A Study of the Role and Character of Women in the Structure of Political Power in the Poems of Khosrow and Shirin Nezami.

Subject Areas : political sociology

mahsa EMADI ¹ , محمدکاظم کاوه پیشقدم ² , فرح نیازکار ³ , Keramatollah Rasekh ⁴

1 -
2 -
3 - عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد مرودشت
4 - Associate Professor of Sociology, Islamic Azad University, Jahrom Branch, Jahrom, Iran

Received: 2025-04-07 Accepted : 2025-07-17 Published : 2025-07-18

Keywords: Nizami Ganjavi, structure, political power, explanation,

Abstract :

Women have an important role and place in the history of Iranian mythology, and given that women made up half of society, identifying and studying influential women throughout history is very important and necessary in order for them to serve as role models for women in today's society. The purpose of this article is to "explain the role and personality of women in the Ganjavi political-military power structure." The method used in this research is a library type; in that the book "Khosrow and Shirin Ganjavi" was carefully studied and the desired material was obtained through content analysis. Nizami Ganjavi's stories are at the center of attention, and many stories revolve around the female character. Women in Nizami's Khosrow Shirin are sometimes charming lovers, sometimes rulers and powerful. And they are present in the power structure.

The theoretical framework used in it is mythological criticism. The findings of this research show that in the poem of Khosrow and Shirin, it is determined and outlined in three dimensions, including: the social dimension, including 5 components and 17 indicators; the political dimension, including 2 components and 14 indicators; and the personality dimension, including 2 components and 5 indicators. Women are leaders and rulers in the military system; their political skills have made them not need men in the administration of the country and they guide men well. The women in Khosrow and Shirin Nezami's poem, unlike other women in such stories, are not veiled women who do nothing but be charming and sarcastic; they are free and powerful women who, along with men, have an active presence in matters of power and political structure.

References:

1. احسانی اصطهباناتی، محمدامین (1398). نقد جامعه‌شناختی شخصیت‌هاي کلیدي خسرو و شیرین نظامی گنجوی، فصلنامۀ علمی- تخصصی مطالعات زبان و ادبیات غنایی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، سال نهم، شماره سی و سه، ص.9-24
2. آموزگار، ژاله (1385) .تاریخ اساطیری ایران، چاپ هشتم، تهران، انتشارات سمت.
3. پریسا، داوری (1384) نگاهی دوباره به جایگاه زن در ادبیات با تأملی بر روایت نظامی و فردوسی از داستان خسرو و شیرین، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان) شماره چهل و یک
4. ثروت، منصور (1370) آیینۀ حکمت در آثار نظامی، تهران، امیر کبیر، اول.
5. ثروتیان، بهروز (1383) دل‌محوری در باغ عرفان نظامی، فصلنامۀ آیینۀ میراث، شماره بیست و پنجم.
6. شمیسا، سیروس (1383) نقد ادبی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات فردوس.
7. عباس‌نژاد خراسانی،‌هادی؛ اکبری، ناهید (1396) هویت‌بخشی شخصیت زن در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی گنجوی، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در علوم انسانی.
8. غنی‌پور ملکشاه، احمد؛ تیرگر بهنمیری، ساجده (1389). سیمای زن در پنج‌گنج نظامی، فصلنامۀ پژوهش‌های دستوری و بلاغی، شمارۀ 5.
9. غنی‌پور ملکشاه، احمد (1389). سیمای زن در پنج‌گنج نظامی. مجلۀ علوم ادبی، سال سوم، شمارۀ پنجم.
10. قائمی، فرزاد (1389). پیشینه و بنیادهای نظری رویکرد نقد اسطوره‌ای و زمینه و شیوۀ کاربرد آن در خوانش متون ادبی، فصلنامۀ نقد ادبی، سال سوم، شمارۀ
11. گویری، سوزان (1375). آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی. چاپ دوم، تهران: جمال‌الحق.
12. متحدین، ژاله (1354) در داستان‌های عاشقانۀ نظامی، نشریۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، دورۀ یازده، شمارۀ دوم.
13. نظامی (1391) کلیات خمسۀ حکیم نظامی گنجوی، تهران: امیر کبیر.
14. نظامی گنجوی، جمال‌الدین (1376). شرفنامه. تصحیح وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ اول، تهران: قطره.
15. نظامی، الیاس بن یوسف، وحید دستگردی (1381). کلیات حکیم نظامی گنجوی، جلد دوم، تهران: بهزاد.
16. نورمحمدی نجف‌آبادی، زهرا (1402) تأثیر سرمایه‌های زنان بر نقش سلطه در داستان خسرو و شیرین، فصلنامه فنون ادبی، سال پانزدهم، شمارۀ (2 )پياپی 43 ، ص81-102.
17. نوروزی، زینب (1394). بررسی شخصیت زن در شعر نظامی، مجموعه مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی. 18. یوسفی، غلامحسین (1369). چشمۀ روشن، تهران: علمی، اول.
19. یونگ، کارل گوستاو یونگ (1377) انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران: جامی.
20. Jung, Carl Gustav and Wolfgang Pauli(1955) The Interpretation of Nature and the Psyche: Synchronicity: an Acausal Connecting Principle Pantheon Books

Full-Text:



Journal of Society and Politics Essays Vol 3, No 10 summer 2025 Journal Homepage: https://sanad.iau.ir/journal/jsp Online ISSN:2981- 1236

 

 

Research Paper

 

A Study of the Role and Character of Women in the Structure of Political Power in the Poems of Khosrow and Shirin Nezami.

 

Mahsa Emadi: Department of Political Science, Shi.C., Islamic Azad University, Shiraz, Iran

 

Mohammad Kazem Kaveh Pishghadam¹:  Department of Political Science, Shi.C., Islamic Azad University, Shiraz, Iran

 

Farah Niazkar:  Department of Persian Language and Literature, Marv.C., Islamic Azad University, Marvdasht, Iran 

 

Keramatollah Rasek Department of Sociology, Ja.C., Islamic Azad University, Jahrom, Iran

 

Received: 2025/04/07  PP 45-58 Accepted: 2025/07/17

Abstract

Women have an important role and place in the history of Iranian mythology, and given that women made up half of society, identifying and studying influential women throughout history is very important and necessary in order for them to serve as role models for women in today's society. The purpose of this article is to "explain the role and personality of women in the Ganjavi political-military power structure." The method used in this research is a library type; in that the book "Khosrow and Shirin Ganjavi" was carefully studied and the desired material was obtained through content analysis. Nizami Ganjavi's stories are at the center of attention, and many stories revolve around the female character. Women in Nizami's Khosrow Shirin are sometimes charming lovers, sometimes rulers and powerful. And they are present in the power structure.

The theoretical framework used in it is mythological criticism. The findings of this research show that in the poem of Khosrow and Shirin, it is determined and outlined in three dimensions, including: the social dimension, including 5 components and 17 indicators; the political dimension, including 2 components and 14 indicators; and the personality dimension, including 2 components and 5 indicators. Women are leaders and rulers in the military system; their political skills have made them not need men in the administration of the country and they guide men well. The women in Khosrow and Shirin Nezami's poem, unlike other women in such stories, are not veiled women who do nothing but be charming and sarcastic; they are free and powerful women who, along with men, have an active presence in matters of power and political structure.

Keywords: woman, Nizami Ganjavi, structure, political power, explanation.

 

Citation:Emadi, Mahsa; Kaveh-Pishqadam, Mohammad Kazem; Niazkar, Farah. Rasek, Keramatollah;  (2025). A Study of the Role and Character of Women in the Structure of Political Power in the Poems of Khosrow and Shirin Nezami. Journal of Society and Politics, Vol 3, No 10, Shiraz, PP 45-58.

 

---

[1]  . Corresponding author: Mohammad Kazem Kaveh Pishghadam, Email: [e-mail], Tel: [phone]

Extended Abstract

 

 

Introduction

Throughout the world and in all eras, there have been poets and writers who have influenced the people of their lands, and their poems have served as a model for people's behavior and as if they were a roadmap for their time and their future generations. In this article, we intend to examine Nezami Ganjavi's poems, and specifically her "Khosrow and Shirin."

Nezami Ganjavi has expressed very instructive and valuable points in his poems. One of the issues raised in his poems is women and their role and position.

To obtain Nizami Ganjavi's perspective on this matter, we have turned to his poems Khosrow and Shirin, so that we can understand the role that women have played in the structure of political power through these insightful verses.

 

 

Methodology

The research method of this article is library research and the content analysis technique has been used. First, the existing sources and books on the poetry of Khosrow and Shirin Nezami Ganjavi were studied and the desired content was extracted from them. In the next step, content analysis was performed on the collected data and the obtained data was categorized and coded in the article.

 

Results and discussion

The author sought to answer the question of what was the role of women in the structure of political power in the poetry of Khosrow and Shirin Nizami Ganjavi? To answer his question, he examined the poetry of Khosrow and Shirin Ganjavi and analyzed its content. The result of the content analysis of Khosrow and Shirin Ganjavi was to find several indicators and components in the field of political, social, and personality characteristics of women in this work; In the social dimension, he has determined and outlined 5 components and 11 indicators, in the political dimension 2 components and 14 indicators, and in the personality dimension 2 components and 5 indicators. By analyzing these indicators and components, we can reach the conclusion that Nizami paid special attention to women, or in other words, "women-centeredness" is abundantly seen in his works. In his poetry collection Khosrow and Shirin, he has paid attention to various dimensions of women's personalities, such as: political, social, moral, historical, etc., and this can be clearly seen in his poems. Women are at the center of attention in Nizami Ganjavi's stories, and there are many stories centered around women's personalities.

 

Conclusion

In the poetry of Khosrow and Shirin Nizami, women have characteristics such as: advisor, benevolent, resourceful and clever, adherence to family status and social character, magnanimity, statesmanship, wisdom and tact. Women in this poetry also have the qualities of ruling and guiding, and their being politicians has caused them not to need men in managing the affairs of their country and even sometimes guide them. Therefore, based on the results obtained, the hypothesis that in Khosrow and Shirin Nizami, women play a romantic role and at the same time are wise, chaste, knowledgeable in governance, and excel in politics is proven.

 

 

 

 

 

References

 

 

1.       Abbasnejad Khorasani, Hadi; Akbari, Nahid (2017) The Identity of the Female Character in the Poetry of Khosrow and Shirin Nezami Ganjavi, Second International Conference on Modern Research in the Humanities.

 

2.       Amozgar, Zhaleh (2006). Mythological History of Iran, 8th edition, Tehran, Samt Publications.

3.       Parisa, Davari (2005) A second look at the position of women in literature with a reflection on Nizami and Ferdowsi's narration of the story of Khosrow and Shirin, Journal of the Faculty of Literature and Humanities (University of Isfahan), Issue 41

 

4.       Ehsani Estahbanati, Mohammad Amin (2019). Sociological Criticism of Key Figures Khosrow and Shirin Nezami Ganjavi, Scientific-Specialized Quarterly of Studies in the Language and Lyrical Literature of the Persian Language and Literature Department, Islamic Azad University, Najafabad Branch, Year 9, Issue 33, pp. 9-24

 

5.       Ghaemi, Farzad (2010). Background and Theoretical Foundations of the Mythological Criticism Approach and its Context and Method of Application in Reading Literary Texts, Literary Criticism Quarterly, Year 3, Issue 11.

 

6.       Ghanipour Malekshah, Ahmad (2010). The Image of Women in the Panjganj Nezami. Journal of Literary Sciences, Year 3, Issue 5.

 

7.       Ghanipour Malekshah, Ahmad; Tirgar Bahnamiri, Sajideh (2010). The Image of Women in the Panjganj Nezami, Quarterly of Grammatical and Rhetorical Research, Issue 5.

 

8.       Gweiri, Suzan (1996). Anahita in Iranian Myths. Second Edition, Tehran: Jamal-ul-Haq.

 

9.       Jung, Carl Gustav and Wolfgang Pauli(1955) The Interpretation of Nature and the Psyche: Synchronicity: an Acausal Connecting Principle Pantheon Books 

 

10.       Jung, Carl Gustav Jung (1998). Man and His Symbols, translated by Mahmoud Soltanieh, Tehran: Jami.

 

11.       Mohaddin, Jhaleh (1974). In Nizami's Love Stories, Mashhad Literature and Humanities Journal, Volume 11, Issue 2.

 

12.       Nezami Ganjavi, Jamal-eddin (1997). Sharafnameh. Edited by Vahid Dastgerdi, with the help of Saeed Hamidian, first edition, Tehran: Qatra.

 

13.       Nezami, Elias bin Yousef, Vahid Dastgerdi (2002). The Summary of Hakim Nezami Ganjavi, Volume 2, Tehran: Behzad.

 

14.       Nizami (2012). The Summarization of the Five Works of Hakim Nizami Ganjavi, Tehran: Amir Kabir.

 

15.       Noormohammadi Najafabadi, Zahra (1993) The Effect of Women's Capital on the Role of Domination in the Story of Khosrow and Shirin, Quarterly Journal of Literary Techniques, Year 15, Issue (2), Serial 43, pp. 81-102.

 

16.       Norouzi, Zeinab (2015). A Study of the Female Character in Military Poetry, Collection of Articles of the Tenth International Conference on the Promotion of Persian Language and Literature, University of Mohaghegh Ardabili.

 

17.       Sarwatian, Behrouz (2004) Heart-centeredness in Nizami's Garden of Mysticism, Quarterly Mirror of Heritage, Issue 25.

 

18.       Shamisa, Sirous (2004) Literary Criticism, Fourth Edition, Tehran, Ferdows Publications.

 

19.       Sharvout, Mansour (1991) The Mirror of Wisdom in Nizami's Works, Tehran, Amir Kabir, 1.

 

20.       Yousefi, Gholamhossein (1980). Cheshme Roshan, Tehran: Elmi, first.

 

 

 

 

 

 

مقاله پژوهشی

بررسی نقش و شخصیت زنان در ساختار قدرت سیاسی 

در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی

 

مهسا عمادی: گروه علوم سیاسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

محمد‌کاظم کاوه پیشقدم¹: گروه علوم سیاسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

فرح نیازکار: گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران  

کرامت‌اله راسخ: گروه جامعه شناسی، واحد جهرم، دانشگاه آزاد اسلامی، جهرم، ایران

 

دریافت: 18/01/ 1404 صص 45-58 پذیرش: 26/04/1404

چکیده 

زنان نقش و جایگاه مهمی در تایخ اساطیر ایران دارند و با توجه به اینکه نصف جامعه را زنان تشکیل دادند، شناسایی و مطالعۀ زنان تأثیرگذار در طول تاریخ، برای این که الگویی برای زنان جامعه امروز باشند، بسیار مهم و ضرروی است. هدف این مقاله، «تبیین نقش و شخصیت زنان در ساختار قدرت سیاسی نظامی گنجوی» است. روش استفاده‌شده در این پژوهش از نوع کتابخانه‌ای است؛ بدین‌صورت که کتاب «خسرو و شیرین گنجوی» به‌صورت دقیق مطالعه شده و از طریق تحلیل محتوا مطالب مورد نظر به دست آمده است.  داستان‌های نظامی گنجوی، در مرکز توجه قرار دارد و داستان‌های بسیاری حول‌ محور شخصیت زن وجود دارد. زنان در خسرو شیرین نظامی گاهی معشوقی دلربا، گاهی فرمانروا و دارای قدرت هستند. و در ساختار قدرت حضور دارند.

چارچوب نظری استفاده‌شده در آن نقد اسطوره ‌شناسی می‌باشد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که در منظومۀ خسرو و شیرین در سه بُعد، از جمله: بُعد اجتماعی، شامل 5 مؤلفه و 17 شاخص؛ بُعد سیاسی، شامل 2 مؤلفه و 14 شاخص و در بُعد شخصیتی؛ شامل 2 مؤلفه و 5 شاخص تعیین و ترسیم شده است. زنان در منظومۀ نظامی هدایتگر و حکمران هستند؛ سیاستمداری آن‌ها باعث شده که در ادارۀ مملکت به مردان نیازمند نباشند و مردان را به‌خوبی هدایت می‌کنند. زنان در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی، برخلاف سایر زنانِ داستان‌های این‌چنینی، زنانی پرده‌نشین نیستند که کاری جز دلبری و طنازی نداشته باشند؛ آن‌ها زنان آزاده و قدرتمندی هستند که همپای مردان حضوری فعال در امر قدرت و ساختار سیاسی دارند.

 

استناد: عمادی، مهسا؛ کاوه‌پیشقدم، محمد‌کاظم؛ نیازکار، فرح.  راسخ، کرامت‌اله؛ (1404).  بررسی نقش و شخصیت زنان در ساختار قدرت سیاسی در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی . فصلنامه جستارهای جامعه و سیاست، سال 3، شماره 10، شیراز، صص 45-58.

واژه‌های کلیدی: زن، نظامی گنجوی، ساختار، قدرت سیاسی، تبیین

 

 

مقدّمه 

 

در همۀ دنیا و در تمامی ادوار، شاعران و ادیبانی وجود داشته‌ که تأثیرگذار بوده‌اند بر مردمان سرزمین خود و اشعار آن‌ها به‌عنوان الگویی برای رفتار مردم بوده و انگار نقشۀ راهی بوده‌اند برای زمان خود و آیندگانشان. مانند «هومر»² که نویسندۀ «ایلیاد و اودیسه»³ است؛ «ویرژیل»⁴ صاحب اثر «انه ایید»⁵ و البته بزرگانی همچون «حکیم ابوالقاسم فردوسی» و «نظامی گنجوی» در ایران. از آنجایی که ما در این مقاله قصد داریم اشعار نظامی گنجوی و به‌طور اخص «خسرو و شیرین» ایشان را مورد بررسی قرار دهیم، تمرکز خود را بر این شاعر بزرگ می‌گذاریم و از دیگر شاعران ارزشمندی که نام‌بردیم می‌گذریم. نظامی گنجوی در اشعار خود، نکات بسیار آموزنده و ارزشمندی را بیان کرده است. یکی از مواردی که در اشعار ایشان مطرح شده، زن و نقش و جایگاهی است که او دارد. از آنجایی که هدف پژوهش حاضر، «تبیین نقش و شخصیت زنان در ساختار قدرت سیاسی نظامی گنجوی» است، ما برای به‌دست‌آوردن نگرش نظامی گنجوی در این زمینه، به سراغ خسرو و شیرین ایشان رفته‌ایم تا بتوایم از دل این ابیات پرمغز، نقشی را که زنان در ساختار قدرت سیاسی داشته‌اند متوجه شویم.

در منظومۀ خسرو شیرین اثر نظامی، زنان دارای صفاتی از قبیل: خردمندی، پاکدامنی و دانش می‌باشند که در حکمرانی و سیاست سرآمد بوده‌اند و در بیشتر مواقع از لحاظ استقامت و عشق‌ورزی برتر از مردان هستند. در منظومۀ خسرو و شیرین، خردورزی شیرین و توانایی وی در آمیختن عشق و عقل کاملاً بارز است. شیرین، عقل و خرد دور‌اندیش خویش را فدای هوی و هوس نساخته و دارای قدرت رهبری و اداره کشور و همچنین دارای حکمت و خردمندی است. در منظومه خسرو و شیرین نظامی زن تنها وسیله‌ای برای برطرف کردن هوس مردان نشان داده نمی‌شود بلکه به آنها صفت‌هایی مانند دلاوری، عفت، پاکدامنی، خردمندی، دادگستری داده می‌شود که در برخی موارد مانند عشق و استقامت حتی از مردان نیز قوی تر هستند.(ثروت،1370: 224-225).

با اشاره‌ای کوتاه که از نقش و جایگاه زن در شعر و ادبیات فارسی شد، می‌توان به نقش و جایگاه زنان در تاریخ و اساطیر ایران پی‌برد و با توجه به این‌که نصف جمعیت جامعه زنان هستند، شناسایی و مطالعۀ زنان تأثیرگذار در طول تاریخ، برای اینکه الگویی برای زنان جامعه امروز باشند، بسیار مهم و ضرروی است. بنابراین شایستگی آن را دارد که در این زمینه مطالعات گسترده‌ای انجام گیرد. این مقاله، به دنبال پاسخ به این سؤال است که: نقش زنان در ساختار قدرت سیاسی در منظومۀ خسرو شیرین نظامی چه بوده است؟ 

 

پیشینه و مبانی نظری تحقیق

چارچوب نظری

در این پژوهش، به جهت اینکه نگارنده قصد دارد از دید انسان‌شناختی به تحلیل متن خسرو و شیرین نظامی بپردازد و شخصیت زنان را در ساختار قدرت سیاسی این اثر مورد بررسی قرار دهد، مناسب است که از «نظریۀ نقد اسطوره‌ای»⁶ استفاده کند. یکی از رویکردهای میان رشته‌ای که از رویکردهای اصلی نقد ادبی معاصر به شمار می‌رود، نقد اسطوره‌ای است. این رویکرد از منظر انسان شناختی متن‌های ادبی را تحلیل می‌کند و از جهت کاربردی که دارد «نقد کهن» و «نقد یونکی» را نیز در‌بر‌می‌گیرد. در این روش منتقد به دنبال آن است که با رویکردهای تحلیلی، تطبیقی و استقرایی تمام عنصرهای فرهنگی که در انسان‌ها وجود داشته و به‌صورت ناخودآگاه در ایجاد و خلق آثار ادبی تاثیر داشت را مورد بررسی قرار دهد. در این رویکرد از یک طرف از مطالعات مردم شناسی و از طرف دیگر از مطالعات روانشناسی برای تحلیل آثارادبی استفاده می‌شود. از آنجایی که به‌وسیله این رویکرد می‌توان به ارزش‌های ناخودآگاه و سطح نمادین آن‌ها که در متن‌های ادبی وجود دارد پی برد و آن‌ها را مورد تحلیل قرار داد می‌توان از آن برای تحلیل متن‌هایی که ارزش‌های اساطیری یا نمادگرایانه دارند استفاده کرد (قائمی: 1398، 33). 

آرکی‌تاپ⁷ یا کهن‌الگو، شکل کلی از رفتارهای بشری است که می‌توان گفت منشا آن «ناخودآگاه جمعی»⁸ است یا می‌توان گفت که آرکی‌تاپ، در قالب رویاها و توهمات، خیال‌پردازی وهنر و ادبیات در ناخودآگاه جمعی وجود دارد و بدین‌وسیله افراد را تحت نفوذ و نظارت خود قرار می‌دهد.(همان، 227).

 «یونگ»⁹، با بیان مطالب مهمّی در مورد ناخودآگاه جمعی، صور اساطیری (آرکی‌تاپ‌ها) نشان داده است که چطور اسطوره‌ها، جایگاه نو در زندگی بشر پیدا کرده‌اند. یونگ معتقد بود انسان دارای نوعی «حافظۀ نژادی» است که کهن‌الگوها در آن ذخیره می‌شوند (Jung,1955:108).

نقد مبتنی بر آرا یونگ، بیشتر حول محور آرکی‌تاپ‌ها است که به مردم‌شناسی، اسطوره‌شناسی و گذشته بشر توجه دارد و شخصیت‌هایی که در داستان‌های ادبی وجود دارد را به‌صورت اساطیر نشان می‌دهد (شمیسا، 1383: 228). یونگ دو نوع ناخودآگاه فردی و جمعی را بیان می‌کند. وی معتقد است که ناخودآگاه جمعی از از گذشتگان و نیاکان به ما رسیده است. حتی می‌توان آن‌را مربوط به دورانی که بشر به صورت حیوانی زندگی می‌کرده دانست و به همین دلیل خاطره ناخودآگاه نژادی را مطرح می‌کند.

بررسی عمیق آثار کهن و مخصوصاً حماسه‌ها و اسطوره‌ها به ما کمک می‌کند تا کهن‌الگوها و رازورمزهای آن را دریابیم و درک بهتری از فرهنگ، ادبیات، جامعه و انسان داشته باشیم. می‌توان از دانش اساطیری برای شناختن تاریخ تمدن و روشن کردن آن جنبه از تاریخ کهن که برای ما غیر‌روشن است استفاده کرد و بدین‌وسیله به طرز فکر و اعتقادات دوران گذشته پی برد (آموزگار، 1385: 6). نکته قابل‌توجه این است که صحت داشتن یا داشتن تاریخی اسطوره‌ها اهمیت چندانی ندارد و آن چیزی که مهم است ارزشی است که آن‌ها بین پیروان خود دارند.(گویری، 1375: 10).

 خسرو وشیرین نظامی گنجوی، اثری بسیار مهم است که در آن‌ها، اساطیر و شخصیت‌های اسطوره‌ای با کارکردهای چشمگیر خود، باعث شگفتی خواننده می‌شود. همچنین، در این اثر مهم ادبی، با موضوعات و شخصیت‌های گوناگون اساطیری روبه‌رویم که هر یک در جایگاه خود ارزش زیادی دارند. یکی از موضوعات قابل‌توجه، وجود زنان و نقش آن‌ها در این اثر است که با نگاه ژرف‌نگرانه به این اثر، می‌توان به نقش و کارکرد زنان پی‌برد. پژوهش حاضر سعی دارد، شخصیت زنان خسرو و شیرین گنجوی را بررسی کند؛ از آنجایی که این زنان، اسطوره‌ و شخصیت‌هایی هستند که به‌وسیلۀ ذهن نویسنده ایجاد شده‌اند، بنابراین باید از نظریۀ اسطوره‌شناسی برای شناخت آن‌ها استفاده کرد.

 

هدف:

تبیین نقش و شخصیت زنان در ساختار قدرت سیاسی نظامی گنجوی.

فرضیه:

در خسرو و شیرین، زنان نقشی عاشقانه دارند؛ درعین‌حال خردمند، پاکدامن با دانش حکمرانی و در سیاست سرآمدند. 

 

پیشینه

نورمحمدی نجف‌آبادی در سال (1402)، پژوهشی باعنوان «تأثیر سرمایه‌های زنان بر نقش سلطه در داستان خسرو و شیرین براساس نظریۀ کنش پیر بوردیو» نگاشته است. یافته‌های این پژوهش، نشان می‌دهد این زنان با سرمایه‌های چهارگانه‌ای که در اختيار دارند، در ميدان‌های گوناگون کنش‌گری دارند و در بخش مسلط ميدان‌ها حضور می‌یابند؛ امّا به‌دليل نامتوازن‌بودن سرمایه‌ها و ناکارآمدی در کاربست آن‌ها، به‌جز شيرین هيچ‌یک توفيق پایداری نمی‌یابند. 

احسانی اصطهباناتی در سال (1398)، پژوهش باعنوان «نقد جامعه‌شناسی شخصیت‌های کلیدی خسرو و شیرین نظامی گنجوی». نگارنده شخصیت‌های اصلی این منظومه را از زوایای مختلف جامعه‌شناختی مورد بررسی قرار داده و نشان می‌دهد در منظومه خسرو و شیرین فضای آزاد اجتماعی و نگرش واقع‌بینانه جامعه به زن در آن دوران باعث رشد صفت‌هایی مانند بزرگ منشی، فرهیختگی، اعتماد به نفس در بین زنان شده است و برخورداری از این صفت‌ها و ویژگی‌ها باعث شده که زنان منظومه خسرو و شیرین بر سرنوشت خودشان حاکم باشند و اجازه ندهند هیچ مردی بر آن‌ها غلبه داشته باشد.

عباس‌نژاد خراسانی و همکاران در سال (1396)، پژوهشی تحت‌عنوان «هویت‌بخشی شخصیت زن در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی گنجوی» انجام داده‌اند. نگارندگان معتقدند به دلیل این‌که در بیشتر آثار ادبی زیبایی‌ها عشوه‌گری‌های زنان بیان شده است، ارزش واقعی زن نادیده گرفته شده است؛ امّا نگارنده سعی کرده است به جنبه‌های مختلف شخصیت زن، از جمله: زیبایی، عشق، عفاف، غیرت، ازدواج، مشاوره و ... که نظامی آن را در منظومۀ خود جاودانه ساخته است، با روش تحلیلی بررسی نماید.

نوروزی در سال (1394)، پژوهشی تحت‌عنوان «بررسی شخصیت زن در شعر نظامی» نگاشته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که نظامی، نگرشی روشن‌بینانه نسبت به زن دارد و حضور آن‌ها را در اجتماع تایید می‌کند. و بیان می‌کند که با بررسی اشعار خمسه و نیز تحلیل شخصیت‌های زن و میزان و چگونگی حضور آنان می‌توانیم دیدگاه شاعر را دربارۀ این جنس بدانیم.

غنی‌پور ملکشاه و همکاران در سال (1389)، پژوهشی تحت‌عنوان «سیمای زن در پنج گنج نظامی» نگاشته است. در این پژوهش نگارنده معتقد است: دید نظامی به زن این‌گونه بوده است که او را دارای شخصیت والا و برجسته می‌دانسته به‌طوری که می‌تواند مسئولیت‌های بزرگ اجتماعی را بر‌عهده بگیرد و آن‌را به نحو احسن انجام دهد. هر چند در دوران نظامی نگرش جامعه نسبت به زن با وی متفاوت بوده اما نظامی گاهاً زنان را برتر از مردان می‌دانسته و معتقد بوده که آنان توانایی این را دارند که استقامت و برجستگی خود را به دیگران ثابت کنند.

داوری در سال (1384)، پژوهشی تحت‌عنوان «نگاهی دوباره به جایگاه زن در ادبیات با تأملی بر روایت نظامی و فردوسی از داستان خسرو و شیرین» انجام داده است. نتایج به‌دست‌آمده به‌وسیلۀ نگارنده، نشان می‌دهد حدوداً تا پایان دوره سبک عراقی نظر نویسندگان و شاعران در مورد زن به عنوان معشوق مانند هم بوده است اما به دلیل شرایط متفاوتی که در هر محیط و جامعه وجود داشته جایگاه زن در یک اثر ادبی عاشقانه با جایگاه زن در اثر ادبی عاشقانه دیگر متفاوت بوده است مانند جایگاه شیرین در «خسرو و شیرین» نسبت به جایگاه لیلی در «لیلی و مجنون» که به نظر می‌رسد در این مورد خاص، دلیل دیگر آن پشتوانۀ قدرت سیاسی و مادّی شیرین نسبت به لیلی نیز می‌باشد.

 

روش تحقیق 

روش تحقیق این مقاله کتابخانه‌ای است و از تکنیک تحلیل محتوا استفاده شده است. بدین‌صورت که ابتدا منابع و کتب موجود در زمینۀ منظومۀ خسرو و شیرین نظامی گنجوی موردمطالعه قرار گرفته و مطالب موردنظر از آن‌ها فیش‌برداری شده و در گام بعد، بر روی داده‌های جمع‌آوری‌شدۀ تحلیل محتوا صورت گرفته است و داده‌های به‌دست‌آمده، به‌صورت دسته‌بندی و کدگذاری در مقاله آورده شده است.

 

بحث و ارائه یافته‌ها 

ضرورت تحقیق

با توجه به جایگاه ویژه زن در جامعه به عنوان تربیت‌کنندۀ فرزندان خود که آینده‌سازان کشور نیز می‌باشند، جایگاه بسیار مهم و حساسی در جامعه دارند. بنابراین باید از الگوهای مناسبی برای رفتار خود و تربیت فرزندانشان استفاده کنند. یکی از الگوهای مناسبی که می‌تواند بر روی زنان جامعه تأثیرگذار باشد، زنان ایران باستان یا زنانی هستند که در ادبیات ما آورده شده‌اند؛ مانند زنانی که در خسرو و شیرین نظامی گنجوی ذکر شده‌اند و نقش و جایگاه بسیار والایی دارند و شیرزنانی، شایستۀ تحسین و تقلیدند. از آنجایی که باید این زنانی که ما به‌عنوان الگو از آن‌ها یاد می‌کنیم، به زنان جامعۀ امروز شناسانده شوند، یکی از راه‌های بسیار مؤثر شناساندن آن‌ها، انجام کارهای پژوهشی و علمی از قبیل نوشته حاضر است. بنابراین می‌توان گفت که تحقیق و بررسی در مورد زنان ادبیات گذشته ضروری است. 

 

پردازش مقاله

در این قسمت، داده‌های به‌دست‌آمده از تحلیل محتوای خسرو وشیرین نظامی، در قالب ابعاد، شاخص‌ها و مؤلفه‌ها آورده‌ می‌شود که عبارتند از: در بُعد اجتماعی 5 مؤلفه و 11 شاخص؛ در بُعد سیاسی 2 مؤلفه و 14 شاخص و در بُعد شخصیتی 2 مؤلفه و 5 شاخص که در آن‌ها نقش زنان تعیین و ترسیم شده است. این شاخص‌‌ها و مؤلفه‌ها در قالب جدول زیر ارائه می‌شود.

 

 

جدول1: دسته‌بندی و سازماندهی نقش زنان در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی براساس کدگذاری‌ها (باز، محوری، انتخابی):

مفاهیم	مقوله‌ها	ابعاد
حکمت و دانش  قوي‌رأي و روشندل و نغزگوي – فرشته‌منش، بلکه فرزانه‌خوي؛ زنان داشتی رایزن در سراي-- به کدبانویی فارغ از کدخداي (نظامی،1376: 277-278).	مهارت‌های اجتماعی (سرمایۀ فرهنگی-اجتماعی)	بُعد اجتماعی زنان و تأثیر آن بر ساختار قدرت سیاسی
خردمندی و دادگستری؛ مهين‌بانو، خردمندانه شيرین را پند می‌دهد و شيرین هم به نصیحت‌ها و پندهای عمه‌اش گوش فراداده و به آن‌ها پایبند است. عمۀ دانا و خردمند بر آن است، شيرین به‌رایگان این سرمایه‌های هنگفت را در اختيار خسرو قرار ندهد. زنان در خردمندي و دادگستري عرض وجود می‌کنند (ثروت، 1378: 224-227).
هنر رزمی؛ هنر و مهارت شيرین در چوگان از سرمایه‌های فرهنگی اوست. او از این سرمایه در بازی چوگان با شاه استفاده‌ می‌کند و هم‌ترازی و گاه هژمونی خود را به رخ شاه می‌کشد (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1402). به چوگان خود چنان چالاك بودند- که گوي از چنبر گردون ربودند  ملک زان ماده‌شیران شکاري-شگفتی مانده درچابک سواري(نظامی،1376: 122-124).
قدرت زبان‌آوري و ميدان‌شناسي؛ قدرت زبان‌آوری و توان مجاب‌کنندگی که از سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی است، در خلال داستان و در «میدان زبان «به کار شيرین می‌آید. او هوش ميدان‌شناسی بالایی دارد. ذرّه‌ای از اصالت هدف رام‌کردن خسرو در منش و ميدانی که خود او تعریف می‌کند (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1402).
هنر موقعیت‌شناسی و موقعیت‌سازی؛ شيرين ذرّه‌ای از کنش رقبا غافل نيست؛ پيوسته درحال موقعيت‌شناسی و موقعيت‌سازی است. او بر اثر درک درونی از ميدان که برآمده، از هم‌ترازی و جایگاه شاهان گیش با خسرو است درمی‌یابد که چگونه باید خسرو را رام خود کند (نورمحمدی نجف آبادی، 1402).
هنر فرصت‌شناسی؛ شيرين در یک فرصت‌شناسی فرهنگی، مرگ مریم را فرصت مغتنمی برای پاسخ‌دادن به تعزیتی می‌شمارد که خسرو در مرگ فرهاد به او داده است. پس هنرمندانه و با گشاده‌زبانی در قالب تعزیتی بر سوگ نهال ظفر می‌کارد (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1402).  وگر یک دانه رفت از خرمن شاه -- فدا بادش فلک با خرمن ماه بتی گر کسر شد، کسری بماند -- غم مریم مخور، عيسی بماناد (نظامی،1376: 121-125).
قدرت نرم‌کنندگی؛ سرمایۀ فرهنگی شکر دانایی اوست. او مهارت فراوانی در بازی‌های سياسی دارد و دارای قدرت رام‌کنندگیِ عادات شاهانه و نرم‌کردن غرور آنان است (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1402). چو ویسه فتنه‌ای در شهدبوسی--چو دایه آیتی در چاپلوسی(نظامی،1376: 280).
داشتن قدرت اجتماعی؛ شیرین نه تنها از نظر مادی پایین‌تر از خسرو پرویز نیست بلکه از نظر معنوی و اخلاقی توانسته خسرو پرویز را تحت تأثیر خود قرار دهد (زرین‌کوب، 1386: 108). بسا رعنازنا کاو شيرمرد است -- بسا دیبا که شيرش در نورد است (نظامی،1376: 424).	ارزش‌‌‌‌های اجتماعی
حذر از جور و ظلم؛ به انصافش خلایق شاد گشتند---ز هر دروازه‌اي برداشت باجی  ز مظلومان عالم جور برداشت--مسلم کرد شهر و روستا را (نظامی،1391: 324-325).
اندیشیدن به آخرت؛ شیرین از خسرو می‌خواهد که به دنبال عدالت برود و به زیر دستان خود ظلم و ستم نکند و همچنین به او می‌گوید که به سر گذشت شاهان قبل از خود توجه کند و از آن‌ها درس بگیرد. علاوه بر آن به او گوشزد می‌کند که جهان دیگری بعد از این جهان وجود دارد. جهانسوزي بد است و جورسازي-- نجات آخرت را چاره‌گر باش (نظامی،1391: 398).
درس‌گرفتن از سرنوشت شاهان پیشین؛ ببین دور از تو  شاهانی که مردند – ز مال و مملکت با خود چه بردند (نظامی،1391: 650).
دلاوری و شجاعت؛ ملک زان ماده‌شیران شکاري--  شگفتی مانده در چابک‌سواري (نظامی،1391: 249). در دلاوری و جنگ عرض وجود دارند (ثروت، 1378: 224-227).
ثروتمندی برای سلطه؛ شيرین سرمایه‌های اقتصادی متنوع، هنگفت و گاه نادری دارد؛ سيم‌وزر و گنج خانۀ کافی، کنيزکان بسيار و بی‌نظير، کاخ‌ها و مالکي.سرزمينی، ملک و پادشاهی و ... (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1401). گر او را دعوی صاحب‌کلاهی است -- مرا نيز از قصب سربند شاهی است (نظامی،1376: 121).
بزرگ‌منشی؛ مهين‌بانو در رأس سرزمين خود قرار دارد. او زنی مهربان‌تر و دلسوزتر از مادر برای شيرین است. در بزرگی و نسب بی‌همتاست؛ یکی از کنش‌هاي مهین‌بانو، بزرگ‌منشی اوست (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1402). شکنجِ شرم در مویش نیاورد – حدیث رفته بر رویش نیاورد (نظامی،1391: 197).	کنش‌گری اجتماعی
داشتن استقلال؛ غالب زنان از لحاظ شخصیتی مستقل و صاحب‌اراده‌اند و همین ویژگی به آنان قدرت می‌دهد که با هنجارهاي رایج و سنت غالب مبارزه کنند (مانند شیرین) و درعین‌حال ارزش خود را نیز حفظ کند (نوروزی، 1394).
مهمان‌نوازی و حفظ جایگاه اجتماعی فرد مهمان؛  مهین‌بانو چو زین حالت خبر یافت -- به استقبال شاه آورد پرواز گرامی نُزل‌هاي خسروانه -- به خدمت‌کردن شاهانه بشتافت سپاهی ساخته با برگ و با ساز-- فرستاد از ادب سوي خزانه(نظامی،1391: 186).	عدم سوءگیری‌های اجتماعی
پذیرش عامه، اجتماع و مقبوليت؛ در ادوار گذشته، پادشاهی، دربار شاهی، عدالت‌خانۀ شاهی، حوزۀ قضایی پادشاه و شاخص شاه و نائب‌الحکومه‌ها از طریق ساختار و پذیرش عامه و اجتماع، دارای نوعی برجستگی و مقبوليت می‌شدند که سرمایۀ نمادین آنان تلقی می‌شد. شيرین در آن دوره که وليعهد شميرا (مهين‌بانو) است و در دوره‌ای که شاه، سرزمين پدری خود و سپس شاه‌بانوی ایران‌زمين شده است، پياپی از ضریب افزایشی این اوتوریته یا سرمایۀ نمادین برخوردار بوده و به بهترین وجهی از آن استفاده کرده است (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1402). شکرلفظان لبش را نوش خوانند -- وليعهد مهين‌بانوش دانند پری‌رویان کزان کشور اميرند--همه در خدمتش فرمان‌ پذیرند (نظامی، 1376: 52-53).	سرمایۀ نمادین
کاریزمای شهرت؛ شکر جامعه‌پذیری بالایی دارد؛ در ميان اجتماع آن‌قدر شناخته شده است که قلمروِ آوازه و شهرتش از مدائن و کاخ شاهی گذشته است (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1402). چو خسرو بر سر کوی شکر شد -- سپاهان قصر شرینی دگر شد (نظامی، 1376: 280).
حکومت‌کردن و پادشاهی؛ شیرین بر تخت سلطنت می‌نشیند (کلیات نظامی، 1381، ج1 :219).  اکثر نقش‌هاي سیاسی و حکومتی زنان مربوط به خاندان‌هاي شاهی است: مثل مهین‌بانو و شیرین که هر دو از خانوادۀ حکمرانان ایرانی هستند (متحدین، 1354: 273).	مشارکت مستقیم در قدرت سیاسی	بُعد سیاسی زنان و تأثیر آن بر ساختار قدرت سیاسی
مسئولیت در سطح کلان اجتماعی و سیاسی؛ نظامی زن را می‌ستاید، با نقش‌هایی که در اجتماع به او می‌سپارد؛ زنان شایستۀ هرگونه مسئولیتی هستند (ثروت، 1378: 224).
شركت در بازی سیاسی؛ سرمایۀ شکر، دانایی اوست. او مهارت فراوانی در بازی‌های سياسی دارد و دارای قدرت رام‌کنندگیِ عادات شاهانه و نرم‌کردن غرور آنان است (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1401).
ادارة کشور؛ زنی فرمانده است از نسل شاهان -- شده جوش سپاهش تا سپاهان  همه اقليم اران تا به ارمن -- مقرّر گشته بر فرمان آن زن (نظامی، 1376: 49-50).
جنگاوری؛ چو شیر ماده آن هفتاد دختر-- سوي شیرین شدند آشوب در سر  به مردي هر یکی اسفندیاري-- به تیرانداختن رستم سواري (نظامی، 1376: 122- 124).
حضور فعالانه در عرصۀ سیاست؛ زنان داستان نظامی او همچون مردان در صحنه‌هاي حکمرانی و سیاست عرض وجود می‌کنند (ثروت،1378: 224-227). قوي‌رأي و روشندل و نغزگوي – فرشته‌منش بلکه فرزانه‌خوي هزارش زن بکر در پیشگاه--  به خدمت کمربسته هر یک چو ماه (نظامی، 1376: 277-278).
عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی؛ شیرین به عدالت حکومت می‌کند (کلیات نظامی، 1381، ج1 :219). خسرو، نصیحت شیرین را مبنی بر برقراری عدالت با گوش جان می‌شنود و عمل می‌کند (کلیات نظامی، 1381، ج1 :219).
ابزار قدرت سیاسی؛ خسرو عاشق شیرین بود اما به‌دلیل حفظ پادشاهی‌اش مجبور بود که در ظاهر خود را عاشق مریم نشان دهد و مطابق میل او رفتار کند.  (ثروتیان، 1383 : 42).	مشارکت غیرمستقیم در قدرت سیاسی
دعوت حاکمان به تأمل در گذشته؛ ببین دور از تو  شاهانی که مردند -- ز مال و مملکت با خود چه بردند (نظامی،1391: 650).
تغییر رفتار شخصیت‌های سیاسی و مشاورۀ سیاسی؛ شیرین هم معشوقی دوست داشتنی و جذاب برای خسرو است و هم به دلیل هوش و خردمندی که دارد راهنما و مربی خوبی برای وی می‌باشد؛ به‌نحوي كه او را هدایت به نجات مملکت مي كند (غنی‌پور ملکشاه، 1389: 193).
قدرت بالقوة رهبری؛ از نظر نظامی زنان دارای توانایی‌های بالقوه‌ای هستند که می‌توانند حتی کشوری را رهبری و اداره کنند. (ثروت، 1378: 224-227).
مشاورۀ حکومتی؛ خسرو، نصیحت شیرین را مبنی بر برقراری عدالت با گوش جان می‌شنود و عمل می‌کند (کلیات نظامی، 1381، ج1 :219).
ميدان‌شناسی و رقيب‌شناسي؛ هنر دیگر شيرین، ميدان‌شناسی و رقيب‌شناسی هوشمندانۀ اوست. چراكه رقيبی زَبَردست، چون مریم دارد (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1402).
جاه‌طلبی؛ شيرین به سبب سرمایۀ فرهنگی خود، عزت نفس، اعتمادبه‌نفس و جاه‌طلبی شاهانه دارد (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1402).
ناصح و خیراندیش؛ مهين‌بانو در رأس سرزمين خود قرار دارد. او زنی مهربان‌تر و دلسوزتر از مادر برای شيرین است. زنی مقتدر، خيرخواه و مشاوری دانا برای شيرین است (یونگ، 1377: 24). دلش می‌داد تا فرمان پذیرد—قوی‌دل گردد و درمان پذیرد (نظامی، 1376: 112).	ویژگی‌های اخلاقی	بُعد شخصیتی و تأثیر آن بر ساختار قدرت سیاسی
اعتقاد به سنت و آیین‌ها؛ غالب زنان از لحاظ شخصیتی مستقل و صاحب‌اراده‌اند و همین ویژگی به آنان قدرت می‌دهد که با هنجارهاي رایج و سنت غالب مبارزه کنند (مانند شیرین) و درعین‌حال، ارزش خود را نیز حفظ کنند (نوروزی، 1394).
شخصیت کنش‌گر و پويا؛ شيرین، شخصيتی پویا و کنش‌گر است که به‌خاطر کنش‌های اجتماعی و تغییر و تحولات عمدۀ مهمّی را رقم می‌زند (نورمحمدی نجف‌آبادی، 1402).  پري‌دختی، پري بگذار، ماهی -- به زیر مقنعه صاحب‌كلاهي (نظامی، 1376: 155). شخصیت آینده‌نگر؛ خسرو نصیحت شیرین را مبنی بر برقراری عدالت با گوش جان می‌شنود و عمل می‌کند (کلیات نظامی، 1381، ج1 :219).	صفات شخصیتی
شخصیت مثبت؛ شیرین علاوه بر این‌که معشوقی زیبا و منحصر‌به‌فرد است، دانا و باهوش نیز هست که می‌تواند به‌عنوان یک راهنما و معلم راه و رسم رفتار با رعیت و زیر دستان را به خسرو آموزش دهد (غنی‌پور ملکشاه، 1389: 193).

 

براساس مدل زیر، تأثیر قدرت سیاسی زنان در خسرو شیرین نظامی گنجوی مورد تحلیل قرار گرفته است:

 

 

شکل 1. الگوی نقش زنان در منظومه خسرو و شیرین نظامی گنجوی (منبع: نگارنده).

 

اولین بُعد تأثيرگذار بر ساختار قدرت سياسي، بُعد اجتماعی و جایگاه اجتماعی زنان است که این بُعد، دارای پنج مؤلفه است که عبارتند از: مهارت‌های اجتماعی و رفتاری، ارزش‌های اجتماعی، کنش‌گری اجتماعی، عدم سوءگیری‌های اجتماعی و سرمايۀ نمادين كه مورد و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در دومین بُعد، جایگاه سیاسی زنان مورد بررسی قرار گرفته است و دارای دو مؤلفه می‌باشد که عبارتند از: مشارکت مستقیم در قدرت سیاسی و مشارکت غیرمستقیم در قدرت سیاسی و در آخر، بُعد شخصیتی زنان مورد بررسی قرار گرفته که شامل دو مؤلفه است که عبارتند از: ویژگی‌های اخلاقی و صفات شخصیتی زنان.

 

نتیجه‌گیری و ارائه پیشنهاد‌ها

 نگارنده به دنبال پاسخ به این سؤال بوده است که نقش زنان در ساختار قدرت سیاسی در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی گنجوی چه بوده است؟ برای رسیدن به پاسخ سؤال خود، منظومۀ خسرو و شیرین گنجوی را مورد بررسی قرار داده و محتوای آن را تحلیل کرده است. نتیجۀ تحلیل محتوای خسرو و شیرین گنجوی، دست‌یافتن به چند شاخص و مؤلفه در زمینۀ ویژگی‌های سیاسی، اجتماعی و شخصیتی زنان این اثر بوده است؛ به‌صورتی که در بُعد اجتماعی، 5 مؤلفه و 11 شاخص، در بُعد سیاسی 2 مؤلفه و 14 شاخص و در بُعد شخصیتی 2 مؤلفه و 5 شاخص را تعیین و ترسیم کرده است. با تجزیه و تحلیل این شاخص‌ها و مؤلفه‌ها، می‌توان به این نتایج رسید که نظامی، توجه ویژه‌ای به زنان داشته است یا به‌عبارت‌دیگر «زن‌محوری» در آثار او به‌وفور دیده می‌شود. وی در منظومۀ خسرو و شیرین خود، به ابعاد مختلف شخصیت زنان مانند: سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و ... توجه کرده است و می‌توان آن را به وضوح در اشعارش مشاهده کرد. زن در داستان‌های نظامی گنجوی، در مرکز توجه قرار دارد و داستان‌های بسیاری حول‌ محور شخصیت زن وجود دارد. زنان در بعضی از داستان‌ها معشوقی دلربا هستند و در بعضی دیگر، مانند شاهی فرمانروایی می‌کنند و در مملکت خود، دارای قدرت و حکمت و تدبیرند و حتّی گاهاً از مردان در این زمینه سبقت می‌گیرند. زنان در اشعار گنجوی، به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در ساختار قدرت حضور دارند و به‌طوری که در داستان‌های خسرو و شیرین مشخص است، آن‌ها زنانی پرده‌نشین نیستند که تنها به دلبری و طنازی مشغول باشند، بلکه آنان آزاده و قدرتمندند که همراه مردان در امر قدرت و ساختار سیاسی حضوری فعال دارند. نظامی، نگرش مثبت به زنان داشته و در داستان‌های خود به نقش و حضور مثبت آن‌ها در عرضۀ سیاسی و اجتماعی پرداخته است. در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی، زنان دارای ویژگی‌هایی مانند: ناصح، خیراندیش، مدبّر و زیرک، پایبندی به مقام و موقعیت خانوادگی و شخصیت اجتماعی، بزرگ‌منشی، مملکت‌داری، حکمت و تدبیرند. همچنین زنان در این منظومه، دارای خصلت حکمرانی و هدایت‌گری هستند و سیاستمداربودن آن‌ها باعث شده که در ادارۀ امور کشورشان به مردان نیاز نداشته باشند و حتّی گاهاً آن‌ها را هدایت کنند. بنابراین باتوجه به نتایج به‌دست‌آمده این فرضیه که در خسرو و شیرین نظامی، زنان نقش عاشقانه دارند و درعین‌حال خردمند، پاکدامن با دانش حکمرانی و در سیاست سرآمدند، اثبات می‌شود.

 

منابع

1.       احسانی اصطهباناتی، محمدامین (1398). نقد جامعه‌شناختی شخصیت‌هاي کلیدي خسرو و شیرین نظامی گنجوی، فصلنامۀ علمی- تخصصی مطالعات زبان و ادبیات غنایی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، سال نهم، شماره سی و سه، ص.9-24

2.       آموزگار، ژاله (1385) .تاریخ اساطیری ایران، چاپ هشتم، تهران، انتشارات سمت.

3.       پریسا، داوری (1384) نگاهی دوباره به جایگاه زن در ادبیات با تأملی بر روایت نظامی و فردوسی از داستان خسرو و شیرین، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان) شماره چهل و یک

4.       ثروت، منصور (1370) آیینۀ حکمت در آثار نظامی، تهران، امیر کبیر، اول. 

5.       ثروتیان، بهروز (1383) دل‌محوری در باغ عرفان نظامی، فصلنامۀ آیینۀ میراث، شماره بیست و پنجم.

6.       شمیسا، سیروس (1383) نقد ادبی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات فردوس.

7.       عباس‌نژاد خراسانی،‌هادی؛ اکبری، ناهید (1396) هویت‌بخشی شخصیت زن در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی گنجوی، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در علوم انسانی.

8.       غنی‌پور ملکشاه، احمد؛ تیرگر بهنمیری، ساجده (1389). سیمای زن در پنج‌گنج نظامی، فصلنامۀ پژوهش‌های دستوری و بلاغی، شمارۀ 5.

9.       غنی‌پور ملکشاه، احمد (1389). سیمای زن در پنج‌گنج نظامی. مجلۀ علوم ادبی، سال سوم، شمارۀ پنجم.

10.       قائمی، فرزاد (1389). پیشینه و بنیادهای نظری رویکرد نقد اسطوره‌ای و زمینه و شیوۀ کاربرد آن در خوانش متون ادبی، فصلنامۀ نقد ادبی، سال سوم، شمارۀ 11.

11.       گویری، سوزان (1375). آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی. چاپ دوم، تهران: جمال‌الحق.

12.       متحدین، ژاله (1354) در داستان‌های عاشقانۀ نظامی، نشریۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، دورۀ یازده، شمارۀ دوم.

13.       نظامی (1391) کلیات خمسۀ حکیم نظامی گنجوی، تهران: امیر کبیر.

14.       نظامی گنجوی، جمال‌الدین (1376). شرفنامه. تصحیح وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ اول، تهران: قطره.

15.       نظامی، الیاس بن یوسف، وحید دستگردی (1381). کلیات حکیم نظامی گنجوی، جلد دوم، تهران: بهزاد.

16.       نورمحمدی نجف‌آبادی، زهرا (1402) تأثیر سرمایه‌های زنان بر نقش سلطه در داستان خسرو و شیرین، فصلنامه فنون ادبی، سال پانزدهم، شمارۀ (2 )پياپی 43 ، ص81-102.

17.       نوروزی، زینب (1394). بررسی شخصیت زن در شعر نظامی، مجموعه مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی.

18.       یوسفی، غلامحسین (1369). چشمۀ روشن، تهران: علمی، اول. 

19.       یونگ، کارل گوستاو یونگ (1377) انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران: جامی.

20.       Jung, Carl Gustav and Wolfgang Pauli(1955) The Interpretation of Nature and the Psyche: Synchronicity: an Acausal Connecting Principle Pantheon Books 

 

 

 

 

---

[1]  . نویسنده مسئول: محمد‌کاظم کاوه پیشقدم، پست الکترونیکی: [e-mail] ، تلفن: [phone]

[2]  Homer

[3]  the Iliad and Odyssey

[4]  Virgile

[5]  Aeneis

[6]  Archetypal criticism

[7]  Archetype

[8]  Collective unconscious

[9]  Carl Gustav Jung