدل شدند (شهرکی، فروتن‌اصفهانی، 1402: 51). جایی‌که نوآوری‌های مهندسی و معماری نه‌تنها در خدمت عملکرد، بلکه درراستای ساخت نوعی ابهت و نمایش قدرت ملی قرار گرفتند (Beim, 1999: 45-69).
دراین‌میان، کشورهای مختلف باتوجه‌به شرایط عملکردی، رویکردهای متفاوتی در طراحی و ساخت ایستگاه‌های راه‌آهن اتخاذ کردند. پژوهش موردتبیین باتمرکزبر دو نمونۀ شاخص؛ ایران و ترکیه؛ به مقایسۀ تطبیقی معماری ساختمان‌های ایستگاه‌های راه‌آهن می‌پردازد. در دورۀ پهلوی‌اول (۱۳20–۱۳04ش)، معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران تحت‌تأثیر سیاست‌های نوسازی و تمرکزگرایانه رضاشاه1، قرار گرفت. دراین زمان، سبک نئوکلاسیک با تأثیراتی از اکسپرسیونیسم آلمانی در طراحی ایستگاه‌ها به‌کار رفت. و با استفاده‌از مصالح نوین نمایشگر پیشرفت صنعتی و تجلی‌گاه اقتدار دولت مرکزی بودند (شاه‌حسینی، 1400: 112). در دورۀ پهلوی‌دوم (۱۳57–۱۳20ش)، تحولات اجتماعی و فرهنگی منجربه دگرگونی‌هایی در سبک معماری ایستگاه‌ها شد. برخی از ایستگاه‌های جدید با گرایش به نئوکلاسیک متأخر و عناصر مدرن طراحی شدند تا همسو با روندهای شهرسازی و مدرنیزاسیون عمل کنند. این ایستگاه‌ها نه‌تنها مراکز جابه‌جایی، بلکه عرصه‌هایی برای تجربۀ فضای عمومی مدرن بودند (باهنر و دیگران، 1403الف: 4-1). درپی تأسیس جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳م، معماری ایستگاه‌های راه‌آهن تحت‌تأثیر ایدئولوژی‌های نوگرایانه ملی‌گرایی و مدرنیسم قرار گرفت. دراین دوره «جریان معماری ملی نخست»2، که ترکیبی از عناصر معماری سنتی عثمانی و سبک‌های نوین اروپایی بود، مبنای طراحی بسیاری از ایستگاه‌ها قرار گرفت. تا هویت ملی جدید و استقلال‌طلبانه جمهوری نوپای ترکیه را منعکس کنند. از دهۀ ۱۹۵۰م به‌بعد، با گسترش معماری مدرن بین‌المللی، گرایش به سادگی، عملکردگرایی و استفاده‌از مصالح صنعتی مدرن در طراحی ایستگاه‌ها رایج شد. ایستگاه‌های راه‌آهن این دوره با فرم‌های ساده، خطوط مستقیم و تأکیدبر کارکرد، نه‌تنها به‌عنوان زیرساخت‌های حمل‌ونقل، بلکه به‌مثابۀ فضاهای شهری مدرن و نمادهایی از نوسازی و پیشرفت تلقی می‌شدند (باهنر و دیگران، 1403ب: 2-1). به‌طورخاص، پرسش اساسی این پژوهش آن است‌که - چه تفاوت‌ها و اشتراکاتی در رویکردهای معمارانه به طراحی ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه در بازۀ زمانی ۱۳۰۰تا۱۳۵۷ش وجود دارد و این تمایزات چگونه با بافت تاریخی، سیاسی و فرهنگی هر کشور پیوند دارد؟ - فرضیۀ تحقیق براین استوار است‌که معماری ایستگاه‌های راه‌آهن در ایران با تلفیقی از سنت و مدرنیسم، بازتاب‌دهندۀ تلاش برای حفظ هویت‌بومی در دل پروژه‌های نوسازی بوده، درحالی‌که در ترکیه، معماری ایستگاه‌ها بیشتر تحت‌تأثیر مستقیم گرایش‌های نوین اروپایی و هویت نوپای جمهوری‌خواهانه قرار گرفته است. هدف پژوهش، تحلیل تطبیقی سبک‌ها، فرم‌ها، عملکردها و مفاهیم نهفته در معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه در دورۀ مذکور است. درچنین بستری، مطالعۀ تطبیقی معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه، می‌تواند به فهمی ژرف‌تر از نسبت میان معماری با سایر موارد در شناسایی الگوهای مشترک با تمایزهای زمینه‌مند مؤثر واقع گردد و می‌تواند همچون آینه‌ای، بازتاب‌دهندۀ نگرش‌های توسعه‌ای و چگونگی تلفیق یا تعارض سنت و مدرنیسم در قالب فضاهای عمومی محسوب شود.
پیشینه و مبانی‌نظری تحقیق
راه‌آهن سراسری ایران، به‌عنوان یکی‌از پیچیده‌ترین نمودهای صنعتی‌شدن در تاریخ معاصر، علی‌رغم جایگاه ویژه‌اش در توسعۀ فضایی و اقتصادی کشور، کمتر در قالب نظام‌مند در چارچوب میراث صنعتی موردتوجه قرار گرفته است (یزدانی، ابادیان، بیگدلی، 1399: 178). برخلاف شاخه‌هایی چون نساجی و معادن که پیشتر در کانون مطالعات قرار داشته‌اند، تحلیل‌های هویتی پیرامون راه‌آهن اغلب سطحی باقی مانده‌اند. این درحالی است‌که دستورالعمل‌های بین‌المللی چون منشور “TICCIH”3، و رویکردهای یونسکو در ارزیابی و حفاظت از میراث صنعتی، الگوهایی کلی را ارائه داده‌اند که انطباق آن‌ها با بستر خاص ایران، به‌ویژه درمورد راه‌آهن، مستلزم بازخوانی تاریخی و بازتعریف مفاهیم ارزشی است (فرح‌بخش، حناچی، 1394: 44-33).
پروژۀ راه‌آهن سراسری ایران را می‌توان نه‌تنها یک اقدام عمرانی (نصیری‌واحد، معمارزاده‌طهران، شیرکش، 1402: 226). بلکه تجسمی از ارادۀ سیاسی برای ورود به عصر مدرن دانست؛ تلاشی فراگیر که در بستر سیاست‌های متمرکز رضاشاه، مفهوم معماری را از سنت استاد-شاگردی به رویکردی فناوری‌محور و دانشگاهی سوق داد. این پروژه با جذب شرکت‌های خارجی و بهره‌گیری از مصالح نوین به‌مانند بتن مسلح، نقطۀ عطفی در گذار ساخت‌وساز سنتی ایران به معماری مدرن محسوب می‌شود. ایستگاه‌های احداث‌شده، به‌ویژه در محور شمال-جنوب، با سبک‌های متفاوت خود، بازتابی از کشاکش میان گرایش‌های غرب‌گرایانه و بازخوانی‌های ملی‌گرایانه بودند؛ تضادی که در ظاهر کالبدها و درونی‌ترین معناهای معماری این دوره بازتاب یافت (Moghassemi, Akhgar, 2022: 227-240).
ایستگاه‌های راه‌آهن، فراتر از عملکرد حمل‌ونقلی خود، به‌مثابه آینه‌هایی از تحولات فرهنگی، فناوری و زیباشناختی در تاریخ معاصر ایران ایفای نقش‌کرده‌اند. به‌طورخاص می‌توان ایستگاه‌های راه‌آهن شمال‌غرب کشور را، نمونه‌های بارز روند دگرگونی معماری از دورۀ قاجار تا عصر حاضر عنوان کرد. ازسویی در دوره‌های نخست، شاخص‌هایی چون سقف‌های شیروانی، تزئینات پرکار و مصالح بومی چون آجر و سنگ، به هویت معماری این سازه‌ها معنا می‌بخشید؛ درحالی‌که در دهه‌های اخیر، سادگی فرمی، حذف تزئینات و استفاده‌از مصالح صنعتی چون کامپوزیت و مرمر، بر الگوهای طراحی غلبه یافته است. این دگردیسی نه‌تنها بازتابی از ضرورت‌های کارکردی نوین و تحولات تکنولوژیک است، بلکه نشانگر افول نگاه هویتی به کالبد فضاهای عمومی محسوب می‌شود (شاه‌حسینی، اسدزاده، 1401: 80-63).
باتکیه‌بر اسناد آرشیوی، تصاویر تاریخی و نقشه‌های فنی ایستگاه حیدرپاشا را می‌توان به‌مثابۀ تقاطع تاریخ، هویت معماری و منازعات توسعه‌گرایانه، در بیش‌از یک سده، هم‌زمان با تغییرات کالبدی، شاهد گسست‌ها و پیوست‌های گفتمانی میان سنت حمل‌ونقل ریلی و الزامات شهرسازی نوین مطرح نمود. بنایی با معماری نئورنسانس که در سال ۱۹۰۸میلادی، بر کرانۀ بسفر قد علم کرد، نه‌تنها نماد پیوند جغرافیایی آناتولی و اروپا، بلکه تجسمی از جاه‌طلبی‌های امپراتوری عثمانی در آستانه مدرنیته بود و یکی‌از میراث صنعتی در سپهر سیاست‌گذاری شهریِ قلمداد می‌شود (Erkan, 2013: 99-116).
گسترش راه‌آهن، که یکی‌از مهمترین دستاوردهای انقلاب صنعتی بود، ساختار شهرها را به‌طور اساسی دگرگون کرد. در ترکیه، اگرچه خطوط ریلی از اواخر دوران عثمانی آغاز شدند، اما شهرهایی به‌مانند غازی‌عینتاب به‌دلیل موقعیت جغرافیایی دشوار و توسعۀ نامتوازن، تا نیمۀ قرن 20میلادی، از این امکان بی‌نصیب ماندند. این درحالی بود که غازی‌عینتاب پیشینه‌ای طولانی در مبادلات تجاری، به‌ویژه در مسیر جادۀ ابریشم داشت. نقشه‌های اولیۀ شهر مانند طرح بارسومیان–نازاریان4 و برنامۀ جانسن5، اگرچه به موضوع حمل‌ونقل توجه داشتند، اما راه‌آهن عملاً دیرتر وارد ساختار شهر شد. این تأخیر باعث شد غازی‌عینتاب درمقایسه‌با سایر شهرهای منطقۀ آناتولی ازنظر ارتباط فضایی عقب بماند و رشد شهری آن نیز تحت‌تأثیر قرار گیرد. امروزه با تمرکز دوباره بر حمل‌ونقل ریلی، بازتعریف جایگاه این ایستگاه برای تقویت نقش آن در شبکۀ ارتباطی کشور و پیوند با بافت تاریخی شهر ضروری است (Aycı, Güleç Özer, Güleç, 2020: 196-208).
در آغاز قرن 20میلادی، تلاش برای نوسازی شتاب‌زده برپایۀ الگوهای غربی به‌عنوان راهبردی کلیدی در دستور کار دولت‌های نوپای ایران و ترکیه قرار گرفت؛ رویکردی که ریشه در دغدغۀ عقب‌ماندگی تاریخی این کشورها داشت. باتوجه‌به محدودبودن دانش بومی در عرصۀ معماری مدرن، حضور معماران خارجی در هر دو کشور نقش محوری در شکل‌گیری معماری معاصر ایفاء کرد. در دورۀ حکومت پهلوی اول و نخست جمهوری ترکیه، ورود چهره‌هایی چون آندره گدار6، و ماکسیم سیرو7 در ایران، ارنست اگلی8، و برونو تائوت9 در ترکیه، نه‌تنها مسیر آموزش معماری را تحت‌تأثیر قرار داد، بلکه اجرای پروژه‌های شاخص دولتی را نیز به‌دست آنان سپرد. این جریان موجب فاصله گرفتن از سنت‌های معماری بومی و گرایش به الگوهای نئوکلاسیک اروپایی شد، هرچند تلاش‌هایی برای تلفیق عناصر بومی با زبان مدرن نیز مشاهده می‌شود (پورادیب، 1401: 34). باوجود اشتراک در تأثیرپذیری از مدرنیسم بین‌المللی، معماری معاصر ایران و ترکیه درمواجهه‌با زمینه‌های بومی رفتار متفاوتی از خود نشان دادند؛ چنانکه درایران، استفاده‌از نمادهایی مانند طاق‌کسری موجب نوعی بومی‌سازی سبک مدرن شد و در ترکیه، منطقه‌گرایی نوظهور به‌مثابۀ پاسخی به هویت ازدست‌رفته، جایگاه خودرا یافت (حسن‌پور، سلطان‌زاده، بذرافکن، 1396: 148-133).
¬ برپایۀ (جدول 1)، می‌توان پیشینۀ مطالعات انجام‌گرفته را به‌صورت تفصیلی موردواکاوی قرار داد.
جدول 1. پیشینه‌شناسی تفصیلی
ردیف | نویسنده | سال | عنوان | روش | نتایج کلیدی |
1 | مرتضی فرح‌بخش پیروز حناچی | 1394ش | تحلیل تأثیر راه‌آهن به‌عنوان میراث صنعتی در ایران | کاربردی-کیفی رویکرد توصیفی | اهمیت میراث صنعتی و حفاظت انعطاف‌پذیر؛ |
2 | گلشن مقیمی پیمان اخگر | 2020م | The Advent Of Modern Construction Techniques In Iran: Trans-Iranian Railway Stations (1933-1938) | تاریخی-تحلیلی (رویکرد تطبیقی) | نقش راه‌آهن در تحولات معماری مدرن؛ |
3 | حبیب شاه‌حسینی فاطمه اسدزاده | 1401ش | گونه‌شناسی فضای معماری ایستگاه‌های راه‌آهن شمال غرب ایران (مطالعه‌موردی: دورۀ قاجار تا عصر حاضر) | کیفی-تحلیلی | بازپیوند خلاقانه معماری سنتی و معاصر؛ |
4 | یونجا کس‌هبای ارکان10 | 2013م | Haydarpaşa Tren Gari: Bugün, Dün Ve Yarin (1), Kentin Bedeninde Bir Yara(2) | تاریخی-توصیفی (رویکرد تطبیقی) | تداوم عملکرد و حفظ کالبد تاریخی؛ |
5 | هلال آیجی11 دریا گوله‌چ اوزر12 عبدالقدیر گوله‌چ13 | 2020م | A Spatial Analysis Of Gaziantep Railway And Its Station Throughout History | تاریخی-توصیفی | اهمیت ایستگاه در هویت شهری و توسعآ پایدار؛ |
6 | ناصر حسن‌پور حسین سلطان‌زاده کاوه بذرافکن | 1396ش | بررسی تطبیقی نقش معماران خارجی در تحولات معماری معاصر ایران و ترکیه در سال‌های 1300تا1357ه.ش. (1920تا1979م.) | تفسیری-تاریخی رویکرد تطبیقی | بازتعریف زبان معماری معاصر با ترکیب الگوها؛ |
معماری به‌مثابۀ بازتابی از ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، همواره در تعامل با گفتمان‌های غالب هر دورۀ تاریخی شکل گرفته و در فضاهای خاصی چون ایستگاه‌های راه‌آهن نمود یافته است. این ایستگاه‌ها، افزون‌بر نقش زیرساختی در نظام حمل‌ونقل، به‌عنوان عناصری نمادین و معنادار، تجلی‌گاه هویت ملی، مدرنیته و چشم‌اندازهای توسعه‌ای دولت‌ها محسوب می‌شوند. ازاین‌رو، فهم جایگاه معماری ایستگاه‌های راه‌آهن، مستلزم واکاوی پیوندهای میان فرم، عملکرد و معنا در بستر زمان و زمینه‌های مختلف می‌باشد که در تفحص حاضر موردواکاوی قرار گرفته است. درهمین‌راستا، به‌منظور فهم دقیق مفاهیم، داده‌ها به‌صورت منسجم برپایۀ (جدول 2)، سامان‌دهی و تبیین شده‌اند. از دیدگاه نظریه‌پردازانی همچون هانس زومر14 و آنتونی گیدنز15، فضاهای معماری، بازتابی از نظم اجتماعی و نظام‌های قدرت‌اند. در این چارچوب، ایستگاه‌های راه‌آهن را می‌توان جلوه‌هایی از سیاست‌های نوسازی، تمرکزگرایی و پروژه‌های دولت-ملت‌سازی در اوایل قرن 20میلادی دانست. فرم و سبک این ایستگاه‌ها، به‌نوعی بازنمایی خواست قدرت برای نهادینه‌سازی مدرنیته و هویت‌ملی تلقی می‌شود. نظریه‌های مدرنیزاسیون، ازجمله دیدگاه‌های مارشال برمن16 و دیوید هاروی17، بر نقش معماری در گذار جوامع سنتی به مدرن تأکید دارند. دراین گذار، ایستگاه‌های راه‌آهن به‌عنوان نمادهای فنی و زیبایی‌شناختی مدرنیته، بازتاب‌گر تغییر در نگرش به فضا، زمان، نظم و حرکت هستند. در ایران و ترکیه، روند مدرنیزاسیون به دو شیوه متفاوت اجرا شد و این تفاوت‌ها در فرم، مصالح، مقیاس و سبک ایستگاه‌ها مشهود است. براساس نظریات کریستین نوربرگ-شولتز18 دربارۀ «روح‌مکان»، و کوین لینچ19 دربارۀ «خوانایی محیط»، فضاهای عمومی همچون ایستگاه‌ها، از رهگذر ویژگی‌های فرمی، نمادین و فضایی، در ساخت و القای حس‌تعلق و هویت نقش دارند (پهلوانی، جعفری، 1402: 83). تلاش برای تلفیق معماری بومی با سبک‌های مدرن در ایران، و همچنین کاربرد مؤلفه‌های سنتی عثمانی در ترکیه، نشان‌دهندۀ نوعی بازخوانی انتقادی از مدرنیته در بستر هویت‌محور است. از منظر روش‌شناسی تطبیقی، مقایسۀ معماری در دو کشور، مستلزم درک دقیق زمینه‌های تاریخی، اقلیمی، سیاسی و فرهنگی است. طبق رویکرد فرنان برودل20 و پیر نورا21، فضاها در بستر زمان و حافظۀ تاریخی معنا می‌یابند. بنابراین، تحلیل ایستگاه‌ها، باید باتوجه‌به سیاست‌های دولت پهلوی و جمهوری نوپای ترکیه و نیز شرایط خاص هر دوره صورت گیرد. براساس دیدگاه‌های ریچارد سنِت22 و یورگن هابرماس23، ایستگاه‌های راه‌آهن بخشی از فضاهای عمومی مدرن‌اند که نقش به‌سزایی در ایجاد تجربه‌های جمعی، بازنمایی نظم مدرن و تقویت روابط اجتماعی دارند. معماری این فضاها با رویکرد عملکردگرایی، خوانایی بصری و زیبایی‌شناسی صنعتی طراحی شده و نقش آن‌ها فراتر از مکان‌های گذار، به‌مثابه بسترهای زندگی مدرن شهری تعریف می‌شود.
جدول 2- تدقیق مبانی‌نظری
ردیف | محور | نگرش | ابعاد | ارتباط‌با پژوهش |
1 | معماری به‌مثابۀ بازتاب ایدئولوژی | هانس زومر آنتونی گیدنز | قدرت و سیاست | نشان‌دهندۀ بازنمایی سیاست‌های دولت‌محور در فرم ایستگاه‌هاست. |
2 | مفهوم مدرنیزاسیون و معماری | مارشال برمن دیوید هاروی | زمانی-تکنولوژیک | بیانگر نمود مدرنیته در فرم و فناوری معماری ایستگاه‌هاست. |
3 | هویت‌ملی و معماری بازنمایی‌گر | کریستین نوربرگ-شولتز کوین لینچ | نمادین-فرهنگی | تبیین‌کنندۀ نقش ایستگاه‌ها در القای حس هویت‌ملی است. |
4 | معماری تطبیقی و تحلیل زمینه‌مند | فرنان برودل پیر نورا | تاریخی-مکانی | تأکیدبر تحلیل معماری در بستر تاریخی و ملی متفاوت دارد |
5 | فضاهای عمومی مدرن | ریچارد سنِت یورگن هابرماس | اجتماعی-تعامل‌گرا | نشان‌دهندۀ کارکرد اجتماعی ایستگاه‌ها در تجربۀ زیسته است. |
موارد و روش‌تحقیق
این پژوهش با روش کمی-تحلیلی و باهدف بررسی تطبیقی معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه در بازۀ زمانی ۱۳۰۰تا۱۳۵۷ش. انجام شده است. فرایند پژوهش در دو بخش اصلی شامل مطالعات نظری که طبق بخش قبلی، و تحلیل نمونه‌های موردی برپایۀ (جدول 3)، سامان‌یافته است. داده‌های پژوهش به روش اسنادی و کتابخانه‌ای گردآوری شده‌اند. جامعۀ آماری پژوهش، کلیۀ ایستگاه‌های راه‌آهن ساخته‌شده در ایران و ترکیه در بازۀ زمانی موردنظر را دربر می‌گیرد. ازاین‌میان، بر اساس نمونه‌گیری هدف‌مند و (نمونه‌های منتخب پژوهش)، تعداد 8ایستگاه (4ایستگاه از هر کشور)، با معیارهایی همچون اهمیت تاریخی، تنوع سبکی، قابلیت مقایسه و دسترسی به اطلاعات مستند و بسیار محدود انتخاب شده‌اند.
¬ برای تسهیل در تحلیل و مقایسه، به هر ایستگاه منتخب پژوهش یک شناسۀ اختصاصی تعلق گرفته است:
¿ برای ایستگاه‌های ایران به‌ترتیب (ایستگاه راه‌آهن تهران-اهواز-تبریز-مشهد) = (IR-01 تا IR-04)
¿ برای ایستگاه‌های ترکیه (ایستگاه راه‌آهن حیدرپاشا-سیواس-ازمیر-آنکارا) = (TR-01 تا TR-04)
تحلیل داده‌ها با بهره‌گیری از ماتریس تطبیقی و براساس معیارهایی همچون ترکیب‌بندی فضایی، سازمان عملکردی، ویژگی‌های نمای خارجی و ارجاعات مفهومی با شناسۀ داده تبیین گردید که در ادامۀ این بخش به‌آن پرداخته شده است. علاوه‌بر تحلیل کمی عناصر کالبدی، از رویکردهای معناشناسانه و تفسیری نیز برای واکاوی اهداف طراحی و بستر اجتماعی-فرهنگی آثار بهره گرفته شده است. به‌منظور افزایش روایی و پایایی نتایج، از روش مثلث‌سازی داده‌ها استفاده شده و تحلیل‌ها مبتنی‌بر منابع چندگانه و هم‌پوشان صورت گرفته است.
جدول 3. تحلیل-تطبیقی ایستگاه‌های (منتخب)، راه‌آهن ایران-ترکیه
ردیف | ایستگاه | کشور | بازۀ زمانی | سبک معماری | ویژگی |
1 | ایستگاه راه‌آهن تهران پهلوی‌اول | ایران | (1357-1300هـ.ش/1978-1921م) | مدرنیسم عملکردگرا با گرایش آرت‌دکو | نمای ساده و متقارن، خطوط مستقیم، استفاده‌از مصالح بومی، عظمت مرکزی |
2 | ایستگاه راه‌آهن اهواز پهلوی‌اول | مدرن‌گرایی با اقتباس اقلیمی | نماهای ساده، سایبان، تهویۀ طبیعی، مصالح بومی؛ | ||
3 | ایستگاه راه‌آهن تبریز پهلوی‌دوم | مدرن با گرایش ملی‌گرایانه | ترکیب سنت و مدرن، طاق و قوس، آجرکاری محلی، محور مرکزی؛ | ||
4 | ایستگاه راه‌آهن مشهد پهلوی‌دوم | مدرن با تأثیرات نمادگرایی | طراحی مکعبی، ورودی باشکوه، هماهنگ با افراد؛ | ||
5 | ایستگاه راه‌آهن حیدرپاشا جمهوری اول، دوم و سوم | ترکیه | نئوکلاسیک با گرایش باروک | برج‌های گوشه‌ای، سقف شیروانی، تزئینات سنگی، فرم متقارن؛ | |
6 | ایستگاه راه‌آهن سیواس جمهوری اول | مدرن با هویت بومی | نماهای ساده، بازشوهای منظم، مصالح محلی؛ | ||
7 | ایستگاه راه‌آهن ازمیر (آلسانجاک) جمهوری اول و دوم | ترکیبی (عثمانی متأخر، نئوکلاسیک و مدرن) | ایوان، قوس، طاق هلالی، ترکیب تاریخی-مدرن؛ | ||
8 | ایستگاه راه‌آهن آنکارا جمهوری اول | آرت‌دکو باتلفیق مدرن | خطوط عمودی، هندسه ساده، تقارن، تأکیدبر مرکزیت؛ |
بحث و ارائۀ یافته‌های تحقیق
باتمرکزبر ایستگاه‌های منتخب، به‌عنوان نمونه‌کاوی پژوهش تعیین شده‌اند و برپایۀ (جدول 4)، که شامل شناسه‌های تصویری و فهرستی از 8ایستگاه راه‌آهن منتخب در دو کشور ایران و ترکیه است. ایستگاه‌های انتخاب‌شده از ایران (تهران، اهواز، تبریز و مشهد)، بوده و با کد اختصاری (IR)، مشخص شده‌اند. در مقابل، چهار ایستگاه دیگر از کشور ترکیه (حیدرپاشا، سیواس، آلسانجاک و آنکارا)، هستند که با کد اختصاری (TR)، شناسایی شده‌اند.
دسته‌بندی اولیۀ این ایستگاه‌ها براساس موقعیت جغرافیایی و شاخصه‌های تاریخی، بستری مناسب برای انجام مقایسه‌های معماری فراهم می‌سازد. این فهرست پایه‌ای برای تحلیل تطبیقی عمیق‌تر در جداول و بخش‌های تحلیلی بعد یپژوهش به‌شمار می‌رود و نقش کلیدی در فهم شباهت‌ها و تفاوت‌های معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه در بازۀ زمانی ۱۳۰۰تا۱۳۵۷ش، ایفاء می‌کند.
جدول 4. نمونه‌کاوی ایستگاه‌های راه‌آهن (منتخب)؛ ایران-ترکیه
ردیف | ایستگاه | تصویر | شناسه |
1 | ایستگاه راه‌آهن تهران |
| IR-01 |
2 | ایستگاه راه‌آهن اهواز |
| IR-02 |
3 | ایستگاه راه‌آهن تبریز |
| IR-03 |
4 | ایستگاه راه‌آهن مشهد |
| IR-04 |
5 | ایستگاه راه‌آهن حیدرپاشا |
| TR-01 |
6 | ایستگاه راه‌آهن سیواس |
| TR-02 |
7 | ایستگاه راه‌آهن ازمیر (آلسانجاک) |
| TR-03 |
8 | ایستگاه راه‌آهن آنکارا |
| TR-04 |
باتمرکزبر (جدول 5)، ویژگی‌های عناصر معماری هر ایستگاه (منتخب)، از جنبه‌هایی چون (کارکرد سازه‌ای-بیان معنایی-پاسخ زمینه‌ای-تحول مفهومی-قیود طراحی)، تحلیل شده‌اند. مثلاً ایستگاه IR-01 در ایران ترکیبی از سنگ، بتن مسلح و قاب‌بندی فلزی را به‌همراه تزئینات آرت‌دکو دارد و با رویکرد ملی‌گرا بازسازی شده‌است. درمقابل، ایستگاه TR-01 در ترکیه با مصالح مرمر و ساختار ستون‌دار بلند باروک و نئوکلاسیک، تأثیرپذیری از میراث عثمانی را نشان می‌دهد. این جدول تطبیقی، نمایانگر تفاوت دیدگاه فرهنگی، اقلیمی و تاریخی در طراحی ایستگاه‌ها بین دو کشور است.
جدول 5. تحلیل عناصر معماری ایستگاه‌های راه‌آهن (منتخب)، ایران-ترکیه
شناسۀ داده | مصالح و فناوری | تزئینات و نمادها | تأثیرات فرهنگی و اقلیمی | تحولات معاصر | چالش‌ها و محدودیت‌ها |
IR-01 | سنگ، بتن مسلح، قاب‌بندی فلزی | نقوش هندسی، آرت‌دکو، باندهای افقی | تطبیق با اقلیم سرد نیمه‌خشک، رویکرد ملی‌گرایانه | بازسازی جزئی، حفظ فرم کلی | محدودیت در توسعه پیرامونی |
IR-02 | آجر محلی، سازۀ بتنی | تزئینات آجرکاری ساده | هماهنگ با اقلیم گرم‌ومرطوب، تهویۀ طبیعی | نوسازی ناقص | فرسودگی و آسیب اقلیمی |
IR-03 | بتن و سنگ، پنجره‌های بزرگ | نمادهای معماری ایرانی نوگرا | تأثیر اقلیم سرد و فرهنگ آذری | کاربری ترکیبی جدید | چالش حفظ هویت تاریخی |
IR-04 | ترکیب بتن و فلز، پنل‌های پیش‌ساخته | الهامات نمادین مذهبی در حجم ورودی | پاسخ به زائرپذیری و اقلیم نیمه‌خشک | توسعۀ محدوده سکویی | عدم توازن معماری با بافت پیرامون |
TR-01 | سنگ مرمر، اسکلت فلزی مدرن | تزئینات باروک، نئوکلاسیک و ستون‌های بلند | تأثیر فرهنگ عثمانی و دریای مرمره | مرمت اساسی پس‌از آتش‌سوزی | قرارگیری در منطقۀ زلزله‌خیز |
TR-02 | سنگ محلی، ساختار ساده | تزئینات مینیمال بومی | المان‌های فرهنگی آناتولی | حفظ فرم سنتی | دسترسی محدود به فناوری روز |
TR-03 | آجر و چوب، نوسازی‌شده | ترکیب تزئینی عثمانی-مدرن | تأثیر دریایی و فرهنگ شهری | بازآفرینی شهری اطراف | ازدحام کاربری‌های مجاور |
TR-04 | بتن، استیل، پنل‌های دکوراتیو | نقوش مدرن، جزئیات ملی‌گرایانه | فرهنگ جمهوری‌خواهانه، اقلیم سرد کوهستانی | توسعۀ عمودی و تجهیزات جدید | فشار عملکردی و بازسازی مداوم |
براساس 5پارامتر درنظر گرفته شده برحسب حوزۀ مطالعاتی به‌مثابۀ «مصالح و فناوری‌ها »، «تزئینات و نمادها»، «تأثیر فرهنگی و اقلیمی»، «تحولات معاصر» و «چالش‌ها و محدودیت‌ها»، ایستگاه‌ها بین 14تا22 امتیاز دریافت کرده‌اند. بیشترین امتیاز مربوط‌به ایستگاه‌های TR-01 و TR-04 با امتیاز 22 است‌که نشان‌دهندۀ عملکرد جامع و هماهنگ آن‌هاست، درحالی‌که ایستگاه IR-02 با امتیاز 14 پایین‌ترین رتبه را دارد. این جدول نمایانگر ضعف ایستگاه‌های ایران در برخی پارامترها به‌ویژه در تزئینات و چالش‌های نوسازی است.
جدول 6. ارزیابی تطبیقی عناصر معماری ایستگاه‌های راه‌آهن (منتخب)، برمبنای پارامترهای پنج‌گانۀ موردتبیین
شناسۀ داده | مصالح و فناوری‌ها (5) | تزئینات و نمادها (5) | تأثیرات فرهنگی و اقلیمی (5) | تحولات معاصر (5) | چالش‌ها و محدودیت‌ها (5) | مجموع امتیاز (25) |
IR-01 | 5 | 4 | 4 | 3 | 3 | 19 |
IR-02 | 3 | 2 | 5 | 2 | 2 | 14 |
IR-03 | 4 | 3 | 4 | 3 | 3 | 17 |
IR-04 | 4 | 4 | 5 | 4 | 2 | 19 |
TR-01 | 5 | 5 | 5 | 4 | 3 | 22 |
TR-02 | 3 | 2 | 4 | 3 | 4 | 16 |
TR-03 | 4 | 4 | 5 | 4 | 2 | 19 |
TR-04 | 5 | 5 | 4 | 5 | 3 | 22 |
(نمودار 1)، تصویری از تحلیل عناصر معماری مطابق (جدول)، و توزیع امتیاز ایستگاه‌هاست که براساس (جدول 6)، ترسیم شده است. ایستگاه‌های ترکیه (TR-01 و TR-04) در محدودۀ بالای 20 امتیاز قرار دارند و ازنظر میانگین امتیازات، برتری نسبی نسبت‌به ایستگاه‌های ایران دارند. نمودار به‌روشنی فاصلۀ کیفی میان برخی ایستگاه‌ها را در بُعد معماری و عملکردی نشان می‌دهد.
نمودار 1. تدقیق ارزیابی‌های ایستگاه‌های راه‌آهن (منتخب)، ایران-ترکیه؛ مبنی‌بر جدول 5 و 6
در این جدول 4بُعد شامل نحوۀ «ترکیب‌بندی فضایی»، «سازمان عملکردی»، نوع «نمای خارجی» و «ارجاعات مفهومی»، برای 8ایستگاه منتخب بررسی شده‌اند. مثلاً ایستگاه IR-01 دارای ترکیب فضایی متقارن، سازمان عملکردی سلسله‌مراتبی و ارجاع مفهومی به آرت‌دکو است. درمقابل، ایستگاه TR-03 با ترکیبی پیچیده و متنوع از فضاهای تودرتو و نمایی تلفیقی از عناصر مدرن و عثمانی، به‌وضوح رویکردی ساختارشکن دارد. این جدول تنوع رویکردها را در هر دو کشور آشکار می‌کند.
جدول 7. تحلیل تطبیقی ابعاد کالبدی و معنایی در ساختار معماری ایستگاه‌های راه‌آهن (منتخب)
شناسۀ داده | ترکیب‌بندی فضایی | سازمان عملکردی | نمای خارجی | ارجاعات مفهومی |
IR-01 | سیمترال منظم، تمرکز بر محوریت ورودی | عملکردگرا، سازمان‌دهی بر اساس سلسله‌مراتب فضاها | استفاده‌از خطوط عمودی و پنجره‌های کشیده با تأکید بر ارتفاع | الهام از آرت‌دکو و نوسازی ملی |
IR-02 | فرم افقی باتأکیدبر تهویه و نور | سازمان‌دهی اقلیمی، توجه‌به تهویۀ و نورگیری | نمای آجری با تزئینات ساده و منطبق با اقلیم گرم | ترکیب مدرن‌گرایی با مصالح بومی |
IR-03 | فضاهای سلسله‌مراتبی باتأکیدبر دسترسی مرکزی | عملکردگرا باتوجه‌به نیازهای کاربری مسافر | ترکیب نمای سنگی و آجری باتأکیدبر هویت بومی | ملی‌گرایی و ارجاع به هویت‌فرهنگی |
IR-04 | ترکیب فضایی منعطف، هماهنگ با گسترش شهر | ساختار مدولار باتأکیدبر کارایی | نمای ساده بااستفاده‌از بتن و خطوط افقی | نمادگرایی متناسب با جایگاه مذهبی مشهد |
TR-01 | تقارن محوری و ترکیب حجمی کلاسیک | تفکیک دقیق عملکردها، بخش‌های عمومی و خصوصی | نمای سنگی با آرایه‌های باروک و ستون‌های برجسته | ارجاع به میراث عثمانی و نئوکلاسیک اروپایی |
TR-02 | ساده و فشرده، متناسب با مقیاس شهر | پلان باز باتأکیدبر عملکردگرایی | نمای ساده با مصالح محلی و رنگ‌های خنثی | هویت بومی و الگوبرداری از مدرنیسم |
TR-03 | ترکیب‌بندی متنوع و چندگانه با فضاهای تو در تو | سازمان عملکردی پیچیده برای پاسخ به جریان‌های مسافری | نمای ترکیبی از عناصر کلاسیک و مدرن | تلفیق سنت عثمانی و گرایش مدرن |
TR-04 | محور طولی باتأکیدبر مرکزیت و ورودی | ساختار باز و مدرن با عملکردگرایی شدید | نمای آرت‌دکو با ستون‌های عمودی و مصالح ترکیبی | تجلی مدرنیسم جمهوری‌خواهانه |
این جدول همان چهار منظر (جدول 7)، را به‌صورت کمی بررسی کرده و ایستگاه‌ها را از مجموع 20 امتیاز رتبه‌بندی کرده است. ایستگاه TR-01 و TR-04 هرکدام با امتیاز 20 در بالاترین سطح ارزیابی قرار دارند، درحالی‌که IR-04 و TR-02پایین‌ترین امتیاز را کسب کرده‌اند. این نتایج نشان‌دهندۀ انسجام فضایی و توجه‌به طراحی مفهومی در ایستگاه‌های ترکیه درمقایسه‌با ایران است.
جدول 8. ارزیابی تطبیقی ابعاد کالبدی و معنایی ایستگاه‌های راه‌آهن (منتخب)، براساس 4بعد بررسی
شناسۀ داده | ترکیب‌بندی فضایی (5) | سازمان عملکردی (5) | نمای خارجی (5) | ارجاعات مفهومی (5) | مجموع امتیاز (20) |
IR-01 | 5 | 5 | 4 | 5 | 19 |
IR-02 | 4 | 4 | 4 | 4 | 16 |
IR-03 | 4 | 4 | 4 | 5 | 17 |
IR-04 | 3 | 4 | 3 | 4 | 14 |
TR-01 | 5 | 5 | 5 | 5 | 20 |
TR-02 | 3 | 4 | 3 | 4 | 14 |
TR-03 | 4 | 4 | 4 | 4 | 16 |
TR-04 | 5 | 5 | 5 | 5 | 20 |
(جدول 9)، به استخراج نکات مشترک معماری ایستگاه‌ها پرداخته و نشان می‌دهد که در هر دو کشور، تأکیدبر محور ورودی، استفاده‌از مصالح بومی همراه‌با عناصر مدرن، جداسازی عملکردی فضاها، و انعکاس مفاهیم سیاسی-فرهنگی در ارجاعات مفهومی وجود دارد. این همگرایی‌ها نشان می‌دهد که علی‌رغم تفاوت‌ها، برخی اصول بنیادین معماری راه‌آهن در ایران و ترکیه یکسان باقی مانده‌اند.
جدول 9. تحلیل نکات مشترک حوزه‌ها در ایستگاه‌های منتخب
حوزۀ تحلیل | نکات مشترک |
ترکیب‌بندی فضایی | تأکیدبر محوریت ورودی و مرکزیت عملکردی |
سازمان عملکردی | کارکردگرایی و جداسازی فضاهای عملکردی |
نمای خارجی | استفاده‌از عناصر مدرن به‌همراه مصالح بومی |
ارجاعات مفهومی | بازتاب هویت‌ملی و نوسازی فرهنگی-سیاسی |
برپایۀ (نمودار 2)، که توزیع امتیازات ایستگاه‌ها در 4منظر فضایی و مفهومی را نمایش می‌دهد. ایستگاه‌های ترکیه در اکثر ابعاد امتیاز بالاتری دارند، به‌ویژه در نمای خارجی و ارجاعات مفهومی. ایستگاه‌های ایران در برخی موارد همچون سازمان عملکردی، نمرۀ خوبی دارند اما در نمای خارجی دچار ضعف‌اند. نمودار به‌وضوح برتری نسبی معماری معاصر ایستگاه‌های ترکیه را برجسته می‌سازد.
نمودار 2. تدقیق ارزیابی فضایی و مفهومی ایستگاه‌های راه‌آهن (منتخب)، ایران-ترکیه؛ مبنی‌بر جدول 8
نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادات
معماری ایستگاه‌های راه‌آهن به‌عنوان یکی‌از نمادهای شاخص مدرنیزاسیون و مواجهه‌با تحولات فرهنگی و اقلیمی، در ایران و ترکیه از مسیرهای گوناگونی عبور کرده است. یافته‌های حاصل از جداول و نمودارهای تحقیق، نشان می‌دهند که در ترکیه، توجه‌به انسجام فضایی، استفاده‌از مصالح باکیفیت مانند مرمر و تلفیق میراث عثمانی با اصول معماری نئوکلاسیک منجربه ایجاد ایستگاه‌هایی با انسجام عملکردی بالا و بیان‌گری مفهومی قوی شده است. درمقابل، ایستگاه‌های ایران علی‌رغم بهره‌گیری از تزئینات بومی و بهره‌گیری از سبک‌های همچون آرت‌دکو و مصالح آجر و بتن، در برخی ابعاد با چالش‌های نوسازی و عدم توازن پیرامونی ضعف‌هایی را نشان می‌دهند. در ابعاد فضایی و سازمان عملکردی، هر دو کشور تأکی بر محوریت ورودی و سلسله‌مراتب فضایی را حفظ کرده‌اند، اما ترکیه با بهره‌گیری از ساختارهای حجمی متنوع و نمادگرایی شهری، توانسته است فضاهایی پویا و دارای هویت‌فرهنگی را شکل دهد. ارزیابی‌های کمی نیز مؤید این مسئله است؛ به‌طوری‌که ایستگاه‌های TR-01 و TR-04 با کسب بالاترین امتیاز (20 و 22) در هر دو دسته‌بندی تحلیلی، به‌عنوان الگوهای موفق طراحی معماری ایستگاه شناخته می‌شوند. ازمنظر مصالح و فناوری، تفاوت محسوسی بین دو کشور دیده می‌شود. درحالی‌که ایران بیشتر بر استفاده‌از مصالح محلی و ساده مانند آجر، بتن و سنگ تأکید داشته، ترکیه در برخی ایستگاه‌ها با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های مدرن و مصالح مرغوب، توانسته است نمایی فاخر و درعین‌حال عملکردی ایجاد کند. این مسئله به‌ویژه در نمودارهای امتیازی به‌چشم می‌خورد؛ جایی‌که امتیاز کلی ایستگاه‌های ایران عمدتاً بین 14 تا 19 باقی مانده ولی ایستگاه‌های ترکیه سقف ارزیابی را لمس کرده‌اند. ازسوی‌دیگر، در بُعد تزئینات و ارجاعات مفهومی، ایستگاه‌های هر دو کشور منعکس‌کنندۀ روایت‌های تاریخی و فرهنگی خود هستند. ایران با الهام از معماری ملی و آرت‌دکو، و ترکیه با بازتاب میراث‌عثمانی و نئوکلاسیک، رویکردهایی متمایز اما هدف‌مند را دنبال کرده‌اند. این ارجاعات مفهومی، نقش مهمی در شکل‌گیری هویت مکانی ایستگاه‌ها داشته‌اند؛ چنانکه در جدول 7 و 8 به‌روشنی برتری کیفی ترکیه در این حوزه‌ها دیده می‌شود. درنهایت، تحلیل تطبیقی داده‌ها مؤید آن است‌که ترکیه با رویکردی ترکیبی از سنت و مدرنیته، توانسته است ایستگاه‌هایی با عملکرد بالا، هویت معماری متمایز و انعطاف‌پذیری فضایی مطلوب خلق کند. درمقابل، ایران هرچند در برخی نمونه‌ها چون ایستگاه تهران (IR-01)، به موفقیت‌های نسبی دست‌یافته، اما درمواجهه‌با چالش‌های اقلیمی، نوسازی و هماهنگی عملکردی، نیازمند بازنگری و بازطراحی مبتنی‌بر رویکردهای جامع‌نگر بوده است. این یافته‌ها می‌توانند در برنامه‌ریزی برای احیای ایستگاه‌های تاریخی یا طراحی ایستگاه‌های جدید در آینده، راه‌گشا باشند.
منابع
− باهنر، پریچهر، سلطان‌زاده، حسین، کرامتی، غزال و دشتگرد، سارا. (1403الف). از سنت تا مدرنیته؛ سیر تطور معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه در دورۀ پهلوی و جمهوری ترکیه (۱۳00-۱۳57 ه.ش/۱۹21-۱۹7م). کنفرانس بین‌المللی معماری، شهرسازی، هنر، طراحی صنعتی، ساخت و فناوری حکمت بنیان، تبریز-ایران، 14-1.
− باهنر، پریچهر، سلطان‌زاده، حسین، کرامتی، غزال و دشتگرد، سارا. (1403ب). خوانش نشانه‌شناسی معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه باتأکیدبر بازۀ زمانی (1357-1300هـ.ش/1978-1921م). کنفرانس بین‌المللی معماری، شهرسازی، هنر، طراحی صنعتی، ساخت و فناوری حکمت بنیان، تبریز-ایران، 12-1.
− پهلوانی، عباس و جعفری، الهام. (1402). ارزیابی اثرات محیط‌زیستی ساخت و بهره‌برداری راه‌آهن باتأکیدبر ماتریس سریع (مطالعه‌موردی: پروژۀ آنتنی اتصال سبزوار به راه‌آهن مشهد-تهران). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، دورۀ 14، شمارۀ 51، 98-82.
− پورادیب، ابوذر. (1401). بررسی تأثیر راه‌آهن پاکستان–ایران-ترکیه بر اقتصاد منطقه‌ای پاکستان. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات خاورمیانه، دورۀ 29، شمارۀ 1؛ (پیاپی 107)، 53-33.
− حسن‌پور، ناصر، سلطان‌زاده، حسین و بذرافکن، کاوه. (1396). بررسی تطبیقی نقش معماران خارجی در تحولات معماری معاصر ایران و ترکیه در سال‌های 1300تا1357ه.ش. (1920تا1979م.). دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات تطبیقی هنر، دورۀ 7، شمارۀ 13، 148-133.
− شاه‌حسینی، حبیب و اسدزاده، فاطمه. (1401). گونه‌شناسی فضای معماری ایستگاه‌های راه‌آهن شمال غرب ایران (مطالعه‌موردی: دورۀ قاجار تا عصر حاضر). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-هویت‌شهر، دورۀ 16، شمارۀ 4، 80-63.
− شاه‌حسینی، یونس. (1400). ایستگاه راه‌آهن بنه‌کوه جلوه‌گاه تاریخ، صنعت و طبیعت. فصلنامۀ فرهنگ قومس، شمارۀ 68، 124-111.
− شهرکی، علیرضا و فروتن‌اصفهانی، میثم. (1402). مطالعات مهندسی ارزش در راه‌آهن ایرانشهر–چابهار. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-نخبگان علوم و مهندسی، دورۀ 8، شمارۀ 2، 58-50.
− فتاحی، محمدرضا و کاراحمدی، مهران. (1402). بررسی ویژگی‌های سبک معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران در دورۀ پهلوی اول. هفتمین همایش ملی افق‌های نوین در مهندسی عمران، معماری و شهرسازی، تهران-ایران، 10-1.
− فرح‌بخش، مرتضی و حناچی، پیروز. (1394). تحلیل تأثیر راه‌آهن به‌عنوان میراث صنعتی در ایران. نشریۀ علمی‌پژوهشی-هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، دورۀ 20، شمارۀ 4، 44-33.
− نصیری‌واحد، مهدی، معمارزاده‌طهران، غلامرضا و شیرکش، سعیدصیاد. (1402). طراحی مدل خصوصی‌سازی برای راه‌آهن جمهوری‌اسلامی ایران با رویکرد استنتاج فازی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مدیریت کسب‌وکار، دورۀ 14، شمارۀ 54، 244-225.
− نظریان، شادی و بلیلان‌اصل، لیدا. (1397). بررسی عناصر کالبدی ایستگاه‌های راه‌آهن با رویکرد اصول روان‌شناسی محیطی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، دورۀ 11، شمارۀ 23، 122-115.
− نوری، مصطفی. (1401). فرازوفرود تعیین مسیر راه‌آهن سراسری ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-گنجینۀ اسناد، دورۀ 32، شمارۀ 2؛ (پیاپی 126)، 100-76.
− نوری، مصطفی و سلیمانی، کریم. (1400). بررسی میراث فرهنگی تاریخی برجامانده از راه‌آهن شمال ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تاریخ ایران، دورۀ 14، شمارۀ 1؛ (پیاپی 30)، 100-81.
− یزدانی، فروغ، آبادیان، حسین و بیگدلی، علی. (1399). آموزشگاه‌های فنی‌وحرفه‌ای و راه‌آهن سراسری ایران (1320-1307). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تاریخ اسلام و ایران، دورۀ 30، شمارۀ 46؛ (پیاپی 136)، 198-177.
− Alvarez-Palau, E.J., Bogart, D., Satchell, M., Shaw-Taylor, L., (2025). Transport And Urban Growth In The First Industrial Revolution. The Economic Journal, 135(668): 1191-1228.
− Aycı, H., Güleç Özer, D., Güleç, A., (2020). A Spatial Analysis Of Gaziantep Railway And Its Station Throughout History. Journal OF Periodica Polytechnica Architecture, 51(2): 196–208.
− Beim, A., (1999). Tectonic Visions In Architecture: Investigations Into Practices And Theories Of Building Constructions: Six Case Studies From The 20th Century. (1 ed.). Kunstakademiets Arkitektskole.
− Erkan, Y.K., (2013). Haydarpaşa Tren Gari: Bugün, Dün Ve Yarin (1), Kentin Bedeninde Bir Yara(2). Journal OF METU JFA, 30(1): 99-116.
− Moghassemi, G., Akhgar, P., (2022). The Advent Of Modern Construction Techniques In Iran: Trans-Iranian Railway Stations (1933-1938). SAHANZ 2021 Conference Proceedings, 227-240.
− Sioli, A., Awan, N., Palagi, K., (Eds.). (2024). Architectures Of Resistance: Negotiating Borders Through Spatial Practices. Leuven University Press.
| *1 Corresponding author: Hossein Soltanzadeh E-mail address: h72soltanzadeh@gmail.com
|
[1] Reza Shah Pahlavi
[2] Birinci Ulusal Mimarlık Akımı
[3] :TICCIH مخفف “The International Committee For The Conservation Of The Industrial Heritage”، است. منشور TICCIH که در سال ۲۰۰۳م تدوین شده، به‌عنوان سند مرجع بین‌المللی در زمینۀ شناسایی، ارزش‌گذاری و حفاظت از میراث صنعتی شناخته می‌شود و به‌نوعی مکمل کنوانسیون میراث جهانی یونسکو دراین حوزه به‌شمار می‌رود. این منشور چارچوب‌هایی برای حفاظت از زیرساخت‌ها، سازه‌ها، ماشین‌آلات و مناظر مرتبط‌با تحولات صنعتی ارائه می‌دهد.
[4] Barsumyan–Nazaryan Plan
[5] Hermann Jansen
[6] André Godard
[7] Maxime Siroux
[8] Ernst Egli
[9] Bruno Taut
[10] Yonca Kösebay Erkan
[11] Hilal Aycı
[12] Derya Güleç Özer
[13] Abdulkadir Güleç
[14] Hans Zommer
[15] Anthony Giddens
[16] Marshall Berman
[17] David Harvey
[18] Christian Norberg-Schulz
[19] Kevin Lynch
[20] Fernand Braudel
[21] Pierre Nora
[22] Richard Sennett
[23] Jürgen Habermas
