Elucidating Social Perception In Representing Genius Loci and Sense Of Place; A Semantic Approach To Identity-Oriented Cultural Environments
Subject Areas : Environmental
Mohammad Dabdabeh
1
,
Habib Shahhoseini
2
,
Morteza Seddigh
3
1 - : Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
2 - Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
3 - Department of Architecture and Urban Planning, Deylaman Institute of Higher Education (DIHE), Deylaman, Iran.
Keywords: Cultural Environments, Identity, Social Perception, Genius Loci and Sense of Place, Semantic Approach.,
Abstract :
Cultural environments have long served as platforms for shaping collective identity and conveying meaning within social contexts. What breathes life and significance into these spaces is the interplay between social perception and the representation of genius loci and sense of place. This study aims to explore how social perception influences the manifestation of these concepts within identity-oriented cultural environments, adopting a semantic approach to their interpretation. This research employs a qualitative phenomenological approach to explore the meaningful connections between social perception and the concepts of genius loci and sense of place within identity-oriented cultural spaces. Data were gathered through the analysis of theoretical texts, historical sources, and cultural symbols. By decoding semantic and semiotic layers, the study elucidates the role of lived experience and collective meaning in shaping spatial structures. Findings suggest that social perception plays a central role not only in individuals’ spatial-sensory experiences but also in the reproduction of the latent meanings embedded in those spaces. Sense of place is nurtured through social interactions, collective memory, and cultural symbols, and is ultimately reflected as genius loci—a spirit interwoven with the hidden semantic layers of spatial form. The study concludes that social understanding of place, through perceptual and semantic dimensions, fosters richer representations of genius loci and sense of place in cultural environments. This perception is a construct of active user engagement, shared memories, and symbolic meanings embedded in the physical and spatial order. Therefore, the design of identity-oriented cultural environments in the contemporary era necessitates attention to the users’ shared language and indigenous social values within a semantic framework.
Akdağ, Nurcihan. Gülin Beyhan, Şefika. (2024). A Study On Sensory Analysis Of Memory Places. Journal Of Arts, 13(6): 1-30.
Balogun, Shyngle K. Aruoture, Ezekiel. (2024). Cultural Homogenization Vs. Cultural Diversity: Social Media's Double-Edged Sword In The Age Of Globalization. African Journal of Social and Behavioural Sciences (AJSBS), 14(4): 1491-1512.
Bidwell, Nicola J. Browning, David. (2010). Pursuing Genius Loci: Interaction Design And Natural Places. Journal Of Pers Ubiquit Comput, 14(1): 15-30.
Cordonnier, Aline. Rosoux, Valérie. Gijs, Anne-Sophie. Luminet Olivier. (2022). Collective Memory: An Hourglass Between The Collective And The Individual. Journal Of Memory. Mind & Media. 1(e8): 1-16.
Feist, Jim. (2022). Significance In Language: A Theory Of Semantics (1st ed.). Routledge.
Greenberg, Gabriel. (2021). Semantics Of Pictorial Space. Journal Of Review of Philosophy and Psychology, 12(4): 1-41.
Heidegger, Martin. (1971). Poetry, Language, Thought. Harper & Row.
Karplus, Yuval. Meir, Avinoam. (2013). The Production Of Space: A Neglected Perspective In Pastoral Research. Journal Of Environment And Planning D Society And Space, 31(1): 23-42.
Mansour, Hasan Mahmoud. Alves, Fernando Brandão. Da Costa, António Ricardo. (2023). A Comprehensive Methodological Approach For The Assessment Of Urban Identity. Journal Of Sustainability, 15(18): 1-26.
Matlovičová, Kvetoslava. (2024). The Triadic Nexus: Understanding The Interplay And Semantic Boundaries Between Place Identity, Place Image, And Place Reputation. FOLIA GEOGRAPHICA International Scientific Journal, 66(1): 69-100.
Natarajan, Lucy. (2017). Socio-Spatial learning: A Case Study Of Community Knowledge In Participatory Spatial Planning. Journal Of Progress In Planning, 111(1): 1-13.
Norberg-Schulz, Christian. (1979). Genius Loci: Towards A Phenomenology Of Architecture. Rizzoli.
Oladapo Makinde, Olusola. Amao, Funmilayo. (2024). Henri Lefebvre Theory Of Space And Social Production Philosophy: A Critical Interpretation. Global Journal Of Arts Humanity And Social Sciences, 4(1): 67-80.
Ramyar, Reza. (2022). Learning From Tradition: The Role Of Environment Perception Layers In Space Making- The Case Of The Persian Garden. Journal Of Urban Management, 9(2): 238-249.
Relph, Edward. (1976). Place And Placelessness. Pion.
Rezeg, Ahmed. Stéphane, Roche. Eveno, Emmanuel. (2025). Toward A Sense Of Place Unified Conceptual Framework Based On A Narrative Review: A Way Of Feeding Place-Based GIS. Journal Of Land, 14(1): 1-36.
Riva, Giuseppe. (2018). The Neuroscience Of Body Memory: From The Self Through The Space To The Others. Journal Of Cortex, 104(1): 241-260.
Seamon, David. (2012). Place, Place Identity, And Phenomenology: A Triadic Interpretation Based On J.G. Bennett’s Systematics. The Role Of Place Identity In The Perception, Understanding, And Design Of Built Environments, 3-21.
Soltani, Saeid. Kırcı, Nazan. (2019). Phenomenology And Space In Architecture: Experience, Sensation And Meaning. International Journal Of Architectural Engineering Technology, 6(1): 1-6.
Strandberg, Carola. Ek Styvén, Maria. (2024). The Multidimensionality Of Place Identity: A Systematic Concept Analysis And Framework Of Place-Related Identity Elements. Journal Of Environmental Psychology, 95(102257): 1-18.
Tuan, Yi-Fu. (2001). Space And Place: The Perspective Of Experience. University Of Minnesota Press.
Twigger-Ross, Clare. Uzzell, David. (1996). Place And Identity Processes. Journal Of Environmental Psychology, 16(3): 205-220.
Udoudom, Uduak. Bassey, Borono. George, Kufre. Asukwo Etifit, Samuel. (2024). Impact Of Symbolic Interactionism, Pragmatism And Social Constructionism On Communication And Media Practice. International Journal Of Humanities Education And Social Sciences, 2(1): 1-25.
Vecco, Marilena. (2020). Genius loci As A Meta-Concept. Journal Of Cultural Heritage, 41(1): 225-231.
Wartmann, Flurina M. Purves, Ross S. (2018). Investigating Sense Of Place As A Cultural Ecosystem Service In Different Landscapes Through The Lens Of Language. Journal Of Landscape And Urban Planning, 175(1): 169-183.
Yıldız, Özlem. Alkan Bala, Havva. (2022). Genius Logi: Towards The Phenomenology Of Gated Community. DEPARCH Journal Of Design Planning And Aesthetics Research, 1(2): 55-72.
Journal of Socio-Cultural Changes
Spring 2025. Volume 22. Issue 1; (Ser. 85) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/
|
|
Type of Article (Research Article)
Elucidating Social Perception In Representing Genius Loci and Sense Of Place; A Semantic Approach To Identity-Oriented Cultural Environments
Mohammad Dabdabeh: Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
Habib Shahhoseini: Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
Morteza Seddigh: Department of Architecture and Urban Planning, Deylaman Institute of Higher Education (DIHE), Deylaman, Iran.
Abstract | Article Einfo |
Cultural environments have long served as platforms for shaping collective identity and conveying meaning within social contexts. What breathes life and significance into these spaces is the interplay between social perception and the representation of genius loci and sense of place. This study aims to explore how social perception influences the manifestation of these concepts within identity-oriented cultural environments, adopting a semantic approach to their interpretation. This research employs a qualitative phenomenological approach to explore the meaningful connections between social perception and the concepts of genius loci and sense of place within identity-oriented cultural spaces. Data were gathered through the analysis of theoretical texts, historical sources, and cultural symbols. By decoding semantic and semiotic layers, the study elucidates the role of lived experience and collective meaning in shaping spatial structures. Findings suggest that social perception plays a central role not only in individuals’ spatial-sensory experiences but also in the reproduction of the latent meanings embedded in those spaces. Sense of place is nurtured through social interactions, collective memory, and cultural symbols, and is ultimately reflected as genius loci—a spirit interwoven with the hidden semantic layers of spatial form. The study concludes that social understanding of place, through perceptual and semantic dimensions, fosters richer representations of genius loci and sense of place in cultural environments. This perception is a construct of active user engagement, shared memories, and symbolic meanings embedded in the physical and spatial order. Therefore, the design of identity-oriented cultural environments in the contemporary era necessitates attention to the users’ shared language and indigenous social values within a semantic framework. | Received: 2025/03/08 Accepted: 2025/06/08 PP: 52-65.
Keywords: Cultural Environments Identity Social Perception Genius Loci and Sense of Place Semantic Approach |
Citation: Dabdabeh, Mohammad. Shahhoseini, Habib. Seddigh, Morteza. (2025). Elucidating Social Perception In Representing Genius Loci and Sense Of Place: A Semantic Approach To Identity-Oriented Cultural Environments. Journal of Socio-Cultural Changes, 22(1; Ser. 85): 52-65.
DOI: | |
Extended Abstract
Introduction
Human perception of space transcends physical attributes, emerging through the interplay of meaning-laden layers, lived experiences, collective memory, and social interactions. In this context, concepts such as genius loci and sense of place serve as manifestations of cultural and emotional understanding of space, playing a pivotal role in shaping spatial identity. Grounded in a semantic approach and focusing on cultural spaces, this study seeks to explore how social perception enables the representation of fundamental concepts like genius loci and sense of place. Accordingly, collective memory, cultural symbols, and social codes are examined as key factors in forming spatial experiences. Considering the challenges posed by globalization and identity threats in urban spaces, this paper posits that social perception—through semantic and mental layers—contributes to meaning-making and enhances a sense of belonging. Therefore, the central inquiry of this research is: how do subjective and collective experiences of space users contribute to the formation of spatial identity? The aim is to analyze the role of social perception in representing meaning-based concepts within identity-oriented cultural environments—concepts embodied in spatial structure, physical elements, and cultural order, which, if properly interpreted, can serve as a foundation for authentic, meaningful design rooted in local culture.
Methodology
This study adopts a qualitative research method and a phenomenological approach to deeply explore participants’ lived experiences about cultural spaces. Data were collected through semi-structured interviews with 15 professionals—including architects, artists, urban planners, sociologists, and psychologists—in five selected cities (Isfahan, Shiraz, Yazd, Tabriz, and Kashan). Data analysis followed Colaizzi’s seven-step method. Theoretical saturation was achieved by the 12th interview, with two additional interviews conducted for final validation. Lincoln and Guba’s four criteria (Credibility, Transferability, Dependability, and Confirmability). were applied to assess the trustworthiness of the research. The interview structure was based on five dimensions of spatial perception: genius loci, sense of place, social perception, spatial identity, and spatial semantics. Emphasis was placed on capturing personal narratives to derive a coherent and authentic understanding of spatial perception.
Results and Discussion
Findings reveal that participants’ lived experiences within historical cultural spaces in the selected cities encompass elements such as emotional attachment (Genius Loci), personal and collective memories (Sense of Place), subjective interpretations and collective representations (Social Perception), individual and social identity reflection (Spatial Identity), and internal understanding of space (Semantic Perception). These themes consistently emerged in the semi-structured interviews and were extracted as core meaning clusters through Colaizzi’s analysis. Participants particularly emphasized the significance of cultural-local features, physical-perceptual elements, and social context of space, which—through interaction with collective memory and place attachment—shaped their perception of spatial meaning and identity. Hence, cultural spaces attain meaning and identity when users’ lived experiences align with physical elements, cultural contexts, and emotional connections. Design and policymaking in such spaces should thus transcend mere form or function and instead focus on inner perceptions, collective memory, and profound human experiences. Utilizing a qualitative methodology and phenomenological perspective, this study offers a framework for understanding the intangible qualities of cultural spaces, potentially informing place-based design and urban decision-making.
نوعمقاله (علمیپژوهشی)
تبیین ادراکاجتماعی بر بازنمایی «روحمکان-حسمکان»؛
از منظر معناشناسی در فضاهای فرهنگی هویتمند
محمد دبدبه: گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
حبیب شاهحسینی: گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
مرتضی صدیق: گروه معماری و شهرسازی، مؤسسۀ آموزش عالی دیلمان، دیلیمان، ایران.
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت: 18/12/1403 تاریخ پذیرش: 18/03/1404 شمارۀ صفحات: 65-52
واژگان کلیدی: فضاهای فرهنگی هویت ادراکاجتماعی روحمکان-حسمکان معناشناسی
| فضاهای فرهنگی همواره بستری برای شکلگیری هویت جمعی و انتقال معانی در بستر اجتماع بودهاند. دراینمیان، آنچه به فضا معنا و جان میبخشد، پیوند میان ادراکاجتماعی و بازنمایی «روحمکان-حسمکان»، است. مطالعۀ حاضر باهدف واکاوی تأثیر ادراکاجتماعی بر نحوۀ تبلور این مفاهیم در فضاهای فرهنگی هویتمند و از منظر معناشناسی، بهدنبال پاسخ بهاین پرسش استکه-چگونه تجربۀ جمعی و تفسیرهای ذهنی کاربران از مکان، در ایجاد احساستعلق و هویتفضایی نقشآفرینی میکنند. این پژوهش از روش کیفی با رویکرد پدیدارشناسی بهره میبرد تا ارتباطات معنادار میان ادراکاجتماعی و مفاهیم روحمکان و حسمکان، را در فضاهای فرهنگی هویتمند بررسی کند. گردآوری دادهها ازطریق تحلیل متون نظری، منابع تاریخی، و نشانههای فرهنگی انجام پذیرفته و تلاش شده است تا از رهگذر خوانش لایههای معنایی و نشانهشناختی، جایگاه تجربۀ زیسته و معناهای جمعی در ساختار فضایی تبیین شود. یافتهها برآن استکه ادراکاجتماعی نهتنها در تجربۀ حسی-فضایی افراد از مکان، بلکه در بازتولید معانی نهفته درآن فضاها نیز نقش محوری دارد. «حسمکان»، در بستر تعاملات اجتماعی، حافظۀ جمعی و نمادهای فرهنگی تقویت میشود و در قالب «روحمکان»، بازتاب مییابد؛ روحی که با لایههای معنایی پنهان در ساختار فضایی گرهخورده است. درنتیجه، پژوهش موردتبیین آشکار ساخت که درک اجتماعی از مکان، از رهگذر لایههای معنایی و ادراکی، میتواند بازنماییهای غنیتری از روحمکان و حسمکان در فضاهای فرهنگی فراهم آورد. این ادراک، برساختهای است از حضور فعالانۀ کاربران، خاطرههای مشترک و معناهای نمادینی که در ساختار کالبدی و نظمفضایی جای میگیرند. ازاینرو، طراحی فضاهای فرهنگی هویتمند در عصر معاصر نیازمند توجهبه زبان مشترک کاربران و ارزشهای بومی و اجتماعی در قالبی معناشناختی است. |
استناد: دبدبه، محمد. شاهحسینی، حبیب. صدیق، مرتضی. (1404). تبیین ادراکاجتماعی بر بازنمایی «روحمکان-حسمکان»؛ از منظر معناشناسی در فضاهای فرهنگی هویتمند. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 1؛ (پیاپی 85)، 65-52.
DOI: | |
مقدمه
درک انسان از فضا تنها به ویژگیهای فیزیکی آن محدود نمیشود؛ بلکه شامل لایههای پیچیدهای از معانی، احساسات و خاطرات است (Riva, 2018: 245). این لایهها در تعامل با ادراکاجتماعی شکل میگیرند و به فضا هویت میبخشند. تجربههای زیسته و تعاملات اجتماعی نقش مهمی در شکلگیری «حسمکان»، دارند (Ramyar, 2022: 239). مفهوم «روحمکان»، بهعنوان جوهرهای از ویژگیهای معنوی و فرهنگی یک فضا شناخته میشود که ازطریق تعاملات اجتماعی و تجربیات جمعی تقویت میگردد. این مفهوم در ابعاد پدیدارشناسی بهمثابۀ یک عنصر کلیدی در درک هویتمکان موردتوجه قرار گرفته است (Vecco, 2020: 226-228). ادراکاجتماعی از مکان تحتتأثیر عوامل متعددی بهمانند حافظۀ جمعی، نمادهای فرهنگی و تعاملات اجتماعی بوده و درکنارهم به شکلگیری حستعلق و هویتفضایی کمک میکنند (Strandberg, Ek Styvén, 2024: 2-5). تبیین تجربههای حسی در فضاهای فرهنگی، تأثیر قابلتوجهی بر شکلگیری هویتمکان دارند این تجربهها ازطریق تعاملات حسی و عاطفی با فضا تقویت میشوند (Akdağ, Gülin Beyhan, 2024: 3-13). درک معنایی از فضا نیازمند تحلیل لایههای مختلفی از معانی استکه ازطریق نشانهها، نمادها و ساختارهای فرهنگی منتقل میشوند. این تحلیلها به فهم عمیقتری از ارتباط بین انسان و مکان منجر میشوند (Feist, 2022: 52). بهطورخاص، مفهوم هویتمکان بخشی از هویتفردی و جمعی انسانها شناخته میشود. این هویت ازطریق تعامل با فضا و تجربههای زیسته شکل میگیرد و درطول زمان تثبیت میشود(Twigger-Ross, Uzzell, 1996: 209) . بهبیانی، حافظۀ جمعی نقش مهمی در شکلگیری حسمکان دارد. این حافظه بهوسیلۀ روایتهای تاریخی، نمادهای فرهنگی و تجربیات مشترک تقویت میشود (Cordonnier et al. 2022: 3). درک اجتماعی از فضاهای فرهنگی میتواند به بازنماییهای متفاوتی از روحمکان منجر شود. این بازنماییها تحتتأثیر زمینههای فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و نیازمند تحلیلهای چندلایه قرار دارند و درک ما از فضا را شکل و حستعلق به مکان را تقویت میکنند. در بسیاری از جوامع امروزی، معنا و تجربۀ مکان در معرض تهدید ناشیاز جهانیسازی و یکپارچگی فرهنگی قرار گرفته است. این روند، تمایزات فضایی و ویژگیهای بومی را در پسزمینهای یکنواخت فرو برده و فرصت درک عمیق از فضاهای فرهنگی را کمرنگ ساخته است. ازاینرو، ضرورت بازگشت به زبان مشترک کاربران و عناصر هویتساز در فضا، بیشازپیش احساس میشود. درک اجتماعی، در چنین بستری بهعنوان ابزاری برای بازآفرینی معنا و تقویت اصالت فضایی عمل میکند (Balogun, Aruoture, 2024: 1495-1500). در تفکر معاصر جهانی، فضا دیگر صرفاً بستر فیزیکی زیست نیست، بلکه ظرفی برای ذخیرهسازی و بازتولید معناهای جمعی است (Oladapo Makinde, Amao, 2024: 75). فضاهای فرهنگی خاطرات و نمادهای اجتماعی را درخود جای میدهند و ازطریق رمزگانهای فرهنگی، حسمکان را شکل میدهند. درک حسی و عاطفی مخاطب، این معناها را فعال میسازد؛ ازاینرو طراحی چنین فضاهایی باید با هویت و ادراک جمعی کاربران همسو باشد.
فضاهای فرهنگی نقش مهمی در شکلگیری هویت جمعی و انتقال معانی در بستر اجتماع دارند. اما چگونگی تأثیر ادراکاجتماعی بر بازنمایی مفاهیمی مانند «روحمکان» و «حسمکان»، در این فضاها نیازمند بررسی دقیقتری است. پرسش اصلی این تحقیق این استکه - چگونه تجربۀ جمعی و تفسیرهای ذهنی کاربران از مکان در ایجاد احساس تعلق و هویتفضایی نقشآفرینی میکنند؟ - پاسخ بهاین پرسش میتواند به فهم عمیقتری از ارتباط بین انسان و فضا منجر شود. فرضیۀ تحقیق براین استوار استکه ادراکاجتماعی از مکان، ازطریق لایههای معنایی و ادراکی، میتواند بازنماییهای غنیتری از روحمکان و حسمکان در فضاهای فرهنگی فراهم آورد. این ادراک برساختهای است از حضور فعالانۀ کاربران، خاطرههای مشترک و معناهای نمادینی که در ساختار کالبدی و نظمفضایی جای میگیرند. با تحلیل دقیقتر ارتباط بین ادراکاجتماعی و بازنمایی مفاهیم معنایی در فضاهای فرهنگی، میتوان به طراحی فضاهایی دستیافت که با هویتفرهنگی و اجتماعی جامعه همخوانی دارند. درنتیجه هدف پژوهش، واکاوی تأثیر ادراکاجتماعی بر نحوۀ تبلور مفاهیم «روحمکان» و «حسمکان»، در فضاهای فرهنگی هویتمند از منظر معناشناسی است.
پیشینۀ تحقیق
مفهوم «حسمکان»، بهعنوان پدیدهای چندلایه، در تقاطع علوم انسانی، معماری، جغرافیای انسانی و فناوری اطلاعات جغرافیایی، بهتدریج به یکیاز محورهای کلیدی تحلیلهای محیطی بدل شده است. از تمایز مفهومی میان «فضا» و «مکان»، در اندیشههای یی-فو توان1، تا روایتهای شاعرانه از «توپوفیلیا»، یا دلبستگی عاطفی به مکان، و از مفهوم کهن «روحمکان» در سنتهای معماری تا نظریۀ «بیمکانی»؛ ادوارد رلف2، همگی نشان میدهند که مکان نهفقط ظرفی برای کُنشهای انسانی، بلکه سازهای هویتی و معنابخش استکه در بستر تجربۀ زیسته شکل میگیرد. درهمینراستا، مدلهای تحلیلی دیوید کانتر3 و جان پانتر4، در تبیین ابعاد فیزیکی، کارکردی و معنایی مکان، به شناسایی عناصر سازندۀ این تجربه کمک کردهاند؛ عناصری که درهمتنیدگی آنها، بهشکلگیری حسمکان میانجامد. ازسویی، با گسترش رویکردهای فناورانه در فهم و بازنمایی محیط، چالشهایی نوظهور پدید آمده است؛ بهویژه در حوزۀ سیستمهای اطلاعات جغرافیایی (GIS)، که عمدتاً در سطحی کمّی و مکانمند عمل میکنند، بازنمایی مؤلفههای ذهنی و حسی مکان با دشواریهایی مواجه است. دراینمیان، رویکردهای مشارکتی همچون (PGIS) و (VGI)، تلاش کردهاند تا از خلال روایتهای کاربران، دادههایی کیفی و معنایی دربارۀ مکان گردآوری کنند. این تلاشها، بهویژه در حوزۀ روانشناسی محیطی و جامعهشناسی شهری، بر اهمیت مؤلفههایی چون دلبستگی، هویت و وابستگی مکانی تأکید دارند (Rezeg, Stéphane, Eveno, 2025: 1-36).
پدیدۀ «جوامع محصور»، بهمثابۀ بازتابی از تحولات کالبدی و اجتماعی در شهرهای معاصر، در تلاقی سیاستهای نئولیبرال، شکافهای اقتصادی و میل به انزوای انتخابی، به یکیاز جلوههای نوین سکونت شهری تبدیل شدهاند. این فضاها، که با ویژگیهایی چون دیوارهای بلند، موانع فیزیکی، نظامهای حفاظتی و خدمات رفاهی خاص تعریف میشوند، اغلب در پاسخ به نیاز اقشار پردرآمد به امنیت، پرستیژ و کنترل فضایی شکل میگیرند. در تحلیل این پدیده، نظریۀ «روحمکان»؛ کریستین نوربرگ-شولتز5، باتمرکزبر سه مؤلفۀ تصویر، هویت و معنای نمادین، امکان تفسیر عمیقتری از تجربۀ زیسته در چنین فضاهایی را فراهم میآورد. دریک مطالعۀ مشخص شده استکه اگرچه جوامع محصور واجد نشانههایی از تمایز فضایی و نمادیناند، اما در پیوند با لایههای تاریخی، اجتماعی و فرهنگی بستر شهری خود دچار گسستاند. این شکاف، بهویژه درمقایسهبا الگوهای سنتی معماری، همچون حیاطهای نیمهعمومی برجستهتر میگردد و نشان میدهد که ساختارهای نوین، هرچند منظم و کارکردی، در فقدان اتصال به حافظۀ مکان، بهنوعی از «بیمکانی»، دچار میشوند که هویتفضایی را تضعیف میکند (Yıldız, Alkan Bala, 2022: 55-72)
خدمات اکوسیستم فرهنگی، بهویژه «حسمکان»، با چالشهایی نظیر تعریف ناکافی و روشهای سنجش محدود روبهرو هستند. بهطورخاص، خدمات ملموس بهمانند تفریح یا زیباییشناختی بیشتر از خدمات ناملموس بهمثابۀ حسمکان بهدلیل پیچیدگی مفهومی و وابستگی به ویژگیهای فرهنگی و زبانی، قرار دارند. طوریکه فقدان روشهای استاندارد برای سنجش خدمات فرهنگی، مانع اصلی در ادغام این مفاهیم در سیاستهای زیستمحیطی است. ازسویی، درک ویژگیهای فرهنگی مناظر، نیازمند توجهبه اصطلاحات محلی و تفاوتهای زبانی استکه اغلب در طبقهبندیهای علمی نادیده گرفته میشوند. این امر نیاز و ارتباط بین ویژگیهای فیزیکی مناظر و ادراکات فرهنگی را با تکیهبر دادههای زبانی، ضروتی اجتنابناپذیر در تجلی پیوند فضا و فرهنگی تلقی میکند (Wartmann, Purves, 2018: 169-183).
مطالعات مرتبطبا مکان و هویتمکان از دهۀ ۱۹۷۰میلادی، باتأکیدبر رویکردهای پدیدارشناختی شکل گرفتند. یی-فو توان، ادوارد رلف، و آن باتیمر6، با بررسی ابعاد روزمره و تجربۀ زیستۀ مکان، مفاهیمی مانند «حستعلقمکان»، و «هویتمکان»، را مطرح کردند. مکان صرفاً یک فضای فیزیکی نیست، بلکه ساختاری پیچیده از تعاملات محیطی، انسانی، و معنایی است. در سالهای اخیر، متیو ئی. پترسون7 و دانیل آر. ویلیامز8 (۲۰۰۵م.)، بر لزوم توسعۀ چارچوبی نظاممند برای درک مکان تأکید کردهاند و رویکرد «تکثرگرایی انتقادی»، را بهعنوان راهی برای یکپارچهسازی نظریههای متناقض پیشنهاد دادهاند. از سوی دیگر، فلسفۀ سیستماتیک جان گادولفین بنت9 باتمرکزبر نقش اعداد در تحلیل پدیدهها، ابزاری مفهومی برای بررسی ساختارهای سهگانه و چندوجهی مکان فراهم کرد. وی، با معرفی شش تریاد (تعامل، هویت، آفرینش، تشدید، تحقق، و رهایی)، چارچوبی برای درک پویاییهای مکان ارائه داد که فراتر از دوگانههای سنتی انسان/محیط، قرار میگیرد. این رویکرد به افراد کمک میکند تا مکان را بهمثابۀ یک کل پویا و چندبعدی تحلیل کنند (Seamon, 2012: 3-12).
در سالهای اخیر، تعامل انسان و کامپیوتر (HCI)، در بسترهای طبیعی، بهویژه در زمینههای روستایی و زیستبومهای بکر، با فقدان چارچوبهای مفهومی بومیسازیشده و توجهبه زمینههای فرهنگی و حسی مواجه بوده است. درحالیکه طراحی فناوری اغلب بر تجربههای شهری متمرکز است، نیازهای کاربران در محیطهای طبیعی بهدلیل ویژگیهای خاص مکانمندی، تجربۀ جسمانی و ریتمهای اکولوژیک، نادیده گرفته میشود. این گسست، خودرا در ناکارآمدی فناوریهای رایج بهمانند دستگاههای نمایشگر در نور طبیعی یا ناسازگاری شبکههای اجتماعی شهری با شیوههای زندگی روستایی آشکار میسازد. شیوههایی که بتوانند با عناصر فرهنگی، بدنی و اکوسیستمی محیطهای طبیعی همخوان شوند. تأکیدبر ادراکات چندحسی، روایتهای محلی و ارزشهای بومسازگار، چارچوبی مفهومی را رقم میزند که درآن، فناوری نهتنها ابزاری برای عملکرد، بلکه واسطهای برای تعمیق پیوند میان انسان و طبیعت تلقی میشود. دراینراستا، طراحی مبتنیبر «روحمکان»، بهعنوان رویکردی کلنگرانه برای تجلی معنادار فناوری در بسترهای طبیعی، پیشنهاد میشود (Bidwell, Browning, 2010: 15-30).
برپایۀ (جدول 1)، میتوان پیشینۀ مطالعات انجامگرفته را بهصورت تفصیلی موردواکاوی قرار داد.
جدول 1. پیشینهشناسی تفصیلی
نتایج | روش | عنوان | سال | نویسنده | ردیف |
پژوهش با ارائۀ مدلی مفهومی برآن استکه حسمکان حاصل ادراک انسان از ویژگیهای فیزیکی و اجتماعی مکان، و نگرشهای وابسته بهآن است؛ مدلیکه قابلیت تلفیق با سامانههای اطلاعات جغرافیایی برای ارتقای مشارکت محلی در برنامهریزی شهری را دارد. | کیفی (مروری) | Toward A Sense Of Place Unified Conceptual Framework Based On A Narrative Review: A Way Of Feeding Place-Based GIS | 2025 | احمد رزق10 استفان روش11 امانوئل اوِونو12 | 1 |
پژوهش برآن است جوامع محصور باتأکیدبر امنیت و پرستیژ، به «غیرمکان»-هایی، بدل شدهاند که هویت و حافظۀ شهری را تضعیف کردهاند. طراحی آینده باید بر مقیاس انسانی و هویتفرهنگی تمرکز کند. | کیفی (رویکرد هرمنوتیک تفسیری) | Genius Logi: Towards The Phenomenology Of Gated Community | 2022 | اُزلم ییلدیز13 حوّا آلکان بالا14 | 2 |
پژوهش تأکید میکند که ادغام روشهای زبانی و کیفی میتواند ابزاری قدرتمند برای سنجش خدمات اکوسیستم فرهنگی باشد، اما نیازبه توسعۀ چارچوبهای استاندارد برای تفسیر دادههای پیچیده دارد. | ترکیبی (کیفی-کمی) | Investigating Sense Of Place As A Cultural Ecosystem Service In Different Landscapes Through The Lens Of Language | 2018 | فلورینا ام. وارتمن15 راس اس. پوروز16 | 3 |
پژوهش نشان داد با رویکرد سیستماتیک بنت، میتوان مکان را بهطور یکپارچه، فهم و طراحی کرد؛ جاییکه هویت، معنا و عملکرد در پیوندی سهبعدی، پایداری و پاسخگویی به نیازهای انسانی و زیستمحیطی را ممکن میسازند. | کیفی (رویکرد پدیدارشناسی) | Place, Place Identity, And Phenomenology: A Triadic Interpretation Based On J.G. Bennett’s Systematics | 2012 | دیوید سیمون17 | 4 |
پژوهش نشان میدهد طراحی فناوری در طبیعت باید فراتر از الگوهای شهری باشد و با ابعاد فرهنگی، جسمانی و زیستی محیط همخوان شود تا تعاملات، معنادار و بومسازگار شکل گیرند. | ترکیبی (رویکرد پدیدارشناسی) | Pursuing Genius Loci: Interaction Design And Natural Places | 2010 | نیکولا جی. بیدوِل18 دیوید براونینگ19 | 5 |
جنبۀ نوآورانۀ این پژوهش در ترکیب بینرشتهای مفاهیم «ادراکاجتماعی»، «روحمکان» و «حسمکان»، از منظر معناشناسی در فضاهای فرهنگی هویتمند نهفته است؛ جاییکه با رویکردی پدیدار شناسی-شناختی، از سطح تحلیل کالبدی فراتر رفته و به لایههای ذهنی، نشانهشناختی و تجربۀ زیسته کاربران میپردازد. این مطالعه باتمرکزبر بازنمایی معانی جمعی و حافظۀ فرهنگی در فضا، الگویی نوین برای فهم و طراحی فضاهای فرهنگی ارائه میدهد که با زبان مشترک کاربران و بسترهای هویتی جامعه همراستاست.
ادبیات و مبانینظری
- روحمکان
مفهومی ریشهدار در سنتهای فلسفی و معماری استکه به حضور کیفی و ادراکی مکان اشاره دارد؛ حضوری که فراتر از ویژگیهای کالبدی و فیزیکی، به لایههای معنایی، حسی و تاریخی فضا پیوند میخورد. این اصطلاح که ریشه در سنت رومی دارد، در ابتدا بهعنوان یک روح نگهبان یا نیروی محافظ مکان تعبیر میشد، اما در قرون جدید، بهویژه از قرن 20میلادی، در نظریههای معماری و پدیدارشناسی، معنایی ژرفتر و فلسفی یافت. (Vecco, 2020: 226). در سیر نظری این مفهوم کریستین نوربرگ-شولتز، را باید یکیاز نخستین و اثرگذارترین نظریهپردازان معاصر دانست که مفهوم «روحمکان»، را بهصورت نظاممند وارد مباحث معماری و پدیدارشناسی کرد. وی با الهام از پدیدارشناسی هایدگر، براین نکته تأکید میکند که مکان صرفاً یک ظرف فیزیکی نیست، بلکه بستری برای بودن-انسان است؛ وی «روحمکان»، را حاصل تعامل میان طبیعت، معماری و تجربۀ انسانی میداند که از طریق ادراک حسی و حافظۀ تاریخی در ذهن افراد جای میگیرد (Norberg-Schulz, 1979: 28-89). یکیاز متفکران اثرگذار در پرورش «مفهوم روحمکان»، مارتین هایدگر20 است؛ هرچند که خود بهصورت مستقیم از واژۀ «روحمکان»، استفاده نکرد، اما بنیانهای فلسفی نظریۀ او دربارۀ «سکونت»21، و «جهانمندی»22، نقشی کلیدی در تبیین بنیادهای معنایی مکان ایفاء کرده است. هایدگر، تأکید دارد که انسان نهتنها در جهان است، بلکه با ساختن، در جهان مسکن میگزیند؛ و این سکونت، معنابخشترین صورتِ بودنِ انسانی است. مکان دارای بار وجودی است و هر فضا ازطریق تجربۀ زیسته و فهم انسانی، واجد «روح»-میگردد؛ روحی که با بافتتاریخی، فرهنگی و زیباشناختی آن گره خورده است (Heidegger, 1971: 11-23).
- حسمکان
نگرش چندبعدی و میانرشتهای استکه در مباحث معماری، جغرافیا، روانشناسی محیطی و جامعهشناسی، به تجربۀ ادراکی، عاطفی و معنایی انسان از مکان اشاره دارد. برخلاف نگاه صرفاً عینی به فضا، مفهوم «حسمکان»، به درک ذهنی و احساسیای میپردازد که در تعامل فرد با محیط پیرامون شکل میگیرد. این حس، آمیختهای از خاطره، ارزش، هویت و پیوندهای فردی-اجتماعی با مکان است. «حسمکان»، بهویژه در بستر فضاهای فرهنگی، نقشی حیاتی در پایداری هویتفضایی، تعلق اجتماعی و بازتولید حافظۀ جمعی ایفاء میکند (Matlovičová, 2024: 70). از پیشگامان مفهومسازی «حسمکان»، میتوان به یی-فو توان، جغرافیدان و نظریهپرداز چینی-آمریکایی، اشاره کرد که تمایز بنیادینی میان «فضا» و «مکان» قائل است. از دیدگاه او، فضا، گسترهای انتزاعی و فاقد کیفیت است، درحالیکه مکان، زمانی شکل میگیرد که انسان بهآن معنا و احساس میبخشد. بهبیانی، مکان محصول تجربۀ زیسته، خاطره، نامگذاری و نوعی ارتباط احساسی با محیط است. «حسمکان»، در نظریۀ توان، بهمنزلۀ پیوندی میان فرد و محیط تعریف میشود که از رهگذر سکونت، تکرار، تعامل و روایت ساخته میشود (Tuan, 2001: 188-263). ادوارد رلف، در تبیین خود به پدیدۀ ازبینرفتن «حسمکان»، درنتیجۀ جهانیسازی، استانداردسازی و تکرار فرمهای کالبدی در محیطهای انسانی پرداخته. وی، معتقد بود که «بیمکانی»23، حالتی از گسست احساسی و ادراکی انسان از مکان استکه در تضاد با «حسمکان»، بهعنوان تجربهای یگانه، خاص و پرمعنا از فضا قرار دارد. او با اتکاء به پدیدارشناسی، نشان داد که «حسمکان»، از راه تجربۀ مستقیم، درک شهودی و حضور در مکان شکل میگیرد(Relph, 1976: 27-39) .
- ادراکاجتماعی
به فرایندی ذهنی و تفسیری اطلاق میشود که طی آن افراد، معانی خاصی را برمبنای نشانههای فرهنگی، رفتارهای جمعی و روابط انسانی، به فضاها و پدیدهها نسبت میدهند. این ادراک، میانجی میان فرد و جامعه است و درک ما از محیط را بهشدت تحتتأثیر تجربههای بینفردی، رمزگان اجتماعی، باورهای جمعی و الگوهای فرهنگی قرار میدهد. برخلاف ادراک حسی صرف که مبتنیبر تجربۀ مستقیم از محیط است، ادراکاجتماعی در لایهای بالاتر عمل میکند و حاصل پردازش ذهنی اطلاعات رفتاری، فرهنگی و نمادین در بستر تعاملات اجتماعی است (Udoudom et al. 2024: 2-5). از دیدگاه هارولد کلی24، و جان تیبو25، دررابطهبا نظریههای ادراک علّی (اسناد روانشناسی)26، و در چارچوب روانشناسی اجتماعی، بهنحوۀ نسبتدادن نیات و معانی به رفتارها پرداختند. در ادامۀ این خط فکری، اروینگ گافمن27 بهاتفاقآراء با مفهوم «ارائۀ خود در زندگی روزمره»، نشان دادند که چگونه فضاها بااستفادهاز رمزگان رفتاری، ساختارهای معناداری مییابند که توسط کاربران درک میشود. ازمنظر گافمن، ادراکاجتماعی فرایندی نمایشی استکه در بستر صحنههای اجتماعی مکانها، معنا را بازتولید میکند و به فضا هویت میبخشد. در حوزۀ جامعهشناسی شهری و مطالعات محیطی هانری لوفور28، براین نکته تأکید داشته است فضا صرفاً ظرفی فیزیکی نیست، بلکه تولیدی اجتماعی استکه از رهگذر روابط قدرت، ساختارهای فرهنگی و تجربههای جمعی ساخته و ادراک میشود(Karplus, Meir, 2013: 24-28) . درهمینراستا، ادراکاجتماعی بهعنوان یکیاز مکانیزمهای بنیادین «خوانش اجتماعی فضا»، عمل میکند؛ یعنی فرایندی که طی آن کاربران، لایههای پنهان فضا را با اتکاء به تجارب تاریخی، نشانههای رفتاری و حافظهی جمعی تفسیر میکنند. این خوانش، فضا را از حالت بیجان کالبدی به وضعیتی اجتماعی-تفسیری ارتقاء میدهد.
- هویتفضایی
بهعنوان یکیاز مفاهیم کلیدی در مطالعات محیطی، شهرسازی و پدیدارشناسی مکان، به ویژگیها و معانیای اشاره دارد که فضا را از سایر فضاها متمایز کرده و به آن شخصیت، اعتبار و تداوم میبخشد. این هویت نهتنها بازتابی از ویژگیهای کالبدی و بصری فضاست، بلکه در درون خود، روایتهای تاریخی، الگوهای رفتاری و نمادهای فرهنگی نهفتهای را حمل میکند که توسط کاربران درک، تجربه و تفسیر میشوند. هویتفضایی در اصل، نقطۀ تلاقی میان واقعیت عینی فضا و ادراک ذهنی کاربران آن است (Mansour, Alves, Da Costa, 2023: 2). بهطورخاص کوین لینچ29، به اهمیت عناصر شاخص فضایی در ایجاد تصویری ذهنی و منسجم از شهر تأکید دارد که خوانایی و قابلیت تصویرسازی محیط، از عناصر بنیادین هویتفضاییاند. کریستین نوربرگ-شولتز، باتأکیدبر مفهوم «روحمکان»، هویتفضایی را جلوهای از پیوند میان انسان و محیط تعریف میکند که در بستر مکان و ازطریق تجربۀ زیسته شکل میگیرد. از دید او، مکانهایی که واجد هویتاند، به انسان امکان زندگی اصیل را میدهند؛ زیرا قابلیت تبلور معنا، خاطره و تعلق را درخود دارند. هویتفضایی، برخلاف هویتکالبدی که بر ویژگیهای ظاهری و فیزیکی بناست، بیشتر بر سازوکارهای درونی، تجربههای زیسته و ارتباطات اجتماعی متکی است. فضاهایی که از ظر اجتماعی فعال، فرهنگی پویا و تاریخی غنی هستند، واجد هویتفضایی پررنگتریاند؛ چراکه قابلیت برانگیختن حستعلق، شناخت و همبستگی را در میان کاربران خود دارند. این هویت میتواند در مقیاسهای مختلف، از یک میدان شهری تا یک فضای فرهنگی کوچک، شکل گیرد و ازطریق بازآفرینی، روایتگری، نشانههای بومی و کُنشهای جمعی تقویت شود (Natarajan, 2017: 2).
- معناشناسی فضا
درواقع معناشناسی فضا حوزهای میانرشتهای در تلاقی معماری، زبانشناسی، فلسفه و پدیدارشناسی استکه به چگونگی تکوین معنا در بسترهای فضایی میپردازد. این رویکرد، فضا را نه صرفاً بهمثابۀ ظرفی خنثی یا بستری فیزیکی، بلکه بهعنوان متن یا ساختار نشانهای درنظر میگیرد که قابلیت تولید و انتقال معنا را دارد. دراین نگاه، معنا امری بیرونی یا ازپیشتعریفشده نیست، بلکه در تعامل کاربر با محیط، از خلال ادراک، حافظه، روایت و زبان بهوجود میآید و دائماً بازتفسیر میشود (Soltani, Kırcı, 2019: 2). نخستین گامهای نظری دراین زمینه را میتوان در آثار اومبرتو اکو30، رولان بارت31 و هانری لوفور، ردیابی کرد؛ کسانی که با رویکرد نشانهشناسانه به فضا نگریستند و آن را چونان نظامی از نشانهها و رمزگانها فهم کردند. بارت، در تحلیل خود از فضاهای شهری و فرهنگی، براین نکته تأکید دارد که مکان، صرفاً مکان نیست، بلکه متنی استکه از طریق زبان فرهنگی و خوانش اجتماعی، معنا مییابد. لوفور، بر سهسطح استدلال میکند «ادراکشده»، «تصورشده» و «زیستهشده». در معناشناسی فضا، مفهوم «بازنمایی»، نقش محوری دارد؛ بدینمعنا که فضاها همواره توسط کُنشگران انسانی رمزگذاری و سپس ازسوی دیگران رمزگشایی میشوند. این رمزگانها میتوانند شامل الگوهای چیدمان، فرمهای معماری، مصالح، رنگ، نور، یا حتی صدا و بوی محیط باشند. معناشناسی فضا در این سطح، همانند تحلیل یک زبان عمل میکند؛ زبانی که قواعد نحوی آن ازطریق فرهنگ، حافظۀ جمعی، و سازوکارهای اجتماعی و سیاسی شکل گرفته است (Greenberg, 2021: 5-15).
پژوهش حاضر از منظر معناشناسی در فضاهای فرهنگی هویتمند به تبیین ادراکاجتماعی بر بازنمایی «روحمکان-حسمکان»، میپردازد. مرور ادبیات و مبانینظری حاکی از آن استکه فضاهای برخوردار از هویتفضایی و نظامهای معناساز، قادرند ازطریق کُنشهای اجتماعی، نشانههای بومی و تجربههای زیسته، معنا را بازتولید کرده و بستری برای درک عمیقتر پیوند انسان با محیط فراهم آورند. برپایۀ (جدول 2)، میتوان تدقیق این تفحص را ارائه کرد.
جدول 2. تدقیق-تحلیل ادبیات و مبانینظری مفاهیم کلیدی
ردیف | محور | ابعاد | نگرش | چشمانداز پژوهش |
1 | روحمکان | v حافظۀ تاریخی v لایههای پنهان v تداوم فرهنگی v تجربۀ ریسته | کریستین نوربرگ-شولتز (پدیدارشناسی معماری) مارتین هایدگر )پدیدارشناسی هستیشناسانه( | - تحلیل لایههای پنهان در ساختار فضایی برای بازنمایی معناهای درونی مکانهای فرهنگی و تبیین پیوند میان حافظۀ جمعی و ساختار کلبدی؛ |
2 | حسمکان | v احساستعلق v دلبستگی مکانی v تجربۀ ذهنی-زیستی v تعامل ادراکی | یی-فو توان (جغرافیای انسانی-پدیدارشناسی) ادوارد رلف (پدیدارشناسی مکان) | - واکاوی نحوۀ شکلگیری حستعلق در بستر تعاملات اجتماعی و نشانههای فرهنگی فضاهای هویتمند؛ |
3 | ادراکاجتماعی | v تفسیر جمعی v تعامل اجتماعی v دریافت نمادین v تجربۀ میانذهنی | هارولد کلی (روانشناسی اجتماعی–نظریۀ اسناد) جان تیبو (روانشناسی اجتماع –نظریۀ تبادل اجتماعی) اروینگ گافمن (تعاملگرایی نمادین–تحلیل نمایشنامهای) هانری لوفور (مارکسیسم انتقادی–تولید اجتماعی فضا) | - بررسی تأثیر دریافت جمعی کاربران از فضا در تکوین معناهای فرهنگی و بازتولید روحمکان و حسمکان؛ |
4 | هویتفضایی | v انسجام کالبدی v ارزشهای بومی v حافظۀ مکانی v تعلق فرهنگی | کوین لینچ (ادراک محیطی-طراحیشهری) کریستین نوربرگ-شولتز - | - تحلیل پیوند ساختار فضایی با الگوهای هویتی جامعه و کارکردهای فرهنگی مکان در ارتقای بازنمایی هویت بومی؛ |
5 | معناشناسی فضا | v رمزگان فرهنگی v نظام نشانهای v تأویلپذیری v لایههای معنایی | اومبرتو اکو (نشانهشناسی–نظریۀ عمومی نشانهها) رولان بارت (نشانهشناسی فرهنگی–تحلیل گفتمان) هانری لوفور - | - بهرهگیری از معناشناسی برای تفسیر ساختارهای فرهنگی-فضایی و رمزگشایی از چگونگی شکلگیری روحمکان در بستر فرهنگی و ادراکی فضاهای شهری معاصر؛ |
مواد و روشتحقیق
روشتحقیق در نوشتار حاضر روش کیفی32، با رویکرد پدیدارشناسی33 است. پدیدارشناسی در معنای خاص، رویکردی فلسفی بهشمار میآید که بهبررسی ساختارهای آگاهی و تجربههای زیستۀ افراد نسبتبه یک پدیده میپردازد. دراین رویکرد، تمرکز اصلی مطالعه بر درک بیواسطه و مستقیم افراد از تجربههایشان است؛ بهعبارتی، تنها منبع گردآوری دادهها، روایتها و دریافتهای شخصی مشارکتکنندگان از واقعیت موردتبیین میباشد. ازاینرو، الگویی که دراین نوع پژوهش شکل میگیرد، برپایۀ برداشتهای فردی و ادراکهای زیسته از پدیدهای خاص استوار است، نه برمبنای نظریههای ازپیش تدوینشده. تبیین نمونهکاوی دراین پژوهش بهمثابۀ 5محور اصلی بررسی در بخش «ادبیات و مبانینظری»، شامل: (روحمکان-حسمکان-ادراکاجتماعی-هویتفضایی-معناشناسی فضا)، استکه در شهرهای منتخب جستار حاضر؛ (اصفهان-شیراز-یزد-تبریز-کاشان)، برمبنای روش نمونهگیری بهصورت هدفمند34، ازنوع گلولهبرفی35، با مجموع 15نفر انجام شده است تا مشارکتکنندگانی انتخاب شوند که تجربهای عمیق، توصیفی و قابلانتقال از فضا داشته باشند (معماران-هنرمندان-شهرسازان-جامعهشناسان-روانشناسان). و یافتههای حاصلاز مصاحبۀ نیمهساختاریافته36، با 12نفر به اشباح نظری رسید. ابزار گردآوری دادهها، مصاحبۀ نیمهساختیافته عمیق بوده است. طراحی سؤالات مصاحبه باهدف کشف ابعاد معنایی و ادراکی فضاهای فرهنگی صورت گرفت. ساختار مصاحبهها در 5محور اصلی که پیشتر هم بیان شد تنظیم شد. میانگین زمان هر مصاحبه بین ۳۵تا۵۵ دقیقه بود. تمامی مصاحبهها با رضایت آگاهانه مشارکتکنندگان، ضبط صوتی و سپس بهصورت کامل پیادهسازی و مستندسازی شدند. برای تحلیل دادهها از روش کلایزی37، در 7مرحله استفاده شد که شامل: (1. خوانش مکرر متن مصاحبهها، 2. استخراج اظهارات معنادار، 3. تدوین معانی ضمنی، 4. خوشهبندی در قالب مضامین، 5. ترکیب مضامین در ساختار کلی تجربه، 6. نگارش توصیف جامع پدیدارشناختی، و 7. بازبینی یافتهها توسط مشارکتکنندگان برای صحت و دقت. بهطورخاص، اشباع نظری در مرحلۀ مصاحبه با نفر 12 بهدستآمد، اما جهت اطمینان روایی38، 2مصاحبۀ دیگر نیز انجام شد. و بهمنظور پایایی39، برای سنجش کیفیت پژوهش از چهار معیار ایوانا اس. لینکلن40 و اِگون جی. گوبا41، بهره گرفته شد: الف) قابلیت اعتبار42: اعتبار یافتهها ازطریق اشباع نظری در مصاحبه با نفر 12 از مجموع ۱۵مشارکتکننده تأمین گردید؛ همچنین با بازبینی مجدد نتایج توسط ۸نفر از مشارکتکنندگان، تطابق برداشتهای پژوهشگر با تجربههای زیستۀ ایشان موردتأیید قرار گرفت. ب) قابلیت انتقال43: ازطریق توصیف دقیق زمینههای اجتماعی-فرهنگی فضاهای فرهنگی در 5شهر منتخب و نیز تنوع تخصصی مشارکتکنندگان (معماران، هنرمندان، شهرسازان، جامعهشناسان و روانشناسان)، امکان انتقالپذیری یافتهها به بافتهای مشابه فراهم شد. ج) قابلیت اعتماد44: بااستفادهاز روش کلایزی، در 7مرحله، ثبت گامبهگام روند تحلیل، و مستندسازی دقیق فرایندهای گردآوری، تحلیل و تفسیر دادهها، تلاش شد که پژوهش از ثبات و قابلیت بازتولید برخوردار باشد. و د) قابلیت تأیید45: بهمنظور کاهش سوگیری پژوهشگر، اظهارات مستقیم مشارکتکنندگان بهعنوان مبنای استخراج مفاهیم کلیدی مورداستفاده قرار گرفت و کلیۀ اسناد، فایلهای صوتی، پیادهسازیها و یادداشتهای میدانی، در قالب آرشیوی قابلدسترس و منظم نگهداری شد.
بحث و یافتههای تحقیق
- گسترۀ واکاوی
درراستای گردآوری دادههای کیفی این پژوهش، تحلیل روایتهای حاصل از تجربۀ زیسته و توصیفی 12مشارکتکننده نسبتبه فضاهای فرهنگی هویتمند، مبنای استخراج یافتهها قرار گرفت برپایۀ (جدول 3). درنهایت این فرایند منجربه شناسایی 4مضمون اصلی و 20مضمون فرعی شد برپایۀ (جدول 4).
جدول 3. ویژگیهای مشخصات مشارکتکنندگان در مصاحبه
ردیف | کد مصاحبهشونده | حوزۀ تخصصی | شهر محل تجربۀ فضایی | مدت زمان مصاحبه (دقیقه) |
1 | P-01 | معمار | اصفهان | 42 |
2 | P-02 | هنرمند | شیراز | 38 |
3 | P-03 | شهرساز | یزد | 50 |
4 | P-04 | جامعهشناس | تبریز | 47 |
5 | P-05 | روانشناس | کاشان | 53 |
6 | P-06 | معمار | شیراز | 39 |
7 | P-07 | هنرمند | اصفهان | 44 |
8 | P-08 | شهرساز | تبریز | 55 |
9 | P-09 | جامعهشناس | اصفهان | 41 |
10 | P-10 | روانشناس | شیراز | 48 |
11 | P-11 | معمار | یزد | 46 |
12 | P-12 | هنرمند | کاشان | 41 |
جدول 4. مضامین اصلی و فرعی از بهدستآمده از مصاحبهها دررابطهبا محورهای اصلی پژوهش
ردیف | مضمونهای اصلی | مضمونهای فرعی |
1 | عوامل | ¬ زمینۀ فرهنگی؛ ¬ کاربری اجتماعی؛ ¬ ساختار کالبدی؛ ¬ تعامل اجتماعی؛ ¬ نشانۀ هویتی؛ |
2 | شاخصها | ¬ خاطرهانگیزی فضا؛ ¬ وضوح معنا؛ ¬ هویت جمعی؛ ¬ مشارکت فضایی؛ ¬ درک زیبایی؛ |
3 | سطوح | ¬ حضور عمیق ¬ خوانایی فضایی ¬ تنوع تجربی ¬ همزیستی اجتماعی ¬ پویایی رفتاری |
4 | ترجیحات | ¬ هویتمندی تاریخی ¬ تعاملپذیری اجتماعی ¬ معناگرایی فضایی ¬ تجربۀ چندحسی ¬ تداعیپذیری بالا |
- تحلیل دادهها
بهطورخاص، تحلیل دادهها دراین پژوهش برپایۀ چارچوبی مفهومی و پدیدارشناسانه، در قالب 4مضمون اصلی بهدستآمده شامل: (عوامل، شاخصها، سطوح و ترجیحات)، و برمبنای پنج محور کلیدی (روحمکان، حسمکان، ادراکاجتماعی، هویتفضایی و معناشناسی فضا)، در 5شهر منتخب سامانیافته که نمایانگر ساختار یکپارچهای از الگوی پژوهش حاضر است برپایۀ (جدول 5).
جدول 5. ساختار تحلیلی-تطبیقی مضمونهای ادراکاجتماعی مکان با تفکیک شهرهای منتخب پژوهش
مضامین اصلی | مضامین فرعی | توضیح | نمونه/واکنش | محور کلیدی | شهرهای مرتبط |
عوامل (1)
| زمینۀ فرهنگی | ارزشها، سنتها، حافظۀ تاریخی | نشانههای میراثی، معماری بومی | روحمکان | اصفهان، یزد، کاشان |
کاربری اجتماعی | کارکردهای اجتماعی مکان | فضاهای تعاملپذیر، تجمعات محلی | ادراکاجتماعی | شیراز، تبریز | |
ساختار کالبدی | ترکیب و فرم فیزیکی | نظمفضایی، سازماندهی عملکردی | هویتفضایی | یزد، کاشان | |
تعامل اجتماعی | امکان تعامل و ارتباطات اجتماعی | فضاهای اشتراکی، مسیرهای تعاملی | ادراکاجتماعی | اصفهان، شیراز | |
نشانۀ هویتی | عناصر نمایانگر هوی مکان | نقوش فرهنگی، فرمهای نمادین | هویتفضایی | تبریز، یزد | |
شاخصها (2)
| خاطرهانگیزی فضا | پیوند با خاطرات جمعی | حضور در مکانهای آشنا | حسمکان | اصفهان، کاشان |
وضوح معنا | شفافیت پیام فضا | نشانهگذاری روشن | معناشناسی فضا | تبریز، یزد | |
هویت جمعی | ادراک مشترک از هوی مکان | مشارکت در رویدادها | هویتفضایی | شیراز، یزد | |
مشارکت فضایی | مداخله و مشارکت کاربران | رویدادهای عمومی | ادراکاجتماعی | تبریز، کاشان | |
درک زیبایی | زیباییشناختی چندحسی | نور، رنگ، فرم | حسمکان | اصفهان، شیراز | |
سطوح (3)
| حضور عمیق | درگیری ذهنی و عاطفی | احساس تعلق | حسمکان | کاشان، یزد |
خوانایی فضایی | فهم آسان از فضا | جهتیابی آسان | معناشناسی فضا | تبریز، شیراز | |
تنوع تجربی | گوناگونی عملکردها | تجربههای مختلف | ادراکاجتماعی | اصفهان، شیراز | |
همزیستی اجتماعی | همنشینی گروههای مختلف | فضاهای ترکیبی | ادراکاجتماعی | تبریز، یزد | |
پویایی رفتاری | تحرکپذیری بالا | حرکت و تنوع | هویتفضایی | اصفهان، کاشان | |
ترجیحات (4)
| هویتمندی تاریخی | ارزشگذاری پیشینهۀمکان | مکانهای تاریخی | روحمکان | کاشان، یزد |
تعاملپذیری اجتماعی | تمایل به ارتباطپذیری | گفتوگو، نشست | ادراکاجتماعی | اصفهان، تبریز | |
معناگرایی فضایی | جستوجوی معنا در فضا | نمادین بودن فضا | معناشناسی فضا | یزد، شیراز | |
تجربۀ چندحسی | تحریک حواس چندگانه | نور، صدا، بو | حسمکان | اصفهان، تبریز | |
تداعیپذیری بالا | برانگیختن خاطرات | شباهت با مکانهای گذشته | حسمکان | کاشان، شیراز |
باتمرکزبر تحلیل دادهها دراین پژوهش باهدف تبیین سازوکارهای شکلگیری «ادراکاجتماعی از مکان»؛ در بستر فضاهای فرهنگی–هویتی، بهگونهای ساختارمند در 4سطح: عوامل، شاخصها، سطوح، و ترجیحات و در 5محور مفهومی روحمکان، حسمکان، ادراکاجتماعی، هویتفضایی و معناشناسی فضا سازماندهی شد. این ساختار تحلیلی-تطبیقی، ضمن پیوند مفاهیم نظری با دادههای میدانی، امکان فهم عمیقتری از چگونگی تجربه و معناپردازی مکان را ازمنظر کاربران فراهم میسازد. دراین چارچوب:
v «عوامل»؛ نشاندهندۀ زیربناهای کالبدی، فرهنگی و اجتماعی مکانها هستند که بستر اولیه برای درک و تجربهۀ فراهم میکنند.
v «شاخصها»؛ بهمثابۀ معیارهایی برای سنجش کیفیتهای مکانی از دیدگاه کاربران عمل میکنند.
v «سطوح»؛ به حالات و شدتهای متنوعی اشاره دارند که شاخصها در آنها تجربه میشوند.
v «ترجیحات»؛ نیز منعکسکنندۀ واکنشها، سلایق و گرایشهای ادراکی کاربران درمواجههبا فضاها هستند.
نکتۀ حائزاهمیت دراین تحلیل تطبیقی، ارتباط مستقیم هر عنصر (مضامین فرعی)، با تجربۀ مشارکتکنندگان در 5شهر فرهنگی منتخب (اصفهان، شیراز، یزد، تبریز، کاشان)، است؛ بهگونهای که هریک از مضامین اصلی در بستری خاص از این شهرها نمود یافتهاند. این امر بیانگر آن استکه ادراک مکان، پدیدهای بومساخته و وابسته به زمینههای اجتماعی-فرهنگی محلی است. درنتیجه، نتایج حاصل از این جدول تحلیلی-تطبیقی، چشمانداز مناسبی برای حوزههای فضاهای هویتی فراهم میسازد تا باتکیهبر عناصر درونی تجربۀ انسانی، طراحی فضاهای معنادار، مشارکتپذیر و هویتمند را هدفگذاری کنند.
نتیجهگیری و ارائۀ پیشنهادها
این پژوهش باتمرکزبر نقش محوری ادراکاجتماعی در بازنمایی «روحمکان-حسمکان»، در فضاهای فرهنگی هویتمند، نشان داد که تجربۀ فضا فراتر از دریافتهای فردی و متکیبر شبکهای از تعاملات اجتماعی، حافظۀ جمعی و نمادهای فرهنگی است. این مؤلفهها درکنارهم، فرایند معناسازی فضا را شکل میدهند و به بازتولید هویتمکانی کمک میکنند. ادراک اجتماعی، بهعنوان فرایندی میانذهنی، ازطریق تجربههای مشترک و رمزگان فرهنگی، معنا را به فضا تزریق میکند. برخلاف برداشت فردمحور از فضا، نتایج نشان میدهد که فهم مشترک کاربران از محیط، بنیانی برای درک عمیقتر از هویتمکانی ایجاد مینماید. بهطورخاص، مشارکتکنندگان براهمیت تجربههای زیسته، روایتهای مشترک و نقش کاربران در انتقال معانی نهفته در فضا تأکید کردند. تحلیل دادهها نشان داد که فضاهای فرهنگی زمانی هویت مییابند که بتوانند پیوندی پویا بین گذشته (حافظۀ جمعی)، حال (تعاملات اجتماعی)، و آینده (بازتولید نمادین)، ایجاد کنند. تعاملات میان کاربران و بهرهمندی از حافظۀ مشترک، شرایطی را فراهم میآورد که فضاهای فرهنگی به محملی برای انتقال ارزشهای هویتی بدل شوند. مطالعۀ تطبیقی شهرهای منتخب در پژوهش، آشکار ساخت که ادراک مکان بهشدت وابستهبه زمینههای اجتماعی-فرهنگی محلی است. بهعبارتی شهرهای انتخابی دراین جستار الگوهای بارز از نشانههای تاریخی، با کارکردهای اجتماعی چندلایه، نمونههایی از تبلور «روحمکان-حسمکان»، در تعامل با ادراک جمعی هستند. این یافتهها تأیید میکند که طراحی فضاهای هویتمند نیازمند درک عمیق از زبان مشترک کاربران و ارزشهای بومی توأمان با معناشناسی است تا از تقلیل مکان بهیک ساختار صرفاً فیزیکی جلوگیری شود. نمادهای کالبدی، فرمهای معماری و الگوهای رفتاری بهمثابۀ زبان مشترک جامعه عمل میکنند. تحلیل معناشناختی این عناصر نشاندادکه طراحی فضاهای فرهنگی تنها با خوانش لایههای پنهان میتواند موجب ارتقاء کیفیت ادراک و تعلق گردد. در عصر جهانیشدن و همگرایی فرهنگی، طراحی فضاهای برخوردار از هویت مستلزم توجۀ همزمان به زبان مشترک کاربران و مؤلفههای بومی است. یافتهها حاکیاز آن استکه فضاهای موفق، آنهایی هستند که تعامل پویا میان کاربران و محیط را تسهیل نموده و از رهگذر نشانههای معنادار، حستعلق را تقویت میکنند. طراحی این فضاها باید فراتر از نگاه کارکردگرایانه، به ابعاد عاطفی و نمادین فضا نیز توجه داشته باشد. درنتیجه، این پژوهش تأکید میکند که بازنمایی روحمکان-حسمکان، امری چندلایه و پویاستکه از دل ارتباط متقابل میان ساختار کالبدی، حافطۀ جمعی و رمزگان فرهنگی از معناشناسی فضا سربرمیآورد. تقویت این پیوندها در طراحی معاصر، راهی مؤثر برای حفظ تنوع فرهنگی و دستیابی به اصالت در فضاهای فرهنگی هویتمند خواهد بود.
References
− Akdağ, Nurcihan. Gülin Beyhan, Şefika. (2024). A Study On Sensory Analysis Of Memory Places. Journal Of Arts, 13(6): 1-30.
− Balogun, Shyngle K. Aruoture, Ezekiel. (2024). Cultural Homogenization Vs. Cultural Diversity: Social Media's Double-Edged Sword In The Age Of Globalization. African Journal of Social and Behavioural Sciences (AJSBS), 14(4): 1491-1512.
− Bidwell, Nicola J. Browning, David. (2010). Pursuing Genius Loci: Interaction Design And Natural Places. Journal Of Pers Ubiquit Comput, 14(1): 15-30.
− Cordonnier, Aline. Rosoux, Valérie. Gijs, Anne-Sophie. Luminet Olivier. (2022). Collective Memory: An Hourglass Between The Collective And The Individual. Journal Of Memory. Mind & Media. 1(e8): 1-16.
− Feist, Jim. (2022). Significance In Language: A Theory Of Semantics (1st ed.). Routledge.
− Greenberg, Gabriel. (2021). Semantics Of Pictorial Space. Journal Of Review of Philosophy and Psychology, 12(4): 1-41.
− Heidegger, Martin. (1971). Poetry, Language, Thought. Harper & Row.
− Karplus, Yuval. Meir, Avinoam. (2013). The Production Of Space: A Neglected Perspective In Pastoral Research. Journal Of Environment And Planning D Society And Space, 31(1): 23-42.
− Mansour, Hasan Mahmoud. Alves, Fernando Brandão. Da Costa, António Ricardo. (2023). A Comprehensive Methodological Approach For The Assessment Of Urban Identity. Journal Of Sustainability, 15(18): 1-26.
− Matlovičová, Kvetoslava. (2024). The Triadic Nexus: Understanding The Interplay And Semantic Boundaries Between Place Identity, Place Image, And Place Reputation. FOLIA GEOGRAPHICA International Scientific Journal, 66(1): 69-100.
− Natarajan, Lucy. (2017). Socio-Spatial learning: A Case Study Of Community Knowledge In Participatory Spatial Planning. Journal Of Progress In Planning, 111(1): 1-13.
− Norberg-Schulz, Christian. (1979). Genius Loci: Towards A Phenomenology Of Architecture. Rizzoli.
− Oladapo Makinde, Olusola. Amao, Funmilayo. (2024). Henri Lefebvre Theory Of Space And Social Production Philosophy: A Critical Interpretation. Global Journal Of Arts Humanity And Social Sciences, 4(1): 67-80.
− Ramyar, Reza. (2022). Learning From Tradition: The Role Of Environment Perception Layers In Space Making- The Case Of The Persian Garden. Journal Of Urban Management, 9(2): 238-249.
− Relph, Edward. (1976). Place And Placelessness. Pion.
− Rezeg, Ahmed. Stéphane, Roche. Eveno, Emmanuel. (2025). Toward A Sense Of Place Unified Conceptual Framework Based On A Narrative Review: A Way Of Feeding Place-Based GIS. Journal Of Land, 14(1): 1-36.
− Riva, Giuseppe. (2018). The Neuroscience Of Body Memory: From The Self Through The Space To The Others. Journal Of Cortex, 104(1): 241-260.
− Seamon, David. (2012). Place, Place Identity, And Phenomenology: A Triadic Interpretation Based On J.G. Bennett’s Systematics. The Role Of Place Identity In The Perception, Understanding, And Design Of Built Environments, 3-21.
− Soltani, Saeid. Kırcı, Nazan. (2019). Phenomenology And Space In Architecture: Experience, Sensation And Meaning. International Journal Of Architectural Engineering Technology, 6(1): 1-6.
− Strandberg, Carola. Ek Styvén, Maria. (2024). The Multidimensionality Of Place Identity: A Systematic Concept Analysis And Framework Of Place-Related Identity Elements. Journal Of Environmental Psychology, 95(102257): 1-18.
− Tuan, Yi-Fu. (2001). Space And Place: The Perspective Of Experience. University Of Minnesota Press.
− Twigger-Ross, Clare. Uzzell, David. (1996). Place And Identity Processes. Journal Of Environmental Psychology, 16(3): 205-220.
− Udoudom, Uduak. Bassey, Borono. George, Kufre. Asukwo Etifit, Samuel. (2024). Impact Of Symbolic Interactionism, Pragmatism And Social Constructionism On Communication And Media Practice. International Journal Of Humanities Education And Social Sciences, 2(1): 1-25.
− Vecco, Marilena. (2020). Genius loci As A Meta-Concept. Journal Of Cultural Heritage, 41(1): 225-231.
− Wartmann, Flurina M. Purves, Ross S. (2018). Investigating Sense Of Place As A Cultural Ecosystem Service In Different Landscapes Through The Lens Of Language. Journal Of Landscape And Urban Planning, 175(1): 169-183.
− Yıldız, Özlem. Alkan Bala, Havva. (2022). Genius Logi: Towards The Phenomenology Of Gated Community. DEPARCH Journal Of Design Planning And Aesthetics Research, 1(2): 55-72.
[1] Yi-Fu Tuan
[2] Edward Relph
[3] David Canter
[4] John Panter
[5] Christian Norberg-Schulz
[6] Anne Buttimer
[7] Matthew E. Patterson
[8] Daniel R. Williams
[9] John Godolphin Bennett
[10] Ahmed Rezeg
[11] Stéphane Roche
[12] Emmanuel Eveno
[13] Özlem Yıldız
[14] Havva Alkan Bala
[15] Flurina M. Wartmann
[16] Ross S. Purves
[17] David Seamon
[18] Nicola J. Bidwell
[19] David Browning
[20] Martin Heidegger
[21] Dwelling
[22] Being-In-The-World
[23] Placelessness
[24] Harold Kelley
[25] John Thibaut
[26] Attribution Theory
[27] Erving Goffman
[28] Henri Lefebvre
[29] Kevin Lynch
[30] Umberto Eco
[31] Roland Barthes
[32] Qualitative Research
[33] Phenomenological Approach
[34] Purposive Sampling
[35] Snowball Sampling
[36] Semi-Structured Interview
[37] Colaizzi
[38] Validity
[39] Reliability
[40] Yvonna S. Lincoln
[41] Egon G. Guba
[42] Credibility
[43] Transferability
[44] Dependability
[45] Confirmability
