Manuscript ID : 140312131201046 Visit : 5 Page: 13 - 26

Article Type: Original Research

Elucidating The Interrelation Between Railway Infrastructure Development And Social Transformations In Shaping The Spatial Identity Of Railway Stations In Iran And Turkey

Subject Areas : Social Evolutions

Parichehr Bahonar ¹ , Hossein Soltanzadeh ² , Ghazal Keramati ³ , Sara Dasht Gerd ⁴

1 - Department Of Architecture, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 - Department Of Architecture, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
3 - Department of Architecture, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
4 - Department of Architecture and Urban Planning, Hashtgerd Branch, Islamic Azad University, Hashtgerd, Iran.

Received: 2024-10-12 Accepted : 2025-03-16 Published : 2025-06-26

Keywords: Development, Social Transformations, Railway Stations, Railways Of Iran And Turkey, Pahlavi Regime, The Era Of Atatürk.,

Abstract :

This research analyzes and examines the process of interconnection between the development of railway transportation and social transformations in shaping the spatial identity of railway stations in Iran and Turkey during the period from 1921 to 1978 (the Pahlavi regime in Iran and the Atatürk era in Turkey). The main goal of this study is to understand the reciprocal impacts of railway transportation development and social, cultural, economic, and political changes on the architectural and social design of stations and, consequently, the formation of the spatial identity of these spaces. The research, emphasizing three core dimensions—"architectural design of stations," "social interactions in station spaces," and "cultural and symbolic influences of stations on spatial identity"—investigates and compares this process in Iran and Turkey. The research method is mixed; in the qualitative section, data is collected through the analysis of historical documents and in-depth interviews with experts from various fields. In the quantitative section, information is gathered through an online questionnaire among railway station users in both countries, and analyzed using SPSS software and t-tests. The results show that social and political transformations during the Pahlavi and Atatürk eras directly impacted the spatial identity of the stations and social interactions within station spaces, playing a key role in the formation of urban identity and the social functions of these spaces. This study can serve as a foundation for the design and planning of railway stations in the future, considering social and historical dimensions.

References:

پورادیب، ابوذر. 1401. بررسی تأثیر راه‌آهن پاکستان–ایران-ترکیه بر اقتصاد منطقه‌ای پاکستان، دورۀ 29، شمارۀ 1؛ (پیاپی 107)، 53-33.
حسن‌پور، آرش. حسن‌پور، وحید. کافی، مجید. 1398. تحلیل تطبیقی-تاریخی تجربۀ شکست پروژۀ نوسازی در ایران دورۀ پهلوی اول (مقایسه با ترکیه در دورۀ آتاترک با کاربست فن جبر بولی). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جامعه‌شناسی کاربردی، دورۀ 30، شمارۀ 3؛ (پیاپی 75)، 90-63.
حسن‌پور، ناصر. سلطان‌زاده، حسین. 1395. عوامل پس‌زمینۀ تحولات معماری معاصر ایران در دوران پهلوی دوم و مقایسۀ تطبیقی آن با ترکیه. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 13، شمارۀ 44، 52-39.
حق‌جو، امیر. سلطان‌زاده، حسین. تهرانی، فرهاد. آیوازیان، سیمون. 1398. گرایش‌ها و رویکردهای نظری معماری بناهای دولتی و حکومتی دورۀ پهلوی اول و دوم. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات هنراسلامی، دورۀ 15، شمارۀ 34، 170-154.
سهیلی، جمال‌الدین. دیبا، داراب. 1389. تأثیر نظام‌های حکومتی در ظهور جنبش‌های ملی‌گرایانه معماری ایران و ترکیه. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 7، شمارۀ 14، 44-27.
شاه‌حسینی، حبیب. اسدزاده، فاطمه. 1401. گونه‌شناسی فضای معماری ایستگاه‌های راه‌آهن شمال غرب ایران (مطالعه‌موردی: دورۀ قاجار تا عصر حاضر). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-هویت‌شهر، دورۀ 16، شمارۀ 4، 80-63.
شریفی، معراج. طالبیان، محمدحسن. 1397. بازشناسی و تبیین ارزش‌های میراث راه‌آهن در نمونۀ راه‌آهن سراسری ایران. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 1؛ (پیاپی 15)، 94-75.
عباسی، ابراهیم. محسنی، حسین. 1402. اقتصاد سیاسی راه‌آهن و سیاست‌گذاری ریلی در ایران از منظر نظریۀ تخریب خلاق، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات اقتصاد سیاسی بین‌الملل، دورۀ 6، شمارۀ 2، 445-417.
فتاحی، محمدرضا. کاراحمدی، مهران. 1402. بررسی ویژگی‌های سبک معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران در دورۀ پهلوی اول. هفتمین همایش ملی افق‌های نُوین در مهندسی عمران، معماری و شهرسازی، تهران-ایران، 10-1.
فرجی، مهدی. 1399. روابط سیاسی ایران و ترکیه در دورۀ رضاشاه و مصطفی کمال آتاتورک، چاپ‌اول، تبریز: آیدین؛ انتشارات یانار.
فرح‌بخش، مرتضی. حناچی، پیروز. 1394. تحلیل تأثیر راه‌آهن به‌عنوان میراث صنعتی در ایران. نشریۀ علمی‌پژوهشی-هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، دورۀ 20، شمارۀ 4، 44-33.
قاسمی، محمد. نصر آزادانی، مسعود. 1402. بررسی تأثیرات اقتصادی و اجتماعی ایستگاه‌های راه‌آهن. هشتمین کنفرانس بین‌المللی پیشرفت‌های اخیر در مهندسی راه‌آهن، تهران-ایران، 25-1.
قدیمی قیداری، عباس. جنگجو قولنجی، شهناز. 1389. هویت ملی و نگاه ملی‌گرایانه به تاریخ و زبان در دورۀ حکومت آتاتورک. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات خاورمیانه، دورۀ 17، شمارۀ 4؛ (پیاپی 63)، 100-81.
معتضد، خسرو. 1399. سایه‌به‌سایه رضاشاه: (تاریخ راه‌آهن سراسری ایران)؛ خاطرات یک وزیر دکتر محمد سجادی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات ماهریس.
نوری، مصطفی. 1401. فرازوفرود تعیین مسیر راه‌آهن سراسری ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-گنجینۀ اسناد، دورۀ 32، شمارۀ 2؛ (پیاپی 126)، 100-76.
نوری، مصطفی. سلیمانی، کریم. 1399. نقش آلمانی‌ها در تأسیس راه‌آهن در ایران عصر رضاشاه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-گنجینۀ اسناد، دورۀ 30، شمارۀ 2؛ (پیاپی 118)، 141-118.
هود، سیده دل‌افروز. ملاصالحی، ودیهه. 1394. بررسی تأثیر ایدئولوژی ها و مکاتب فکری بر معماری دورۀ پهلوی اول. سومین کنگرۀ بین‌المللی عمران، معماری و توسعۀ شهری، تهران-ایران، 11-1.
Alexander, Matthew. Hamilton, Kathy. 2015. A 'Placeful' Station? The Community Role In Place Making And Improving Hedonic Value At Local Railway Stations. Journal Of Transportation Research Part A: Policy And Practice, 82(1): 65-77.
Ciccarelli, Carlo. Giuntini, Andrea. Groote, Peter. 2021. History Of Rail Transport. In Book: International Encyclopedia Of Transportation, 413-426.
Hacısüleyman, Deniz. 2024. A Historical Analysis Of the Railway Transportation Economy In Turkey. Euroasia Journal of Social Sciences & Humanities, 11(41): 48-57.
Roy, Stabak. Ghorbanzadeh, Shaghayegh. 2023. Regional Transformation Via Rail: A Historical And Analytical Examination Of Iran’s Railway Network And Its Socio-Economic Impacts. Journal Of Mechatronics And Intelligent Transportation Systems, 2(3): 146-157.

Full-Text:

Type of Article (Research Article)

Elucidating The Interrelation Between Railway Infrastructure Development And Social Transformations In Shaping The Spatial Identity Of Railway Stations In Iran And Turkey

Parichehr Bahonar: Department of Architecture, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.

¹Hossein Soltanzadeh: Department of Architecture, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.

Ghazal Keramati: Department of Architecture, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.

Sara Dasht Gerd: Department of Architecture and Urban Planning, Has.C., Islamic Azad University, Hashtgerd, Iran.

Abstract

Article Einfo

This research analyzes and examines the process of interconnection between the development of railway transportation and social transformations in shaping the spatial identity of railway stations in Iran and Turkey during the period from 1921 to 1978 (the Pahlavi regime in Iran and the Atatürk era in Turkey). The main goal of this study is to understand the reciprocal impacts of railway transportation development and social, cultural, economic, and political changes on the architectural and social design of stations and, consequently, the formation of the spatial identity of these spaces. The research, emphasizing three core dimensions—"architectural design of stations," "social interactions in station spaces," and "cultural and symbolic influences of stations on spatial identity"—investigates and compares this process in Iran and Turkey. The research method is mixed; in the qualitative section, data is collected through the analysis of historical documents and in-depth interviews with experts from various fields. In the quantitative section, information is gathered through an online questionnaire among railway station users in both countries and analyzed using SPSS software and t-tests. The results show that social and political transformations during the Pahlavi and Atatürk eras directly impacted the spatial identity of the stations and social interactions within station spaces, playing a key role in the formation of urban identity and the social functions of these spaces. This study can serve as a foundation for the design and planning of railway stations in the future, considering social and historical dimensions.

Received: 2024/10/12

Accepted: 2025/03/16

PP: 13-26.

Keywords:

Development,

Social Transformations

Railway Stations

Railways Of Iran And Turkey

Pahlavi Regime

The Era Of Atatürk

Citation: Bahonar, Parichehr. Soltanzadeh, Hossein. Keramati, Ghazal. Dasht Gerd, Sara. (2025). Elucidating The Interrelation Between Railway Infrastructure Development And Social Transformations In Shaping The Spatial Identity Of Railway Stations In Iran And Turkey. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(1; Ser. 85): 13-26.

DOI:

[1] This Article Is Extracted From The Doctoral Thesis Of ‘Parichehr Bahonar’, Titled "Explaining How The Architecture Of Railway Stations Was Formed In Iran And Turkey (1921-1978)", Under The Supervision Of ‘Dr. Hossein Soltanzadeh’, & Advisory ‘Dr. Ghazal Keramati’, & ‘Dr. Sara Dasht Gerd’.

Corresponding Author: Hossein Soltanzadeh

E-mail Address: h72soltanzadeh@gmail.com

Tel: +989122093203

Extended Abstract

Introduction

Railway transportation has long been recognized as one of the principal and most dynamic systems of movement, exerting a profound impact on societies. This system not only plays a crucial role in the transfer of passengers and goods but also serves as a fundamental driver of national development by facilitating communication and enhancing economic growth. Railway stations, as hubs of connectivity and central points within this network, have consistently acted as focal points of social, economic, and cultural influence. In many societies, these stations have functioned as spaces for social interactions and cultural exchanges, shaping the spatial identity and urban fabric of cities. Given that social and economic transformations have historically been intertwined with changes in transportation infrastructure, analyzing this relationship can reveal both the overt and latent dimensions of identity formation in railway stations. As dynamic spaces, railway stations represent not only physical intersections but also platforms for social and cultural engagement within urban life. Within this context, Iran and Turkey, as two countries with rich histories in railway development, each have their unique experiences in shaping their railway stations. In Iran, the construction of the national railway during the Pahlavi era was emblematic of modernization and development, with major stations such as Tehran Central Station gaining prominence as symbols of Iranian modernity. Similarly, in Turkey, railway expansion under Atatürk was aligned with national modernization and identity-building efforts, with stations in Ankara and Istanbul emerging as prominent examples of this identity-formation process, coinciding with Turkey's social and cultural transformations. However, despite extensive research on railway transportation, comprehensive comparative studies examining the reciprocal effects of railway infrastructure development and social transformations on the spatial identity of railway stations in Iran and Turkey remain scarce. This research, emphasizing the three core dimensions—'architectural design of stations,' 'social interactions within station spaces,' and 'cultural and symbolic influences of stations on spatial identity'—seeks to address the key question: How did the interplay between railway infrastructure development and social transformations during the Pahlavi and Atatürk eras shape the spatial identity of railway stations in Iran and Turkey, and what similarities and differences can be identified in their social and physical dimensions?.

Methodology

This research employs a mixed-methods approach, comprising both qualitative and quantitative components. In the qualitative section, a content analysis of documents and semi-structured interviews with 25 experts was conducted to identify the main dimensions: "architectural design of stations," "social interactions within station spaces," and "cultural and symbolic impacts of stations on spatial identity." This stage also aimed to analyze the reciprocal influences of railway transport development and social transformations on the spatial identity of railway stations in Iran and Turkey. In the quantitative phase, a Likert-scale questionnaire was distributed online to 384 users of railway stations in both countries. The sample size was determined using Cochran's formula and selected randomly. Qualitative data were analyzed using three-stage coding (open, axial, and selective coding), while quantitative data were examined through a one-sample t-test using SPSS software. The reliability of the tools was confirmed by Cronbach's alpha coefficients (0.79 and 0.83, respectively), and their validity was verified through confirmation by 15 experts. Finally, the findings from both sections were integrated and analyzed to achieve a comprehensive understanding of the intertwined effects of railway transport development and social changes on the formation of spatial identity in railway stations.

Results And Discussion

Analysis of the data collected from the national railway stations of Iran and Turkey, covering the period from 1921 to 1979, revealed that these stations played a significant role in social transformations and the formation of spatial identity. In Iran, the construction of the national railway and the design of stations such as Tehran and the Veresk Bridge station reflected the modernization policies of Reza Shah Pahlavi's government. These stations not only served transportation purposes but also acted as social and cultural hubs that fostered social interactions and strengthened urban identity. Similarly, in Turkey, railway development during Atatürk's era was pursued as part of broader modernization and national identity-building projects. Stations such as Ankara’s railway station not only facilitated transport but also emerged as centers of social interaction and symbols of national identity. The modernist design of these stations, inspired by modernization ideals, created a link between infrastructure development and the consolidation of cultural and national identity. The statistical findings of the one-sample t-test indicated that the dimension of "architectural design of stations," in terms of its impact on the interplay between transport and spatial identity, was generally evaluated as suboptimal. In contrast, other dimensions such as "social transformations" and "social interactions," particularly their sub-elements, were assessed as desirable and significant. Specifically, for the dimension of "social interactions in station spaces," the sub-components of social interactions and social transformations were found to be relatively favorable. Furthermore, regarding the dimension of "cultural and symbolic impacts of stations on spatial identity," the findings suggest that although the physical design of the stations had a relatively low standing, other factors, including "spatial identity" and "public spaces," demonstrated an acceptable status in terms of enhancing social interactions and reinforcing national identity. Overall, the results highlight that railway stations in Iran and Turkey have functioned not only as transportation hubs but also as symbols of social and cultural transformation within the modernization and identity-formation processes of these two countries.

نوع‌مقاله (علمی‌پژوهشی)

تبیین هم‌پیوندی توسعۀ زیرساخت‌های ریلی و دگرگونی‌های اجتماعی در تکوین هویت‌فضایی ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه

پریچهر باهنر: گروه معماری، واحد تهران‌مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.

¹حسین سلطان‌زاده: گروه معماری، واحد تهران‌مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.

غزال کرامتی: گروه معماری، واحد تهران‌مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.

سارا دشتگرد: گروه معماری و شهرسازی، واحد هشتگرد، دانشگاه آزاداسلامی، هشتگرد، ایران.

اطلاعات مقاله

چکیده

تاریخ دریافت: 21/07/1403

تاریخ پذیرش: 26/12/1403

شمارۀ صفحات: 26-13

واژگان کلیدی:

توسعه

تحولات اجتماعی

ایستگاه‌های راه‌آهن

راه‌آهن ایران و ترکیه

حکومت‌ پهلوی

دوران آتاتورک

این پژوهش به تحلیل و بررسی فرایند هم‌پیوندی توسعۀ حمل‌ونقل ریلی و تحولات اجتماعی در شکل‌دهی به هویت‌فضایی ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه در بازۀ زمانی ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷خورشیدی (دوران حکومت‌ پهلوی در ایران و دوران آتاتورک در ترکیه)، می‌پردازد. هدف اصلی این تحقیق، شناخت تأثیرات متقابل توسعۀ سیستم حمل‌ونقل ریلی و تغییرات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بر طراحی کالبدی و اجتماعی ایستگاه‌ها و به‌تبع آن، شکل‌گیری هویت‌فضایی این فضاها است. پژوهش باتأکیدبر سه بُعد محوری «طراحی کالبدی ایستگاه‌ها»، «ارتباطات اجتماعی در فضاهای ایستگاهی»، و «تأثیرات فرهنگی و نمادین ایستگاه‌ها در هویت‌فضایی»، به‌واکاوی و مقایسۀ این فرایند در ایران و ترکیه می‌پردازد. روش‌تحقیق ترکیبی است‌که در بخش کیفی، داده‌ها ازطریق تحلیل اسناد تاریخی و انجام مصاحبه‌های عمیق با متخصصان حوزه‌های مختلف جمع‌آوری شده است. در بخش کمی، اطلاعات ازطریق پرسش‌نامه به‌صورت آنلاین میان کاربران ایستگاه‌های راه‌آهن در هر دو کشور جمع‌آوری گردیده و بااستفاده‌از نرم‌افزار اس‌پی‌اس‌اس و آزمون تی‌تست تحلیل شده است. نتایج نشان می‌دهند که تحولات اجتماعی و سیاسی در دوران پهلوی و آتاتورک به‌طور مستقیم بر هویت‌فضایی ایستگاه‌ها و تعاملات اجتماعی در فضاهای ایستگاهی تأثیر گذاشته و نقشی کلیدی در شکل‌گیری هویت‌شهری و عملکردهای اجتماعی این فضاها ایفاء کرده‌اند. این تحقیق می‌تواند به‌عنوان مبنای طراحی و برنامه‌ریزی ایستگاه‌های راه‌آهن در آینده، بادرنظر گرفتن ابعاد اجتماعی و تاریخی، کاربرد داشته باشد.

استناد: باهنر، پریچهر. سلطان‌زاده، حسین. کرامتی، غزال. دشتگرد، سارا. (1404). تبیین هم‌پیوندی توسعۀ زیرساخت‌های ریلی و دگرگونی‌های اجتماعی در تکوین هویت‌فضایی ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 1؛ (پیاپی 85)، 26-13.

DOI:

[1] این مقاله برگرفته از رسالۀ دکتری «پریچهر باهنر»، باعنوان «تبيين چگونگي شكل‌گيری معماری ايستگاه‌های راه‌آهن در ايران و ترکيه (1357-1300)»، است‌که به راهنمایی «دکتر حسین سلطان‌زاده»، و مشاورۀ «دکتر غزال کرامتی»، و «دکتر سارا دشتگرد»، استخراج شده است.

نویسندۀ مسئول: حسین سلطان‌زاده

آدرس پست‌الکترونیک: h72soltanzadeh@gmail.com

تلفن: 09131154449

مقدمه

حمل‌ونقل ریلی یکی‌از قدیمی‌ترین و کارآمدترین سیستم‌های حمل‌ونقل است‌که درطول تاریخ تحولات گسترده‌ای را در جوامع مختلف ایجاد کرده است. این سیستم نه‌تنها برای انتقال بار و مسافر حیاتی است، بلکه نقش مهمی در پیوند دادن مناطق مختلف کشورها و به‌ویژه در تسهیل توسعۀ اقتصادی ایفاء کرده است. ازآنجایی‌که ایستگاه‌های راه‌آهن به‌عنوان هاب‌های مرکزی این سیستم عمل می‌کنند، تأثیرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قابل‌توجهی بر ساختار شهری و اجتماعی جوامع می‌گذارند (قاسمی، نصر آزادانی، 1402: 5). ایستگاه‌های راه‌آهن از زمان شکل‌گیری خود، به‌عنوان نقاط تقاطع جغرافیایی و فرهنگی در جوامع شناخته شده‌اند. این ایستگاه‌ها علاوه‌بر کارکردهای حمل‌ونقلی، به‌عنوان مکان‌هایی برای تبادل فرهنگ‌ها و تعاملات اجتماعی عمل می‌کنند. هویت‌فضایی این فضاها به‌طور مستقیم با طراحی کالبدی، استفادۀ اجتماعی و نمادهایی که دراین فضاها شکل می‌گیرند، ارتباط دارد. تأثیرات تحولات اجتماعی و اقتصادی دراین ایستگاه‌ها، بستری برای تحلیل نحوۀ شکل‌گیری و تحول هویت‌فضایی این فضاها فراهم می‌آورد (Alexander, Hamilton, 2015: 66). در دوران معاصر، تحولات اجتماعی و سیاسی در کشورهای مختلف به‌ویژه در قرن 20میلادی، نقش مهمی در توسعۀ حمل‌ونقل ریلی ایفاء کرده‌اند. تغییرات در سیاست‌گذاری‌های عمومی، به‌ویژه در بخش حمل‌ونقل، موجب تسریع در توسعۀ خطوط ریلی و ایستگاه‌ها در بسیاری از کشورها شد. این تحولات نه‌تنها به افزایش توان حمل‌ونقل کمک کرده‌اند، بلکه تأثیرات عمیقی بر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی داشته‌اند، به‌ویژه در مکان‌هایی به‌مانند ایستگاه‌های راه‌آهن که به‌عنوان نقاط تجمع و تبادل اجتماعی عمل می‌کنند (Ciccarelli, Giuntini, Groote, 2021: 415). ایستگاه‌های راه‌آهن به‌عنوان فضاهایی با ویژگی‌های منحصربه‌فرد در ساختار شهری و اجتماعی، علاوه‌بر فراهم‌آوردن امکان جابه‌جایی مسافران و کالاها، به‌عنوان مراکز اجتماعی و فرهنگی نیز شناخته می‌شوند. دراین فضاها، انسان‌ها نه‌تنها ازنظر فیزیکی بلکه از بُعد اجتماعی و فرهنگی در تماس با یکدیگر قرار می‌گیرند (Roy, Ghorbanzadeh, 2023: 148). به‌طورخاص، تحلیل هویت‌فضایی این ایستگاه‌ها می‌تواند ابعادی عمیق از تأثیرات متقابل توسعۀ حمل‌ونقل ریلی و تحولات اجتماعی را آشکار کند.

در ایران، توسعۀ حمل‌ونقل ریلی به‌ویژه در دوران پهلوی اول و دوم با احداث راه‌آهن سراسری آغاز شد. در دوران رضاشاه، احداث راه‌آهن سراسری ایران نه‌تنها به تحولی بزرگ در زمینۀ حمل‌ونقل تبدیل شد، بلکه به‌عنوان پروژه‌ای نمادین درجهت مدرن‌سازی کشور نیز شناخته می‌شد (نوری، 1401: 77). این پروژه به تأسیس ایستگاه‌های بزرگ در سراسر کشور منجر شد که هریک نقش مهمی در شکل‌دهی هویت‌فضایی خود ایفاء کردند (نوری، سلیمانی، 1399: 120). در ترکیه، توسعۀ حمل‌ونقل ریلی در دوران آتاتورک و پس‌از آن به‌عنوان یکی از ارکان مدرنیته و نوسازی کشور شناخته می‌شود. راه‌آهن در ترکیه باهدف تقویت پیوندهای داخلی و همچنین نشان دادن پیشرفت کشور دربرابر سایر کشورهای غربی توسعه یافت. ایستگاه‌های راه‌آهن ترکیه به‌ویژه در دهه‌های اول جمهوری، هم‌زمان با تغییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، نقشی اساسی در شکل‌دهی هویت شهری و ملی تبیین کردند (Hacısüleyman, 2024: 48-57). ایستگاه‌های راه‌آهن ایران در دوران پهلوی، به‌ویژه ایستگاه‌هایی به‌مانند ایستگاه مرکزی تهران، به‌عنوان نمادهای مدرنیته و ترقی درنظر گرفته می‌شدند. این ایستگاه‌ها نه‌تنها به‌دلیل طراحی‌های مدرن خود بلکه به‌واسطۀ نقش‌شان در تسهیل جابه‌جایی و اتصال مردم از شهرهای مختلف، به مراکز فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده بودند. تحولات اجتماعی نظیر رشد طبقات متوسط و تغییرات اقتصادی دراین ایستگاه‌ها بازتاب یافته و تأثیرات عمیقی بر هویت‌فضایی آن‌ها گذاشت. در ترکیه، ایستگاه‌های راه‌آهن نه‌تنها به‌عنوان ایستگاه‌هایی برای حمل‌ونقل، بلکه به‌عنوان نقاطی برای نشان‌دادن هویت ملی ترکیه نیز عمل کردند. ایستگاه‌های بزرگی به‌مانند ایستگاه آنکارا و ایستگاه استانبول، با طراحی‌های خاص و متناسب با تحولات اجتماعی و سیاسی کشور، به‌عنوان نمادهایی از پیشرفت و مدرنیته در ترکیه شناخته می‌شدند. این ایستگاه‌ها به‌طور مستقیم تأثیرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی تحولات ملی ترکیه را منعکس می‌کردند. باوجود پژوهش‌های گسترده در زمینۀ حمل‌ونقل ریلی و تأثیرات آن بر جوامع مختلف، هنوز درخصوص تأثیرات متقابل توسعۀ حمل‌ونقل ریلی و تحولات اجتماعی بر هویت‌فضایی ایستگاه‌های راه‌آهن در ایران و ترکیه، پژوهش‌های جامع و مقایسه‌ای انجام نشده است. درک نحوۀ شکل‌گیری هویت‌فضایی ایستگاه‌های راه‌آهن و عوامل مؤثر بر آن، به‌ویژه در زمینۀ طراحی کالبدی، ارتباطات اجتماعی و تأثیرات فرهنگی، برای برنامه‌ریزی و طراحی ایستگاه‌های جدید و بازسازی ایستگاه‌های قدیمی بسیار حیاتی است. هدف اصلی این تحقیق، تحلیل و مقایسۀ تأثیرات متقابل توسعۀ حمل‌ونقل ریلی و تحولات اجتماعی بر هویت‌فضایی ایستگاه‌های راه‌آهن در ایران و ترکیه در دوران پهلوی و آتاتورک است. این تحقیق باتأکیدبر سه بُعد (محوری)، اصلی طراحی کالبدی ایستگاه‌ها، ارتباطات اجتماعی در فضاهای ایستگاهی، و تأثیرات فرهنگی و نمادین ایستگاه‌ها در هویت‌فضایی، می‌کوشد تا به شناخت عمیق‌تری از این تأثیرات در هر دو کشور دست یابد و به‌دنبال پاسخ به پرسش موردواکاوی است‌؛ چگونه تعامل میان توسعۀ حمل‌ونقل ریلی و تحولات اجتماعی در دوران پهلوی و آتاتورک بر شکل‌گیری هویت‌فضایی ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه تأثیر گذاشته و چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی در ابعاد کالبدی، اجتماعی و فرهنگی این ایستگاه‌ها به‌عنوان عناصر هویت‌ساز شهری وجود دارد؟-به‌طورخاص، این پژوهش با اتخاذ رویکردی ترکیبی، به‌بررسی این پرسش خواهد پرداخت و یافته‌های آن می‌تواند در برنامه‌ریزی و طراحی آینده ایستگاه‌های راه‌آهن باتأکیدبر ابعاد اجتماعی و تاریخی مورداستفاده قرار گیرد.

پیشینۀ تحقیق

- حبیب شاه‌حسینی و فاطمه اسدزاده (1401)، در پژوهشی باعنوان «گونه‌شناسی فضای معماری ایستگاه‌های راه‌آهن شمال غرب ایران (مطالعه‌موردی: دورۀ قاجار تا عصر حاضر)»؛ پرداخته و بررسی کرده‌اند که چگونه معماری این ایستگاه‌ها از دورۀ قاجار تا عصر حاضر تغییر کرده است. روش‌تحقیق تحلیلی-توصیفی بوده و داده‌ها از اسناد، مطالعات کتابخانه‌ای و مشاهدۀ میدانی گردآوری شده‌اند. دراین مطالعه، 116 ایستگاه راه‌آهن شمال غرب ایران در چهار دورۀ تاریخی (قاجار، پهلوی‌اول، پهلوی‌دوم و جمهوری اسلامی)، بررسی و شاخص‌های کالبدی آن‌ها تحلیل شده است. نتایج نشان می‌دهد که در گذرزمان، تنوع شاخص‌های معماری ایستگاه‌های راه‌آهن کاهش یافته است. در دورۀ جمهوری اسلامی، بسیاری از ویژگی‌های معماری به‌مانند تناسبات پلان، نوع مصالح، سقف، تیپ ایستگاه و میزان تزئینات ساده‌تر و یکدست‌تر شده است. ساختار ایستگاه‌های این دوره به‌سمت سقف‌های تخت، پلان‌های تیپیکال و کاهش تزئینات معماری گرایش یافته است (شاه‌حسینی، اسدزاده، 1401: 80-63).

- معراج شریفی و محمدحسن طالبیان (1397)، باعنوان «بازشناسی و تبیین ارزش‌های میراث راه‌آهن در نمونۀ راه‌آهن سراسری ایران»؛ پرداخته و آن را نه فقط به‌عنوان یک مسیر ارتباطی، بلکه به‌عنوان یک میراث فرهنگی و صنعتی با ارزش‌های تاریخی، سیاسی و فناورانه تحلیل کرده است. رویکرد پژوهش کیفی بوده و از راهبرد تاریخی-تفسیری و استدلال منطقی برای گردآوری داده‌ها استفاده شده است. داده‌ها از بررسی اسناد، کنوانسیون‌های بین‌المللی، مقالات علمی، آرشیوها و مشاهدات میدانی گردآوری شده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که دوران صنعتی‌شدن تأثیر قابل‌توجهی بر جوامع داشته و راه‌آهن یکی‌از نمادهای اصلی مدرنیته و فناوری محسوب می‌شود. میراث راه‌آهن به‌عنوان بخشی‌از حافظۀ مهندسی و شاهکار ساخت‌وساز دارای ارزش‌های فرهنگی، تاریخی و فنی است. راه‌آهن سراسری ایران که در فهرست موقت میراث‌جهانی یونسکو قرار دارد، فراتر از یک مسیر حمل‌ونقل، نمایانگر تحولات اجتماعی، سیاسی و فناورانه کشور است. پژوهش اسلوبی برای تعریف ارزش‌های میراث راه‌آهن ارائه داده و تلاش کرده این ارزش‌ها را در چارچوبی بین‌المللی بررسی و تحلیل کند (شریفی، طالبیان، 1397: 94-75).

- ناصر حسن‌پور و حسین سلطان‌زاده (1395)، باعنوان «عوامل پس‌زمینۀ تحولات معماری معاصر ایران در دوران پهلوی دوم و مقایسۀ تطبیقی آن با ترکیه»؛ در بازۀ زمانی1940 تا 1980میلادی، صورت گرفته است. هدف اصلی بررسی تأثیرات عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در تغییرات معماری این دو کشور باتأکیدبر شباهت‌ها و تفاوت‌ها است. رویکرد پژوهش تفسیری تاریخی بوده و داده‌ها ازطریق مطالعۀ میدانی گردآوری شده‌اند. شیوۀ تحلیل این پژوهش مقایسۀ تطبیقی است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که تحولات معماری در هر دو کشور دراین دوران تحت‌تأثیر عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مشابه بوده است، ولی در نحوۀ شکل‌گیری و پیاده‌سازی آن‌ها تفاوت‌های قابل‌توجهی وجود دارد. هر دو کشور به‌طور گسترده از جریان‌های بین‌المللی معماری پیروی کرده‌اند، اما گرایش‌های معماری معاصر در ایران و ترکیه به‌لحاظ تطابق عینی با یکدیگر متفاوت است. پژوهش به تحلیل سه دورۀ زمانی مشابه در ایران و ترکیه پرداخته که در آن تحولات اجتماعی، سیاسی و معماری موردبررسی و مقایسه قرار گرفته است (حسن‌پور، سلطان‌زاده، 1395: 52-39).

- مرتضی فرح‌بخش و پیروز حناچی (1394)، در تبیین خود باعنوان «تحلیل تأثیر راه‌آهن به‌عنوان میراث صنعتی در ایران»؛ نگریسته‌اند. هدف اصلی آن بازشناسی ارزش‌های هویتی، ملی و بومی مستتر در صنعت راه‌آهن ایران و بررسی تاریخ شکل‌گیری و چالش‌های آن از دورۀ قاجار تا پهلوی‌دوم است. رویکرد پژوهش کاربردی-کیفی بوده و داده‌ها ازطریق توصیفی و ارجاع به مطالعات کتابخانه‌ای، اسناد و تصاویر گردآوری شده‌اند. پرسش‌های تحقیق شامل بازشناسی مفاهیم کلی در میراث صنعتی و بررسی تاریخ شکل‌گیری صنایع جدید در ایران است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که جامعۀ ایران شناخت محدودی از تاریخ شکل‌گیری و ارزش‌های هویتی صنایع جدید، به‌ویژه راه‌آهن دارد. همچنین، تحقیق به معرفی ارزش‌های میراثی راه‌آهن ایران و تأثیر آن به‌عنوان یک اثر میراث صنعتی پرداخته است. درنهایت، تحقیق راهکارهایی برای حفاظت، توسعه و ترویج میراث صنعتی در ایران ارائه داده است (فرح‌بخش، حناچی 1394: 80-63).

ادبیات و مبانی‌نظری

- نقش راه‌آهن در شکل‌گیری مدرنیته و هویت ملی

راه‌آهن در تاریخ ایران و ترکیه نه‌تنها به‌عنوان ابزاری برای تسهیل حمل‌ونقل بلکه به‌عنوان نمادی از مدرنیته و توسعۀ ملی شناخته شده است. مطالعات تاریخی نشان می‌دهند که در دوران پهلوی و آتاتورک، پروژه‌های ریلی فراتر از کارکردهای حمل‌ونقل، به‌عنوان ابزاری برای تقویت یکپارچگی ملی و تقویت قدرت دولتی در برابر گسست‌های قومی و منطقه‌ای به‌کار گرفته شدند (حسن‌پور، حسن‌پور، کافی، 1398: 90-63). در ایران، راه‌آهن سراسری با اتصال شمال به جنوب نه‌تنها امکان جابه‌جایی کالاها را فراهم کرد بلکه به‌عنوان یک پروژۀ نمادین، ایدئولوژی ملی‌گرایانه رضاشاه را تقویت کرد (معتضد، 1399: 289-160). در ترکیه، توسعۀ خطوط ریلی در دوران آتاتورک باهدف پیوستن آناتولی به مراکز شهری و تقویت هویت ملی ترکی دربرابر تأثیرات عثمانی انجام شد (قدیمی قیداری، جنگجو قولنجی، 1389: 100-81). معماری ایستگاه‌ها دراین فرایند‌ها به‌طور چشمگیری بازتاب‌دهندۀ آرمان‌های نوسازی بود. در ایران، ایستگاه تهران به‌عنوان نمونه‌ای از ترکیب معماری باستانی ایرانی (به‌مانند طاق‌های ساسانی)، و تکنولوژی‌های مدرن (سازه‌های فولادی)، نمادی از پیوند گذشته و آینده به‌شمار می‌رفت. این طراحی، طبق پژوهش‌های تطبیقی، تلاشی بود برای مشروعیت‌بخشی به حکومت پهلوی از طریق ارجاع به تاریخ و (فتاحی، کاراحمدی، 1402: 10-1). در ترکیه، ایستگاه آنکارا بااستفاده‌از سبک نئوکلاسیک و حذف نمادهای اسلامی، نمایانگر ایدئولوژی سکولار و ملی‌گرایانۀ آتاتورک بود. ازنظر جامعه‌شناسی، راه‌آهن با ایجاد «فضاهای اشتراکی»، به شکل‌گیری هویت ملی و تقویت حس‌تعلق به یک جامعه بزرگتر کمک کرد. اتصال مناطق دورافتاده به مراکز شهری باعث تبادل فرهنگی و زبانی شد و هویت ملی را از انتزاع به واقعیت تبدیل کرد. در ایران، ایستگاه‌ها محل برگزاری مراسم مهم دولتی بودند، همچون جشن‌های هزارۀ فردوسی، و در ترکیه، ایستگاه‌های مرکزی محلی برای نمایش دستاوردهای جمهوری نوین و جشن پیروزی‌های سیاسی شدند. این فرایندها مطابق با نظریۀ «جامعۀ تصوری»؛ اندرسون، هویت ملی را از مفهوم انتزاعی به واقعیتی ملموس تبدیل کردند.

- تعامل معماری ایستگاه‌ها با تحولات اجتماعی و سیاسی

معماری ایستگاه‌های راه‌آهن به‌طور مستقیم در انعکاس ایدئولوژی‌های سیاسی و اجتماعی نقش ایفاء کرده است. در دوران پهلوی، طراحی ایستگاه‌ها تحت‌تأثیر دوگانۀ «باستان‌گرایی» و «مدرنیسم»، قرار داشت (هود، ملاصالحی، 1394: 11-1). استفاده‌از عناصر معماری ساسانی در ایستگاه تهران تلاش برای پیوند دادن ایران مدرن با تاریخ باشکوه گذشته بود و درعین‌حال بهره‌گیری از فناوری‌های مدرن به‌مانند شیشه و فولاد نماد گسست از سنت‌های قاجاری به‌نظر می‌رسید (حق‌جو و دیگران، 1398: 170-154). در ترکیه، معماری ایستگاه‌های دهۀ ۱۹۳۰میلادی (بهمانند ایستگاه آنکارا)، با حذف نقوش اسلامی و استفاده‌از عناصر نئوکلاسیک، بازتابی از ایدئولوژی سکولار آتاتورک بود. فضاهای داخلی ایستگاه‌ها در هر دو کشور نقش اجتماعی و سیاسی ویژه‌ای ایفاء کردند. در ایران، سالن‌های انتظار ایستگاه تهران به‌عنوان مکان تجمع روشنفکران و فعالان سیاسی، به کانونی برای تبادل ایده‌های نُو و جنبش‌های اجتماعی تبدیل شدند (سهیلی، دیبا، 1389: 44-27). در ترکیه، ایستگاه‌های بزرگ همچون حیدرپاشا به محلی برای نمایش دستاوردهای جمهوری نُوین و اجرای سخنرانی‌های سیاسی تبدیل شدند. تفاوت‌های طراحی ایستگاه‌ها در دو کشور ناشی از رویکردهای متفاوت به مدرنیته بود. در ایران، تأکیدبر نمایش عظمت تاریخی و الگوبرداری از مدل‌های غربی، به‌ویژه ایستگاه‌های آلمانی بود، درحالی‌که ترکیه با تلفیق ویژگی‌های محلی و مدرن (نظیر نقوش هندسی آناتولی)، هویت معماری خاص خودرا خلق کرد. این تفاوت‌ها مطابق پژوهش‌های تطبیقی بازتابی از تفاوت در سیاست‌های فرهنگی و ایدئولوژیک دو کشور است.

- تأثیر متقابل توسعۀ ریلی و تحولات اقتصادی-اجتماعی

توسعۀ راه‌آهن در ایران و ترکیه به‌طور قابل‌توجهی موجب تحولات اقتصادی و تغییرات ساختاری در جوامع این دو کشور شد. در ایران، راه‌آهن سراسری با تسهیل انتقال نفت از خوزستان به شمال، نقش کلیدی در رشد اقتصاد تک‌محصولی ایفاء کرد. مطالعات تاریخی نشان می‌دهند که این پروژه موجب ایجاد اشتغال و رشد طبقات کارگری و صنعتی در ایران شد (قاسمی، نصر آزادانی، ۱۴۰۲: 2). در ترکیه، خطوط ریلی آناتولی با اتصال مناطق کشاورزی به بازارهای شهری موجب رونق صادرات پنبه و رشد درآمد روستاییان گردید. ایستگاه‌ها به‌عنوان گره‌های اقتصادی نقش مهمی در توسعۀ شهری تبیین کردند. در ایران، مناطق اطراف ایستگاه تهران به‌ویژه بازار ریل به قطب‌های تجاری تبدیل شدند، درحالی‌که در ترکیه ایستگاه‌های ازمیر و استانبول با ایجاد بازارهای محلی و تسهیل مبادلات اقتصادی، روند توسعۀ شهری را تسریع کردند. این فرایندها طبق نظریۀ «توسعۀ قطبی»، موجب تمرکز فعالیت‌های اقتصادی در اطراف ایستگاه‌ها شدند (فرجی، 1399: 205-177). ازمنظر اجتماعی، راه‌آهن موجب تحول سبک زندگی و تسهیل مهاجرت‌های فصلی به شهرهای بزرگ گردید. در ایران، کارگران خطوط ریلی با انتقال آداب‌ورسوم محلی به شهرها، تنوع فرهنگی بیشتری را به‌وجود آوردند، و در ترکیه، ارتباط روستاها با استانبول باعث کاهش وابستگی به کشاورزی و افزایش اشتغال در مشاغل خدماتی شد. این تغییرات موجب تبدیل ایستگاه‌ها به «فضاهای گذار»، میان اقتصاد سنتی و مدرن گردید.

- مقایسۀ تطبیقی رویکردهای ایران و ترکیه در توسعۀ راه‌آهن

سیاست‌گذاری‌های ریلی در ایران و ترکیه به‌دلیل تفاوت‌های تاریخی و ایدئولوژیک به‌طور چشمگیری متفاوت بودند. در ایران، راه‌آهن سراسری باتکیه‌بر درآمد نفت و هدف تسهیل صادرات منابع طبیعی احداث شد، درحالی‌که در ترکیه توسعۀ ریلی مبتنی‌بر استقلال از امپریالیسم غربی و تقویت اقتصاد داخلی صورت گرفت (عباسی، محسنی، 1402: 445-417). این تفاوت‌ها به‌ویژه در انتخاب مسیرهای ریلی قابل‌مشاهده است؛ ایران بیشتر به اتصال شمال به جنوب توجه داشت، درحالی‌که ترکیه اولویت را به اتصال شرق به غرب و ادغام آناتولی در اقتصاد ملی داد. در زمینه طراحی ایستگاه‌ها، ایران به‌طور عمده از الگوهای وارداتی استفاده کرد، به‌ویژه تأثیرپذیری از معماری آلمانی در طراحی ایستگاه تهران، درحالی‌که ترکیه با ترکیب عناصر محلی و مدرن، هویت معماری منحصربه‌فردی را ایجاد کرد. این تفاوت‌ها طبق پژوهش‌های تطبیقی، بازتابی از نگاه متفاوت دو کشور به مدرنیته به‌عنوان «الگوبرداری»؛ (در ایران)، و «بازتعریف هویت»؛ (در ترکیه)، (پورادیب، 1401: 54).

مواد و روش‌تحقیق

پژوهش بابهره‌گیری از رویکردی ترکیبی به تبیین موضوع پرداخته و در دو بخش کیفی و کمی سازمان‌دهی شده است. در بخش کیفی، داده‌ها ازطریق بررسی محتوایی اسناد و منابع معتبر و همچنین انجام گفت‌وگوهای نیمه‌ساختاریافته با 25تن از متخصصان مرتبط گردآوری شده است. این بخش بر شناسایی عمیق سه بُعد محوری پژوهش، شامل: «طراحی کالبدی ایستگاه‌ها»، «ارتباطات اجتماعی در فضاهای ایستگاهی» و «تأثیرات فرهنگی و نمادین ایستگاه‌ها در هویت‌فضایی»، متمرکز است. هدف اصلی، بررسی این ابعاد به‌منظور درک تأثیرات متقابل توسعۀ حمل‌ونقل ریلی و تحولات اجتماعی بر شکل‌گیری هویت‌فضایی ایستگاه‌های راه‌آهن در ایران و ترکیه است. در بخش کمی، داده‌ها ازطریق پرسش‌نامه‌ای مبتنی‌بر مقیاس لیکرت، گردآوری شد. این پرسش‌نامه به‌صورت آنلاین در میان ۳۸4نفر از کاربران ایستگاه‌های راه‌آهن در ایران و ترکیه توزیع گردید. حجم‌نمونه براساس فرمول کوکران تعیین شد و روش نمونه‌گیری نیز به‌صورت تصادفی انتخاب گردید. داده‌های به‌دست‌آمده بااستفاده‌از نرم‌افزار اس‌پی‌اس‌اس و آزمون تی‌تست، مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. پرسش‌نامه در دو سطح طراحی گردید: در سطح نخست، اطلاعات زمینه‌ای شامل سن، جنسیت و میزان آشنایی کاربران با ایستگاه‌های راه‌آهن در ایران و ترکیه جمع‌آوری شد. در سطح دوم، پرسش‌نامه به‌مثابۀ 12سؤال بود که ابعاد مرتبط‌با شکل‌گیری هویت‌فضایی ایستگاه‌ها را پوشش می‌داد. از این میان، 8پرسش به‌عنوان «مولدهای مرتبط‌با طراحی کالبدی ایستگاه‌ها»؛ مبنی‌بر (طراحی کالبدی، هویت فضایی، ایستگاه‌های راه‌آهن، توسعۀ حمل‌ونقل، تحولات اجتماعی، فضاهای عمومی، تعاملات اجتماعی و طراحی‌شهری)، با میزان پایایی آلفای کرونباخ (79/0)، و 4پرسش دیگر به‌عنوان «مولدهای تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی و هویت‌فضایی»؛ مبنی‌بر (فضای اجتماعی، هویت شهری، تعاملات فضایی و تأثیرات فرهنگی)، با پایایی (83/0)، موردبررسی قرار گرفت. اعتبار روایی محتوایی، پرسش‌نامه ازطریق تأیید 15نفر از متخصصان این حوزه ارزیابی شد. همچنین پایایی، ابزار تحقیق بااستفاده‌از آزمون آلفای کرونباخ، موردبررسی قرار گرفت. درخصوص ضریب به‌دست‌آمده از «مولدهای مرتبط‌با طراحی کالبدی ایستگاه‌ها»، می‌توان گفت‌که این ابزار دارای پایایی مناسب است. باتوجه‌به ضریب مربوط‌به «مولدهای تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی و هویت‌فضایی»، مشخص می‌شود که پایایی این بخش از پرسش‌نامه در سطح بسیار مطلوب قرار دارد. داده‌های بخش کیفی تحقیق بااستفاده‌از روش کدگذاری سه‌مرحله‌ای، شامل کدگذاری باز، محوری و انتخابی، تحلیل شدند. در مرحلۀ کدگذاری باز، مفاهیم محوری مرتبط‌با مولد‌های تأثیرگذار بر طراحی کالبدی ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه استخراج و در قالب طبقات موضوعی دسته‌بندی شدند. در مرحلۀ کدگذاری محوری، ارتباط میان این طبقات شناسایی و مدل مفهومی پژوهش براساس تأثیرات اجتماعی و معماری ایستگاه‌ها تدوین گردید. نهایتاً، در مرحلۀ کدگذاری انتخابی، یافته‌ها به‌طور منسجم در قالب یک چارچوب نظری که پیوند میان طراحی کالبدی، تحولات اجتماعی و هویت‌فضایی ایستگاه‌ها را تبیین می‌کند، سازمان‌دهی شدند. در بخش کمی، داده‌های پرسش‌نامه ازطریق نرم‌افزار اس‌پی‌اس‌اس، تحلیل شدند. به‌منظور بررسی تأثیر تحولات اجتماعی و طراحی کالبدی بر هویت‌فضایی ایستگاه‌های راه‌آهن در ایران و ترکیه، از آزمون تی تک‌نمونه‌ای، برای سنجش معناداری تأثیرات مولد‌های طراحی و تحولات اجتماعی بر جذابیت و هویت این فضاها استفاده گردید. درنهایت، نتایج کیفی و کمی با یکدیگر تلفیق شده و جهت پاسخ به اهداف پژوهش در زمینۀ تأثیرات هم‌پیوندی حمل‌ونقل ریلی و تحولات اجتماعی بر هویت‌فضایی ایستگاه‌ها، تحلیل و تفسیر شدند.

بحث و یافته‌های تحقیق

- گسترۀ واکاوی

- تحلیل ایستگاه‌های سراسری ایران و ترکیه در دوران 1357-1300خورشیدی

در دوران حکومت رضاشاه پهلوی¹ توسعۀ راه‌آهن سراسری ایران به‌عنوان یکی‌از مهمترین پروژه‌های زیرساختی کشور آغاز شد. پروژه‌ای که باهدف اتصال تهران به بنادر شمالی و جنوبی و همچنین تسهیل حمل‌ونقل کالا و مسافر در سرتاسر کشور طراحی شد. در سال ۱۳۰۶، کار ساخت راه‌آهن سراسری آغاز گردید و درنهایت در سال ۱۳۱۷، به بهره‌برداری رسید. این پروژه نه‌تنها موجب تحولی در سیستم حمل‌ونقل کشور شد، بلکه ایستگاه‌های راه‌آهن نیز به‌عنوان نقاط محوری در طراحی‌شهری و توسعۀ فرهنگی و اقتصادی ایران اهمیت یافتند. دراین دوره، ایستگاه‌ها به محلی برای تعاملات اجتماعی و نمادهایی از مدرنیته و پیشرفت تبدیل شدند. ساخت و توسعۀ راه‌آهن در این دوران، به‌ویژه ایستگاه‌های مهمی به‌مانند ایستگاه راه‌آهن تهران برپایۀ (شکل 1)، به مراکز اجتماعی تبدیل شد که علاوه‌بر ارائه خدمات حمل‌ونقل، نقش مهمی در تبادل فرهنگی و سیاسی ایفاء کردند.

$C:\Users\Mohammad\Desktop\باهنر\01.jpg$

شکل 1. ایستگاه راه‌آهن تهران؛ ایران-(مأخذ: احتشامی، 1387)

ازسوی، طراحی معماری این ایستگاه‌ها تحت‌تأثیر معماری مدرن قرار گرفت، همچنین بناهای به‌مثابۀ پل ورسک (شکل 2)، در مسیر راه‌آهن سراسری ایران به‌عنوان نمادهایی از پیشرفت و نوسازی درنظر گرفته شدند. این تغییرات، خود تأثیر زیادی بر هویت‌فضایی این فضاها و رابطه آن‌ها با جامعه داشت. در این دوره، توجۀ ویژه‌ای به طراحی کالبدی ایستگاه‌ها و نحوۀ استفاده‌از آن‌ها برای برقراری ارتباطات اجتماعی و فرهنگی صورت گرفت. ایستگاه‌ها به‌عنوان مکان‌هایی برای تجلی هویت‌شهری و فرهنگی ایران تبدیل شدند، به‌ویژه باتوجه‌به سیاست‌های نوسازی دولت که از راه‌آهن به‌عنوان ابزاری برای تحکیم روابط اجتماعی و تقویت هویت ملی استفاده می‌کردند. این تحولات باعث شد که ایستگاه‌ها به نمادهایی از تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در ایران تبدیل شوند.

$C:\Users\Mohammad\Desktop\02.jpg$

شکل 2. پل ورسک؛ ایران-(مأخذ: احتشامی، 1387)

در ترکیه، پس‌از تأسیس جمهوری توسط مصطفی کمال آتاتورک² در سال ۱۹۲۳میلادی، توسعۀ زیرساخت‌های حمل‌ونقل ازجمله راه‌آهن به یکی‌از ارکان نوسازی کشور تبدیل شد. آتاتورک در راستای مدرن‌سازی ترکیه، به‌ویژه در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در توسعۀ راه‌آهن انجام داد. دراین دوره، سازمان راه‌آهن دولتی ترکیه (TCDD)، تأسیس شد و پروژه‌های متعدد راه‌آهن در سراسر کشور آغاز گردید و درحال حاضر برپایۀ (شکل 3)، این مسیر قابل مشاهده است. هدف از این پروژه‌ها، اتصال آنکارا (ایستگاه راه‌آهن آنکارا برپایۀ (شکل 4))، به سایر شهرهای کشور و همچنین ارتقای روابط تجاری و فرهنگی با کشورهای همسایه بود. این تحولات درنهایت باعث ایجاد یک شبکه راه‌آهن گسترده در ترکیه شد که نقش به‌سزایی در یکپارچگی و تقویت هویت ملی ترکیه ایفاء کرد. در دوران آتاتورک، ایستگاه‌های راه‌آهن نیز به مکان‌هایی تبدیل شدند که فراتر از نقش اولیۀ حمل‌ونقل را ایفاء می‌کردند. ایستگاه‌ها در ترکیه به مراکزی برای تجمع مردم، تبادل فرهنگی و اجتماعی و تجلی هویت ملی تبدیل شدند. طراحی ایستگاه‌های راه‌آهن دراین دوره با الهام از معماری مدرن، نمایانگر رویکرد آتاتورک در جهت نوسازی و پیشرفت ترکیه بود. این ایستگاه‌ها نه‌تنها نمادهایی از پیشرفت فنی و اقتصادی بودند، بلکه به‌عنوان مکان‌هایی برای نمایش هویت ترکی و ملی نیز شناخته می‌شدند. در این دوران، آتاتورک توجه ویژه‌ای به نقش ایستگاه‌های راه‌آهن به‌عنوان نمادهایی از مدرنیته و هویت ملی داشت. ایستگاه‌ها به‌عنوان بخش‌هایی از هویت‌فرهنگی ترکیه شناخته می‌شدند که باتأکیدبر طراحی‌های مدرن و کاربری‌های اجتماعی جدید، به نقطۀ‌ اتصال مردم و دولت تبدیل شدند. این تحولات در ترکیه باعث شد که ایستگاه‌های راه‌آهن به عنصر کلیدی در فرآیند نوسازی و تقویت هویت ملی ترکیه تبدیل شوند.

$C:\Users\Mohammad\Desktop\باهنر\مقالات\00.png$

شکل 3. مسیرهای راه‌آهن تحت‌کنترل TCDD؛ ترکیه-(مأخذ: عربانی، مقدس‌نژاد، 1393)

$C:\Users\Mohammad\Desktop\03.jpg$

شکل 4. ایستگاه راه‌آهن آنکارا؛ ترکیه-(مأخذ: عربانی، مقدس‌نژاد، 1393)

- تحلیل داده‌ها

نتایج آزمون تی تک‌نمونه‌ای، در تحلیل تأثیر فرایند هم‌پیوندی توسعۀ حمل‌ونقل ریلی و تحولات اجتماعی بر شکل‌گیری هویت‌فضایی ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه، بااستفاده‌از داده‌های موجود در پرسش‌نامه برپایۀ (جدول 1)، به‌طور دقیق و مفهومی بررسی و تبیین گردید. این تحلیل به‌طورخاص تأثیرات متقابل و معناداری که بین ابعاد حمل‌ونقل، تحولات اجتماعی و هویت‌فضایی ایستگاه‌ها در دو کشور وجود دارد، شفاف‌سازی کرد. مبنی‌بر تحلیل انجام گرفته در بُعد محور (طراحی کالبدی ایستگاه‌ها)؛ و ریز مولد [هویت فضایی؛ ایستگاه‌های راه‌آهن؛ فضاهای عمومی؛ تعاملات اجتماعی؛ طراحی‌شهری]، در مولدهای مرتبط‌با طراحی کالبدی ایستگاه‌ها، با ضریب معناداری بیشتر از 05/0 و با مقدار منفی t، در دسته‌بندی نامطلوب قرار گرفت، درحالی‌که سایر ابعاد با ضرایب معناداری کمتر از 05/0 و سطح اطمینان 95درصد، در گروه مطلوب تأثیرگذار شناخته شدند. مبنی‌بر مولدهای تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی و هویت‌فضایی، به استثنای [هویت شهری]، باتوجه‌به ضریب معناداری آن‌ها تا محدودۀ مطلولبت ارزیابی شدند. در بُعد محور (ارتباطات اجتماعی در فضاهای ایستگاهی)؛ تنها ریز مولدهای [تحولات اجتماعی و تعاملات اجتماعی]، تقریباً در سطح مطلوب و سایر مولدهای مرتبط‌با طراحی کالبدی ایستگاه‌ها، در سطح نامطلوب قرار دارند. اما در مولدهای تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی و هویت‌فضایی، به استثنای [تأثیرات فرهنگی]، با ضریب معناداری 84/0 و با مقدار منفی t، موقعیت سایر عوامل براساس دیدگاه پاسخ‌دهندگان در دستۀ مطلوب تحلیل شده است با نمایش کمتر از 05/0. و در بُعد محور (تأثیرات فرهنگی و نمادین ایستگاه‌ها در هویت‌فضایی)؛ ضرایب معناداری مبنی‌بر ریز مولدهای [ایستگاه‌های راه‌آهن؛ هویت فضایی؛ توسعۀ حمل‌ونقل و فضاهای عمومی]، بیشتر از 05/0 را نمایش می‌دهد کمااینکه در دستۀ نامطلوب قرار و در مولدهای مرتبط‌با طراحی کالبدی ایستگاه‌ها. و سایر عوامل جایگاه نسبتاٌ مطلوبی دارند. در مقابل مولدهای تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی و هویت‌فضایی، با سطح اطمینان 95درصد، و ضریب خطاپذیری کمتر از 05/0 در دستۀ مطلوب برخوردار است.

جدول 1. نتایج تحلیل‌های آماری‌ انجام‌شده-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

مولدها	ریز مولدها		طراحی کالبدی ایستگاه‌ها		ارتباطات اجتماعی در فضاهای ایستگاهی		تأثیرات فرهنگی و نمادین ایستگاه‌ها در هویت‌فضایی		حجم‌نمونه
مولدها	ریز مولدها		t-test	sig.	t-test	sig.	t-test	sig.
تحلیل تطبیقی			t-test	sig.	t-test	sig.	t-test	sig.
طراحی کالبدی ایستگاه‌ها	1	طراحی کالبدی	331/1	000/0	012/1-	050/0	817/0	042/0	384
	2	هویت فضایی	210/1-	067/0	390/1-	054/0	540/1-	053/0	384
	3	ایستگاه‌های راه‌آهن	010/1-	059/0	261/3-	063/0	160/3-	057/0	384
	4	توسعۀ حمل‌ونقل	280/2	000/0	280/2-	075/0	539/0-	081/0	384
	5	تحولات اجتماعی	143/8	012/0	711/0	011/0	330/0	000/0	384
	6	فضاهای عمومی	138/0-	055/0	741/3-	07/0	824/2-	072/0	384
	7	تعاملات اجتماعی	022/0-	060/0	600/1	000/0	100/2	048/0	384
	8	طراحی‌شهری	467/1-	078/0	510/5-	054/0	131/4	031/0	384
تعاملات اجتماعی و هویت‌فضایی	1	فضای اجتماعی	332/4	000/0	311/1	000/0	000/0	000/0	384
	2	هویت شهری	730/3-	053/0	270/3	000/0	366/1	000/0	384
	3	تعاملات فضایی	396/2	000/0	600/1	022/0	025/4	009/0	384
	4	تأثیرات فرهنگی	211/3	000/0	412/4-	084/0	160/2	001/0	384

باتمرکزبر نتایج آزمون تی‌تست، می‌توان اذعان داشت که وضعیت هم‌پیوندی توسعۀ حمل‌ونقل ریلی و تحولات اجتماعی در شکل‌دهی به هویت‌فضایی ایستگاه‌های راه‌آهن ایران و ترکیه، در مولدهای مرتبط‌با طراحی کالبدی ایستگاه‌ها، جایگاهی ویژه دارد. همچنین، تأثیر این هم‌پیوندی در ارتقای تعاملات اجتماعی و هویت‌فضایی ایستگاه‌ها در دو کشور، دارای تفاوت‌های معناداری است. یافته‌ها نشان می‌دهند که نقش ایستگاه‌های راه‌آهن در شکل‌گیری هویت‌فضایی، از جنبه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در ایران و ترکیه، روندی متفاوت را تجربه کرده است. طوری‌که وجود بُعد محور«ارتباطات اجتماعی در فضاهای ایستگاهی»، مطلوب‌تر از دو بُعد«طراحی کالبدی ایستگاه‌ها» و«تأثیرات فرهنگی و نمادین ایستگاه‌ها در هویت‌فضایی»، می‌باشد. در مرحلۀ نخست پژوهش، تحلیل داده‌های حاصل از مصاحبه‌های تخصصی و ترکیب اطلاعات استخراج‌شده، منجربه شناسایی بیش‌از 600کد مفهومی اولیه ازطریق فرایند کدگذاری گردید. سپس، به‌منظور استخراج مضامین کلیدی و دسته‌بندی مفاهیم براساس وجوه اشتراک معنایی، این کدها در گروه‌های کلی‌تر تحت‌عنوان حوزه‌های مطالعاتی سازمان‌دهی شدند. دراین میان، ابعاد مرتبط‌با سیاست‌های توسعۀ حمل‌ونقل، (طراحی کالبدی ایستگاه‌ها-تعاملات اجتماعی و هویت‌فضایی)، به‌عنوان محورهای اصلی تحلیل انتخاب شده و سایر ابعاد تکمیلی نیز موردبررسی قرار گرفتند. به‌قرار: (منشأ: خاستگاه فضایی، سرچشمۀ هویتی، منشأ کالبدی، بنیاد اجتماعی، زمین، حمل‌ونقل، منبع پویایی، ریشۀ تعاملات، سرچشمۀ تحولات، مبدأ هویتی، زیربنای فرهنگی، نقطۀ آغازین، کانون تغییرات، مولد پایداری، هستۀ اجتماعی، خاستگاه عملکردی، بستر تحولات، سرمنشأ ساختاری، منشأ دگرگونی، پایۀ کالبدی)-(بستر: زمینۀ ادراکی، محیط شهری، بستر کالبدی، چارچوب اجتماعی، ساختار هویتی، پس‌زمینۀ فضایی، شبکۀ حمل‌ونقل، فضای گذرگاهی، الگوی پویایی)-(تأثیرگذار: عامل دگرگونی)-(تعیین‌کننده: شاخص فضایی، مؤلفۀ کلیدی، عنصر بنیادین، معیار هویتی)-(پیامددار: نتیجۀ عملکردی)، بوده که براساس 8پرسش درارتباط‌با «مولدهای مرتبط‌با طراحی کالبدی ایستگاه‌ها»؛ و 4پرسش «مولدهای تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی و هویت‌فضایی»، پژوهش دسته‌بندی شده‌اند برپایۀ (جدول 2).

جدول 2. کدگذاری و تبیین عوامل از مصاحبه‌های پژوهش-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

ردیف	مولدهای تحلیلی	تبیین		مولدهای تحلیلی-تطبیقی
		عوامل	نوع عوامل	طراحی کالبدی ایستگاه‌ها	ارتباطات اجتماعی در فضاهای ایستگاهی	تأثیرات فرهنگی و نمادین ایستگاه‌ها در هویت‌فضایی
1	طراحی کالبدی	بستر کالبدی	بستر	طرح معماری	روابط جمعی	نمادهای فرهنگی
2	هویت فضایی	ساختار هویتی	بستر	ساختار شهری	تعاملات اجتماعی	آیکون‌های فرهنگی
3	ایستگاه‌های راه‌آهن	شبکۀ حمل‌ونقل	بستر	فضای حمل‌ونقل	ارتباطات جمعی	هویت محلی
4	توسعۀ حمل‌ونقل	الگوی پویایی	بستر	پلان شهری	ارتباطات مردمی	نشانه‌های فرهنگی
		خاستگاه فضایی	منشأ
		منبع پویایی	منشأ
5	تحولات اجتماعی	مؤلفۀ کلیدی	تعیین‌کننده	بازتعریف فضا	تعاملات اجتماعی	تغییرات فرهنگی
		سرچشمۀ هویتی	منشأ
		بنیاد اجتماعی	منشأ
		ریشۀ تعاملات	منشأ
		سرچشمۀ تحولات	منشأ
		کانون تغییرات	منشأ
6	فضاهای عمومی	مبدأ هویتی	منشأ	فضای باز	روابط شهری	فضای نمادین
		زیربنای فرهنگی	منشأ
		پایۀ کالبدی	منشأ
7	تعاملات اجتماعی	عنصر بنیادین	تعیین‌کننده	نقاط تلاقی	ارتباط انسانی	نمادهای اجتماعی
		نقطۀ آغازین	منشأ
		هستۀ اجتماعی	منشأ
		خاستگاه عملکردی	منشأ
		بستر تحولات	منشأ
8	طراحی‌شهری	محیط شهری	بستر	طرح شهری	فضاهای ارتباطی	تأثیرات فرهنگی
		سرمنشأ ساختاری	منشأ
		منشأ دگرگونی	منشأ
1	فضای اجتماعی	چارچوب اجتماعی	بستر	محیط شهری	تعاملات جمعی	علامت‌های فرهنگی
		پس‌زمینۀ فضایی	بستر
		فضای گذرگاهی	بستر
		زمین	منشأ
2	هویت شهری	زمینۀ ادراکی	بستر	فضای شهری	ارتباطات محیطی	عناصر نمادین
		شاخص فضایی	تعیین‌کننده
		معیار هویتی	تعیین‌کننده
3	تعاملات فضایی	عامل دگرگونی	تأثیرگذار	چینش فضایی	دینامیک اجتماعی	نمادهای فضایی
4	تأثیرات فرهنگی	خاستگاه فضایی	منشأ	فضای هنری	تعاملات فرهنگی	مؤلفه‌های فرهنگی
		مولد پایداری	منشأ
		نتیجۀ عملکردی	پیامددار

نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها

پژوهش حاضر نشان داد که توسعۀ حمل‌ونقل ریلی در ایران و ترکیه، علاوه‌بر کارکرد اصلی خود، تأثیرات عمیقی بر تحولات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی داشته است. به‌طورخاص، ایستگاه‌های راه‌آهن، فراتر از یک فضای ترانزیتی، به‌کانونی برای تعاملات اجتماعی و نمادهای سیاست‌های مدرنیزاسیون تبدیل شدند. یافته‌ها نشان می‌دهد که طراحی ایستگاه‌های راه‌آهن در هر دو کشور، تحت‌تأثیر سیاست‌های حاکم، به‌عنوان نمادی از مدرنیته و قدرت دولت‌ها عمل کرده است. در ایران، طراحی ایستگاه‌ها بیشتر بر نمایش اقتدار متمرکز بود، درحالی‌که در ترکیه، ایستگاه‌هایی به‌مانند آنکارا، علاوه‌بر عملکرد حمل‌ونقلی، در هویت‌بخشی به شهر نیز نقش ایفاء کردند. نتایج تحلیل‌های آماری نشان داد که ایستگاه‌های راه‌آهن ترکیه، به‌واسطۀ طراحی بازتر و ایجاد فضاهای اجتماعی، بستری برای تجمع و تعاملات فرهنگی و اجتماعی فراهم کرده‌اند. در مقابل، ایستگاه‌های ایران عمدتاً بر عملکرد و نظم متمرکز بوده‌اند و تعاملات اجتماعی در آن‌ها محدودتر بوده است. تحلیل داده‌ها نشان داد که ایستگاه‌های راه‌آهن در هر دو کشور به‌عنوان محرکی برای توسعۀ اقتصادی عمل کرده‌اند. در ترکیه، ایستگاه‌های مهم به بازارهای تجاری تبدیل شده‌اند، درحالی‌که در ایران، نقش واسطه‌ای آن‌ها میان مناطق صنعتی و تجاری برجسته‌تر بوده است. گسترش شبکۀ ریلی باعث تغییر در الگوهای مهاجرتی شد. در ایران، کارگران بسیاری از مناطق روستایی به شهرها مهاجرت کردند و در اطراف ایستگاه‌ها مستقر شدند. در ترکیه نیز، توسعۀ حمل‌ونقل ریلی موجب افزایش تنوع فرهنگی و تقویت پیوندهای اجتماعی بین شهرهای مختلف شد. دولت‌های پهلوی و آتاتورک از ایستگاه‌های راه‌آهن به‌عنوان ابزاری برای شکل‌دهی به هویت ملی استفاده کردند. در ترکیه، این امر بااستفاده‌از عناصر معماری سنتی و سبک نئوکلاسیک انجام شد، اما در ایران، ایستگاه‌ها بیشتر نشانگر قدرت دولت و سیاست‌های مدرن‌سازی بودند. برنامه‌ریزی شهری در ترکیه به‌گونه‌ای بود که ایستگاه‌های راه‌آهن به بخش جدایی‌ناپذیری از بافت شهری تبدیل شدند. در مقابل در ایران، ایستگاه‌ها کمتر به‌عنوان عنصر کلیدی در توسعۀ شهری درنظر گرفته شدند و این تفاوت بر نحوۀ تعامل شهروندان با این فضاها اثرگذار بوده است. داده‌های کمی این پژوهش، که بااستفاده‌از آزمون تی و تحلیل‌های آماری انجام شد، نشان داد که تعاملات اجتماعی در ایستگاه‌های ترکیه به‌دلیل وجود فضاهای باز و طراحی مبتنی‌بر تعاملات انسانی، به‌طور معناداری بیشتر از ایران بوده است. در ایران، تأکید ر کارکرد رسمی ایستگاه‌ها موجب کاهش تعاملات اجتماعی در این فضاها شده است. یافته‌های این پژوهش می‌تواند راهگشای طراحی ایستگاه‌های مدرن باشد. درک تأثیرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این فضاها می‌تواند به برنامه‌ریزی‌هایی منجر شود که ایستگاه‌ها را از یک فضای صرفاً حمل‌ونقلی به مراکزی برای تعاملات اجتماعی و فرهنگی تبدیل کند. درنتیجه، پژوهش حاضر نشان داد که ایستگاه‌های راه‌آهن، علاوه‌بر نقش عملکردی خود، در تحولات اجتماعی و شکل‌دهی به هویت شهری تأثیر به‌سزایی دارند. پیشنهاد می‌شود در مطالعات آینده، الگوهای جدید طراحی ایستگاه‌های چندمنظوره باتأکیدبر پایداری اجتماعی، فرهنگی و محیطی موردبررسی قرار گیرد تا این فضاها بتوانند نقش گسترده‌تری در زندگی شهروندان ایفاء کنند.

منابع

− احتشامی، منوچهر. (1387). راه‌آهن در ایران. چاپ‌سوم، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

− پورادیب، ابوذر. (1401). بررسی تأثیر راه‌آهن پاکستان–ایران-ترکیه بر اقتصاد منطقه‌ای پاکستان، دورۀ 29، شمارۀ 1؛ (پیاپی 107)، 53-33.

− حسن‌پور، آرش. حسن‌پور، وحید. کافی، مجید. (1398). تحلیل تطبیقی-تاریخی تجربۀ شکست پروژۀ نوسازی در ایران دورۀ پهلوی اول (مقایسه با ترکیه در دورۀ آتاترک با کاربست فن جبر بولی). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جامعه‌شناسی کاربردی، دورۀ 30، شمارۀ 3؛ (پیاپی 75)، 90-63.

− حسن‌پور، ناصر. سلطان‌زاده، حسین. (1395). عوامل پس‌زمینۀ تحولات معماری معاصر ایران در دوران پهلوی دوم و مقایسۀ تطبیقی آن با ترکیه. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 13، شمارۀ 44، 52-39.

− حق‌جو، امیر. سلطان‌زاده، حسین. تهرانی، فرهاد. آیوازیان، سیمون. (1398). گرایش‌ها و رویکردهای نظری معماری بناهای دولتی و حکومتی دورۀ پهلوی اول و دوم. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات هنراسلامی، دورۀ 15، شمارۀ 34، 170-154.

− سهیلی، جمال‌الدین. دیبا، داراب. (1389). تأثیر نظام‌های حکومتی در ظهور جنبش‌های ملی‌گرایانه معماری ایران و ترکیه. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 7، شمارۀ 14، 44-27.

− شاه‌حسینی، حبیب. اسدزاده، فاطمه. (1401). گونه‌شناسی فضای معماری ایستگاه‌های راه‌آهن شمال غرب ایران (مطالعه‌موردی: دورۀ قاجار تا عصر حاضر). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-هویت‌شهر، دورۀ 16، شمارۀ 4، 80-63.

− شریفی، معراج. طالبیان، محمدحسن. (1397). بازشناسی و تبیین ارزش‌های میراث راه‌آهن در نمونۀ راه‌آهن سراسری ایران. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 1؛ (پیاپی 15)، 94-75.

− عباسی، ابراهیم. محسنی، حسین. (1402). اقتصاد سیاسی راه‌آهن و سیاست‌گذاری ریلی در ایران از منظر نظریۀ تخریب خلاق، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات اقتصاد سیاسی بین‌الملل، دورۀ 6، شمارۀ 2، 445-417.

− عربانی، مهیار. مقدس‌نژاد، فریدون. (1393). مهندسی راه‌آهن. چاپ‌سوم، گیلان: انتشارات دانشگاه گیلان.

− فتاحی، محمدرضا. کاراحمدی، مهران. (1402). بررسی ویژگی‌های سبک معماری ایستگاه‌های راه‌آهن ایران در دورۀ پهلوی اول. هفتمین همایش ملی افق‌های نُوین در مهندسی عمران، معماری و شهرسازی، تهران-ایران، 10-1.

− فرجی، مهدی. (1399). روابط سیاسی ایران و ترکیه در دورۀ رضاشاه و مصطفی کمال آتاتورک، چاپ‌اول، تبریز: آیدین؛ انتشارات یانار.

− فرح‌بخش، مرتضی. حناچی، پیروز. 1394. تحلیل تأثیر راه‌آهن به‌عنوان میراث صنعتی در ایران. نشریۀ علمی‌پژوهشی-هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، دورۀ 20، شمارۀ 4، 44-33.

− قاسمی، محمد. نصر آزادانی، مسعود. (1402). بررسی تأثیرات اقتصادی و اجتماعی ایستگاه‌های راه‌آهن. هشتمین کنفرانس بین‌المللی پیشرفت‌های اخیر در مهندسی راه‌آهن، تهران-ایران، 25-1.

− قدیمی قیداری، عباس. جنگجو قولنجی، شهناز. (1389). هویت ملی و نگاه ملی‌گرایانه به تاریخ و زبان در دورۀ حکومت آتاتورک. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات خاورمیانه، دورۀ 17، شمارۀ 4؛ (پیاپی 63)، 100-81.

− معتضد، خسرو. (1399). سایه‌به‌سایه رضاشاه: (تاریخ راه‌آهن سراسری ایران)؛ خاطرات یک وزیر دکتر محمد سجادی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات ماهریس.

− نوری، مصطفی. (1401). فرازوفرود تعیین مسیر راه‌آهن سراسری ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-گنجینۀ اسناد، دورۀ 32، شمارۀ 2؛ (پیاپی 126)، 100-76.

− نوری، مصطفی. سلیمانی، کریم. (1399). نقش آلمانی‌ها در تأسیس راه‌آهن در ایران عصر رضاشاه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-گنجینۀ اسناد، دورۀ 30، شمارۀ 2؛ (پیاپی 118)، 141-118.

− هود، سیده دل‌افروز. ملاصالحی، ودیهه. (1394). بررسی تأثیر ایدئولوژی ها و مکاتب فکری بر معماری دورۀ پهلوی اول. سومین کنگرۀ بین‌المللی عمران، معماری و توسعۀ شهری، تهران-ایران، 11-1.

− Alexander, Matthew. Hamilton, Kathy. (2015). A 'Peaceful' Station? The Community Role In Place Making And Improving Hedonic Value At Local Railway Stations. Journal Of Transportation Research Part A: Policy And Practice, 82(1): 65-77.

− Ciccarelli, Carlo. Giuntini, Andrea. Groote, Peter. (2021). History Of Rail Transport. In Book: International Encyclopedia Of Transportation, 413-426.

− Hacısüleyman, Deniz. (2024). A Historical Analysis Of the Railway Transportation Economy In Turkey. Euroasia Journal of Social Sciences & Humanities, 11(41): 48-57.

− Roy, Stabak. Ghorbanzadeh, Shaghayegh. (2023). Regional Transformation Via Rail: A Historical And Analytical Examination Of Iran’s Railway Network And Its Socio-Economic Impacts. Journal Of Mechatronics And Intelligent Transportation Systems, 2(3): 146-157.

[1] دوران حکومت رضاشاه پهلوی (۱۳۰۴ تا۱۳۲۰ خورشیدی)، دوره‌ای از نوسازی و تمرکزگرایی در ایران بود. دراین دوره، رضاشاه اقداماتی چون تأسیس ارتش قوی، توسعۀ زیرساخت‌ها، اصلاحات اقتصادی و اجتماعی و ترویج مدرنیته را پیش برد. مهمترین ویژگی این دوران، تأکیدبر ایجاد یک دولت مرکزی مقتدر و پروژه‌های بزرگ زیرساختی به‌مانند ساخت راه‌آهن سراسری، و توسع، صنعت بود. این تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی تأثیرات زیادی بر شکل‌دهی به هویت ملی و مدرنیزاسیون ایران داشت.

[2] تأسیس جمهوری ترکیه توسط مصطفی کمال آتاتورک در ۲۹ اکتبر ۱۹۲۳ (۷ آبان ۱۳۰۲ خورشیدی)، نقطۀ عطفی در تاریخ این کشور بود. آتاتورک پس‌از پیروزی در جنگ استقلال ترکیه و فروپاشی امپراتوری عثمانی، جمهوری را به‌عنوان دولتی سکولار و مدرن تأسیس کرد. او اصلاحات گسترده‌ای در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی انجام داد که شامل جداسازی دین از دولت، اصلاحات قانونی و آموزشی و مدرنیزاسیون کشور بود. تأسیس جمهوری ترکیه پایه‌گذار تحولات مهم در تاریخ معاصر این کشور شد.

Share To

Article Url

Elucidating The Interrelation Between Railway Infrastructure Development And Social Transformations In Shaping The Spatial Identity Of Railway Stations In Iran And Turkey

Sanad

Links

Related Centers

Technical Support

Official pages