An analysis of the necessity of promoting the Quran in the intellectual system of Ayatollah Khamenei with an emphasis on ijtihad evidence

Subject Areas : فقه و تاریخ تمدّن

Amir hosein Jafar gholi zadeh jamal abad ¹ , seyyed mohammad hosein musavi pour ²

1 -
2 - Assistant Professor and Faculty Member, Department of Islamic Studies, Faculty of Literature and Humanities, Kharazmi University

Received: 2024-12-28 Accepted : 2025-03-07 Published : 2025-03-14

Keywords: Promoting the Quran, ijtihad evidence, harms, solutions, Ayatollah Khamenei, necessity.,

Abstract :

From Ayatollah Khamenei's perspective, promoting the Holy Quran as a religious, cultural, and social necessity plays a key role in raising the moral, spiritual, and social level of the Islamic society. From his perspective, spreading Quranic teachings in society is not only a religious duty but also a vital strategy for confronting cultural and moral challenges in the contemporary world. The Supreme Leader's special emphasis on transforming Quranic concepts into public culture is evidence of the importance of this issue in advancing the Islamic society towards spiritual and social excellence. This research aims to examine the necessity of promoting and disseminating the Quran and operationalizing the Supreme Leader's Quranic strategies in the context of today's society, analyzes the necessities using jurisprudential sources, the role of relevant institutions, and provides solutions to strengthen the promotion of the Quran. One of the important points in Ayatollah Khamenei's perspective is the breadth of the concept of promoting the Quran, which is not limited to teaching recitation and memorization, but also includes reflection and research on deep Quranic concepts and teachings. In his view, recitation with contemplation is the main tool for establishing a spiritual connection with the Quran and a way to transmit its concepts to future generations. However, despite the Supreme Leader's emphasis on the necessity of promoting and popularizing Quranic culture, significant weaknesses and deficiencies are observed in institutions active in this field. The inefficiency of some educational organizations and institutions in transmitting deep Quranic concepts and the lack of effective planning for Quranic education and contemplation are among the challenges that have prevented the realization of this lofty goal. In addition to the necessity of promoting the Quran, he believes that the contemplation and practice of Quranic concepts in society, which is the ultimate goal of promoting the Quran, should also be a part of it. In this research, using the descriptive-analytical method and library resources, after explaining the necessities and pathology of the current situation and also examining the ijtihad and jurisprudential evidence in promoting the Quran, the necessity of the role of cultural and educational institutions in promoting the Quran has been explained. Also, practical solutions are presented to improve the level of Quranic contemplation, education, and research so that the great potential of the Quran can be utilized in promoting spirituality and morality in Islamic society.

References:


o قرآن کریم#
o نهج¬البلاغه#
o ابراهیم، محمد ابوالفضل .(۱۳۹۵ش)، أمالي المرتضی (غررالفوائد و دررالقلائد)، قم: انتشارات ذوی‌القربی.#
o ابن ابى داوود السجستانی، ابوبکر .(۱۴۲۳ق). كتاب المصاحف.القاهره: الفاروق الحدیثه للطباعه و النشر.#
o ابن المطهر، حسن‌بن یوسف .(۱۴۱۴ه). تذكرة الفقهاء. بیروت: مؤسسة آل¬البيت عليهم السلام لاحياء التراث.#
o ابن فارس،ابوالحسین احمد.(1399ه).معجم مقائيس اللغة.قم:انتشارات دارالفکر.#
o ابن هشام، عبدالملک .(۱۳۶۹ش). السيرة النبويه. فارس: انتشارات ادیب مصطفوی.#
o ابن‌حبان، محمد .(۱۴۱۸ه). روضةالعقلاء و نزهةالفضلاء. مکه: مکتبه‌ نزار مصطفی‌ الباز.#
o انصاری، شیخ مرتضی. (۱۴۱۳ه). مکاسب. قم: مجمع الفکر الاسلامی.#
o انصاری، مرتضی.(1382ش).فرائد الاصول.قم:مجمع الفکر اسلامی.#
o البجلي ابن‌الضريس، ابوعبدالله محمد. (۱۴۰۸ه). فضائل القرآن. دمشق: دارالفکر.#
o بحرانی، محمد صنقور علی.(1386ش). المعجم الاصولی.قم:انتشارات الطیار.#
o برازش، علیرضا .(۱۳۹۴ش). تفسیر اهل‌بیت. تهران: انتشارات امیرکبیر.#
o بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، ابوجعفر محمد .(۱۳۸۷ش). من لایحضره الفقیه. قم: انتشارات جامعه مدرسین.#
o بن فضل طبرسی، ابو علی فضل بن حسن .(۱۳۹۸ش). مشکاة الانوار فی غررالاخبار. تهران: دارالثقلین.#
o حسین بن موسی، محمد (سیدرضی) .(۱۴۰۱ش). نهج البلاغه.قم: انتشارات جمکران.#
o حقی، اسماعیل‌بن مصطفی .(۱۴۳۰ه). تفسیر روح‌الببان. بیروت: دارالکتب‌العالمیه.#
o دهخدا، علی اکبر. (۱۳۹۰ش). لغتنامه دهخدا. تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران#
o عاملی، محمد بن حسن .(۱۴۱۲ه). وسائل الشيعة. ‫قم‫: موسسه آل¬البيت عليهم السلام لاحياء التراث‭‬.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬#
o عمید، حسن .(۱۳۸۹ش). فرهنگ فارسی عمید. تهران: انتشارات راه رشد.#
o قافی،حسین .(1400ش)اصول فقه کاربردی.قم:انتشارات حوزه ودانشگاه.#
o قرائتی،محسن.(1383ش).تفسیرنور.تهران: :مركز فرهنگى درسهايى از قرآن#
o کاظمی، سید‌عنایت الله .(۱۳۹۷ش). تعلیم و تعلم قرآن و حدیث. قم: انتشارات اشراق و عرفان.#
o کلینی، محمدبن یعقوب .(۱۳۹۴ش). اصول‌کافی. قم: انتشارات اسوه.#
o لطفی، مهدی .(۱۳۸۰ش). نورى از ملكوت، زندگانى آيت‌اللّه العظمى گلپايگانى. گلپایگان: کنگره بزرگداشت علماء گلپایگان.3
o مجلسی، محمدباقر .(۱۳۹۹ش). بحارالأنوار. قم: انتشارات دارالکتب الاسلامیه.#
o مرتضی، سیدشریف .(۱۴۱۸ه). الأمالی. قاهره: دارالفکر‌العربی.#
o معین، محمد .(۱۳۸۱ش). فرهنگ فارسی معین. تهران: انتشارات ادنا.#
o مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) .(۱۳۹۱ش). قرآن کتاب هدایت از دیدگاه امام خمینی(ره). قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).#
o نراقی،محمد مهدی.(1390ش).انیس المجتهدین.قم:بوستان کتاب.#
o نعمان، محمدبن محمد .(۱۳۹۶ش). الارشاد. تهران: دفترنشر فرهنگ اسلامی.#
o نورى، حسین بن محمد .(۱۳۶۸ش). مستدرك الوسائل. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.#

Full-Text:



مجله فقه و تاریخ تمدن، مقاله پژوهشی، دوره 10 ، شماره 4، زمستان 1403، صفحه 74- 89

 

واکاوی ضرورت ترویج قرآن‌ در منظومه فکری حضرت آیت الله خامنه‌ای(مدظلّه‌العالی) با تأکید بر ادلّۀ اجتهادی

امیرحسین جعفر قلی زاده جمال آباد1  سیّد محمّد حسین موسوی‌پور2

 

1 دانشجوی کارشناسی ارشد رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.(نویسنده مسئول)

2 استادیار و عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه خوارزمی ، تهران ، ایران.

نویسنده مسئول: [e-mail]

 تاریخ دریافت: 08/10/ 1403   تاریخ پذیرش: 17/12/ 1403 

 

 

 

چکیده

قرآن کریم به‌عنوان اساس شریعت اسلام و منبع اصلی هدایت، جایگاه ویژه‌ای در اندیشه‌های دینی و فکری مسلمانان دارد. در این راستا، آیت‌الله خامنه‌ای، بر لزوم و ضرورت ترویج قرآن و تعمیق معارف قرآنی در جامعه اسلامی تأکید دارند. لذا با استعانت ازادله اجتهادی، همچون: کتاب (قرآن)، سنت، اجماع، عقل و دیگر قواعد فقهی، ترویج قرآن نه‌تنها یک وظیفه دینی، بلکه یک نیاز اساسی برای احیای جامعه اسلامی و دستیابی به تمدن اسلامی محسوب می‌شود. هدف این پژوهش، بررسی دیدگاه فکری آیت‌الله خامنه‌ای در مورد ضرورت ترویج قرآن و استنباط این ضرورت از ادله اجتهادی است. این تحقیق تلاش دارد تا نشان دهد تا ضرورت ترویج قرآن کریم را از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای با استناد به منابع اجتهادی و فقهی در سطح فردی و اجتماعی استنباط و تبیین نماید. این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است و با استفاده از منابع اسنادی و بیانات آیت‌الله خامنه‌ای انجام شده است. این تحقیق علاوه بر سخنرانی‌ها و فتاوای آیت‌الله خامنه‌ای در زمینه  ضرورت ترویج قرآن توجه ویژه‌ای به ادله اجتهادی و فقهی شده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که آیت‌الله خامنه‌ای ترویج قرآن را امری ضروری و بنیادین در حیات فردی و اجتماعی مسلمانان می‌دانند. از دیدگاه ایشان، قرآن به‌عنوان کتاب الهی، اصلی‌ترین منبع هدایت است و باید در همه عرصه‌های زندگی فردی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مسلمانان گسترش یابد. با استناد به کتاب (قرآن)، سنت نبوی و اهل‌بیت(ع) ، اجماع علمای اسلامی و عقل، آیت‌الله خامنه‌ای تأکید دارند که ترویج قرآن، هم‌راستا با تقویت هویت اسلامی، تقویت وحدت مسلمانان و مقابله با چالش‌های فرهنگی و فکری جهان معاصر است. بنابراین، ترویج قرآن از دیدگاه ایشان نه‌تنها یک نیاز دینی بلکه یک ضرورت اجتماعی برای احیای جامعه اسلامی و ساخت تمدن نوین اسلامی است. هم چنین ایشان در کنار ضرورت ترویج قرآن کریم، بر این مقوله تأکید دارند که قرآن راهنمایی برای تمام ابعاد زندگی انسان‌هاست و می‌تواند مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جامعه را با دقت و شفافیت حل کند.

کلیدواژه: ترویج قرآن، ادله اجتهادی، آسیب ها، راهکارها، آیت‌اللّه خامنه‌ای،ضرورت.

 

 

 

مقدمه

قرآن کریم کتابی قابل فهم برای همگان است. زیرا، از یک سو، خداوند فرمود: «قطعاً قرآن را براى پندآموزى آسان كرده‏ايم.»(قمر:17) و از سویی دیگر، رسالت تاریخی پیامبر اکرم(ص) و اهلبیت(ع)، در تبلیغ دین اسلام و هم چنین نقش مؤثر و پایدار آنها در ترویج و تبلیغ قرآن کریم، امری حائز اهمیت و انکارناپذیر است. پیامبر(ص) فرمود: «مأمور شده­ام که از مسلمانان باشم و قرآن را بر شما تلاوت کنم.(نمل:91) بدون تردید، به استناد آیه ۱۵۱ سوره بقره، ایشان را باید از آموزگاران و مربیان بزرگ بشریت دانست که در تفسیر، تعلیم و تدبیر در معارف قرآن، سالیان طولانی کوشیده­اند و به مردم انتقال داده­اند. جلسات درسی آموزش، تفسیر و ترویج قرآن از زمان پیامبر اکرم(ص) تا به امروزه با گذشت بیش از ۱۴۰۰ سال در حال گسترش است و آتش عشق و محبت مردم جهان به قرآن کریم، روز به روز افزایش می­یابد. «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ.»(حجر:۹)

اما با تجدید حیات اسلام و انفجار نور انقلاب اسلامی، با زعامت امام خمینی(ره) و پس از ایشان آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله)، عصر حیات نوین اسلام ناب محمدی(ص) آغاز شد و قرآن کریم که عملاً از صحنه زندگی فردی اجتماعی مسلمین خارج شده بود، باردگر در عرصه‌های مختلف به صحنه آمد. امروزه نه تنها بهره­بردن از قرآن کریم به جلسات سنتی و درسی محدود نشده است بلکه در حوزه­های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و تربیتی اعمّ از داخلی و بین­المللی، مورد استفاده قرار می­گیرد. تمام این ثمرات و دستاوردها مرهون اقدامات رهبر عظیم‌الشان امام خامن‌ای است که پشتیبان جامعه قرآنی  هستند. این دستاوردهای تأثیرگذار معظّم‌له در سطوح مختلف، موجب عدم نفوذ فرهنگ نادرست غربی و رسانه‌های معاند به جامعه قرآنی و اسلامی شده‌است .

اما امروزه، در برخی از موارد مشهود است که ضورت امر ترویج قرآن کریم با توجه به اشارات فقهی و دینی ، در سطوح مختلف جامعه، با تسامح و تساهل انجام می‌گیرد و ضعف هایی نمایان می‌شود که مخاطبان اصلی آن مراکز علمی،فرهنگی و دینی ودست اندرکاران مربوطه می‌باشند. و با توجه به تحلیلات صورت گرفته از بیانات و منظومه فکری رهبری در حوزه ترویج قرآن کریم، احساس می‌شود که این امر هنوز به حد مطلوب خود نرسیده است، لذا ممکن است تاثیرات منفی و عمیق خود را در جامعه و نسل‌های آینده بگذارد.

البته اهتمام مقام معظم رهبری در ترویج قرآن به گونه­ای است که‌ در‌ اکثر بیانات(خامنه‌ای بیانات،17/11/1375، 04/04/1391، 28/07/1388، 20/07/1368) در دیدارهای قرآنی و غیرقرآنی، ملاقات­های سیاسی، اقتصادی، نظامی و در خطبه­های عبادی، به آیات قرآن ارجاع می­دهند. تلاش ایشان در تمام این گفتارها خصوصاً در خطاب به قاریان، قرآن­پژوهان و کارگزاران قرآنی، ترغیب به منبع بودن قرآن کریم و آسیب­شناسی ترویج قرآن در بین متخصصان، قاریان و حافظان قرآنی است. این مقدار از توجه و اهتمام رهبری به قرآن، نشان­دهنده­ی ضرورت ترویج قرآن و سرلوحه قرار دادن مفاهیم آیات الهی، به عنوان مهم­ترین سند بالادستی در امور مهم و حیاتی جامعه اسلامی است.

 بنابراین، پژوهش در زمینه ضرورت ترویج قرآن، به بررسی تحلیل نقش ترویج قرآن در ساختار اجتماعی و فقهی و فرهنگی‌ جامعه اسلامی کمک می‌کند. همچنین، بررسی دیدگاه‌های آیت‌الله خامنه‌ای در این موضوع می‌تواند به تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های مؤثر در راستای ترویج قرآن و گسترش آموزه‌های آن در بین نسل‌های جوان و جامعه کمک کند. با درک بهتر از این موضوع، می‌توان به تقویت و توسعه فرهنگ دینی و اجتماعی در ایران و سایر جوامع اسلامی کمک کرد. و ما در این پژوهش تلاش می­کنیم تا بر اساس منظومه فکری معظّم­له با تاکید بر ادله اجتهادی ومنابع فقهی، به ضرورت، شناسایی موانع ترویج قرآن در جامعه اسلامی، و هم چنین تحلیل تأثیرات ترویج قرآن بر جامعه اسلامی و راهکارهای ترویج قرآن در جامعه اسلامی بپردازیم.

 

سوالات پژوهش

سؤالاتی که در این نوشتار بر اساس اندیشه مقام معظم رهبری و منابع فقهی به آن پاسخ داده می شود عبارتند از:

 

سوالات اصلی

·       دیدگاه آیت الله خامنه ای درباره ضرورت ترویج قرآن در جامعه اسلامی چیست؟

·       از منظر معظم له چه چالش هایی در ترویج قرآن در جامعه وجود دارد؟

·       چه استدلال‌هایی از ادله اجتهادی (کتاب، سنت، اجماع و عقل) برای تأکید بر ضرورت ترویج قرآن، قابل استنباط است؟

سوالات فرعی

·       روایات موجود در سنت نبوی و اهل‌بیت (ع) چه تأکیدی بر لزوم نشر و آموزش قرآن دارند؟

·       عقل و سیره عقلاء چه نقشی در استدلال بر ضرورت ترویج قرآن ایفا می‌کند؟

·       معظّم له چه انتظاراتی از نهادها و سازمان‌های اسلامی در زمینه ترویج قرآن دارند؟

 

 

روش پژوهش

این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی پذیرفته است. شایان ذکر است که داده‌های پژوهش از طریق مطالعات کتابخانه‌ای به  بررسی  ادله اجتهادی همچون: آیات،روایات ،عقل،اجماع ومتون فقهی و پژوهش‌های مرتبط با علوم قرآنی و تحلیل محتوای مطالبی چون بیانات رهبری و اندیشه های معظم له در رابطه با قرآن کریم جمع‌آوری شده است. ابزارهای پژوهش موجود شامل منابع اصیلی همچون (قرآن، روایات، کتب علوم قرآنی، فقهی روایی و تفسیری) می‌باشد. نوآوری این پژوهش نیز شناسایی ظرفیت‌های کمتر شناخته‌شده ترویج قرآن در جامعه اسلامی و ارائه راهکارهای به روز برای ارتقا و تحقق راهبردهای قرآنی در اندیشه مقام معظم رهبری می‌باشد.که میتوان پاسخگوی جامعه قرآنی و موسسات و نهاد های علمی - فرهنگی و دینی باشد.

 

 

پیشینه تحقیق

 

هم چنین به لحاظ پیشینه تحقیق در رابطه با واکاوی ضرورت ترویج قرآن کریم از دیدگاه معظّم­له با تأکید بر ادله اجتهادی ، مقاله یا کتابی یافت نشده است. هرچند پژوهش­هایی نزدیک به این موضوع با رویکردهای متفاوتی بوده که عبارتند از:

- کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» نوشته آیت‌الله سید علی خامنه‌ای چاپ(1392ش)

این کتاب مجموعه‌ای از سخنرانی‌های ارزشمند آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۵۳ است که به تبیین اصول و مبانی اندیشه اسلامی بر اساس آیات قرآن می‌پردازد. این اثر نشان‌دهنده تأکید ایشان بر نقش محوری قرآن در شکل‌دهی به تفکر و عمل مسلمانان است.

- کتاب «رهنمودهای قرآنی مقام معظم رهبری پیرامون قرآن کریم» نوشته هادی قبادی،چاپ(1388ش)، که این کتاب به دیدگاه معظم له رابطه اهمیت تلاوت و تدبر در قرآن و نقش عمیق این کتاب آسمانی در هدایت بشر در تمامی اعصار تأکید دارند. ایشان ضرورت گرایش گسترده به فرهنگ قرآنی، گسترش تشکیلات مرتبط، و انس با قرآن به‌ویژه در دوران جوانی را یادآور می‌شوند. همچنین، تبعات دوری از قرآن و لزوم تطبیق جامعه و حکومت اسلامی با معیارهای قرآنی از دیگر موضوعات کلیدی مورد تأکید ایشان است، که در این کتاب ذکر شده است.

- کتاب «قرآن در کلام مقام معظم رهبری» موسی صفی‌خانی و حسین فرجی،چاپ(1393ش)،که به ویژگی های قرآن ، هم چنین تدبر و عمل به مفاهیم قرآن ، وظیفه مسلمانان و دستگاه های مربوطه به ترویج قرآن را بیان مینماید.

- مقاله «مرجعیت علمی قرآن کریم در حوزه حکمرانی از دیدگاه آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای»  این مقاله به بررسی دیدگاه‌های آیت‌الله خامنه‌ای درباره مرجعیت علمی قرآن کریم در حوزه حکمرانی می‌پردازد و نشان می‌دهد که ایشان روش اجتهادی یا «متد فقاهتی» را معتبرترین شیوه تفسیر قرآن می‌دانند و بر لزوم بازگشت به قرآن و نوآوری روشمند تأکید دارند.

این منابع می‌توانند به‌عنوان پیشینه تحقیق در زمینه ضرورت ترویج قرآن از دیدگاه مقام معظم رهبری مورد استفاده قرار گیرند و به درک بهتر نظرات و دیدگاه‌های ایشان در این حوزه کمک کنند.

 

1.مفهوم­شناسی و تاریخچه ترویج قرآن

1-1) ترویج: بر اساس دانش لغت­شناسی، واژۀ «ترویج» در زبان عربی از «روج» گرفته شده است. دهخدا، واژه «ترویج» را رایج کردن تعریف کرده است.(دهخدا، ۱۳۹0: ۱/۷۳۳) فرهنگ ‌معین، رواج دادن(معین،۱۳۸۱: ۴۴۹)، فرهنگ عمید، رواج دادن، رونق دادن (عمید، ۱۳۸۹: ۳۴۱) تعریف کرده­اند.هم چنین ابن فارس در معجم مقائيس اللغة ترویج را به گسترش دادن چیزی آورده است.(ابن فارس،1399: 2/454).

2-1) ادله اجتهادی: دلیل اجتهادی، یا اماره: به امری گفته می‌شود که مجتهد را به حکم واقعی راهنمایی می‌کند. که مجتهد با استفاده از( ادله اربعه) آیات، روایات، اجماع و عقل به حکم واقعی میرسد.(انصاری:2/10)

3-1) ترویج و نشر قرآن، که شامل دايره گسترده­ای از اقدامات است به فعالیت­های قرآنی تعليمى، تعلّمی و تبلیغی از قرائت ظاهر الفاظ قرآن گرفته تا آموزش­های مدرسه‌اى، جلسات تفسیری، حفظ و انتقال سينه ‌به ‌سينه قرآن کریم را شامل می‌شود. قرآن طی حدود ۲۳ سال بطور تدریجی بر پیامبر اسلام(ص) نازل شد،(مجلسی، 1399 :18 /250) که این تدریج در نزول به حفظ و یادگیری آیات کمک می‌کرد. هرگاه آیه یا سوره‌ای نازل می‌شد، پیامبر(ص) آن را برای یاران و صحابه می‌خواندند و آن‌ها آیات را به‌صورت شفاهی حفظ می‌کردند. در این دوره، پیامبر(ص) افراد را تشویق به حفظ آیات و انتقال آن به دیگران می‌کردند. در زمان پیامبر(ص)، گروهی به‌عنوان کاتبان وحی انتخاب شدند تا آیات را بر روی مواد اولیه‌ای مانند پوست، چرم، استخوان شانه شتر و برگ نخل بنویسند. این کاتبان با راهنمایی مستقیم پیامبر(ص) آیات را به ترتیب نزول یا دستور پیامبر(ص) مرتب می‌کردند. پیامبر(ص) مسلمانان را به یادگیری و آموزش قرآن تشویق می‌کردند. مساجد در دوران پیامبر(ص) به مراکزی برای آموزش قرآن تبدیل شده بودند. مسلمانان با شرکت در جلسات قرآنی به یادگیری تجوید، حفظ، و فهم آیات می‌پرداختند. پیامبر(ص) به یاران نزدیک خود مثل عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب مسئولیت آموزش قرآن را می‌سپردند و بدین‌ترتیب فضای قرآنی ویژه‌ای در جامعه اسلامی شکل می‌گرفت. پیامبر(ص) مسلمانان را به عمل به آموزه‌های قرآنی دعوت می‌کردند و این کتاب را راهنمای زندگی مسلمانان معرفی می‌کردند. ایشان تأکید داشتند که قرآن کتاب هدایت و قانون زندگی است و باید اصول آن در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان پیاده شود. اولين مبلغان قرآن کریم، كه پيامبر(ص) آنان را به ساير شهرها و مناطق اعزام مى‌كرد، بر اساس محفوظات و معلومات قرآنى به انتشار و ترويج قرآن همت می­گماردند. بعدها توسط افراد با سواد، قرآن­های زیادی به کتابت در آمد و مفاهیم و آیات الهی رواج یافت و دسترسی مردم برای حفظ، تفسیر، قرائت قرآن و تدبر در آن در جامعه اسلامی گسترش یافت.(کاظمی، ۱۳۹۷: ۳/۲۳۳)

 

2. ضرورت ترویج قرآن کریم در منظومه فکری آیت الله خامنه‌ای

آیت الله خامنه‌ای همواره بر اهمیت ترویج قرآن کریم تأکید داشته‌اند و این موضوع را در بیانات و سخنرانی‌های خود به‌وضوح بیان کرده‌اند. ترویج قرآن از نظر ایشان نه تنها به عنوان یک تکلیف دینی بلکه به عنوان یک نیاز اجتماعی و فرهنگی نیز مطرح می‌شود. ایشان به وجوهی به اهمیت ترویج قرآن تأکید دارند:

وجه اول تأکید بر هویت اسلامی است. ایشان بر این نکته تأکید دارند که ترویج قرآن باعث نمایان و تقویت شدن هویت اسلامی در جامعه می‌شود. ایشان فرموده‌اند: «ما اگر به قرآن نزديك بشويم، همه‌ى اين حفره‌ها پُر خواهد شد؛ همه‌ى اين خُلل و فُرَج بسته خواهد شد؛ و هويّت اسلامى در مقابل هويّت كفر خودش را نشان خواهد داد» (خامنه‌ای، بیانات، ۰۷/۰۲/۱۳۹۶).

وجه دوم این است که قرآن منبع هدایت است. ایشان قرآن را به عنوان منبع هدایت و راهنمایی در زندگی فردی و اجتماعی معرفی می‌کنند. به عقیده ایشان، ترویج قرآن به معنای ایجاد بستر مناسب برای فهم و عمل به آموزه‌های قرآنی است: «اگر قرآن در جامعه رواج پيدا كند، رونق پيدا كند، حفظ قرآن رايج بشود، انس با قرآن در بين اقشار مختلف جامعه رواج پيدا بكند، جامعه براى عمل به قرآن نزديك مى‌شود؛ ما اين را مى‌خواهيم« (خامنه‌ای، بیانات، ۱۳/۰۳/۱۳۹۳).

وجه سوم نقش قرآن در پیشرفت جامعه است. آیت الله خامنه‌ای به نقش قرآن در پیشرفت فرهنگی، اجتماعی و علمی جامعه اشاره دارند و بر این باورند که جوامع اسلامی با تکیه بر قرآن می‌توانند به پیشرفت‌های قابل توجهی دست یابند. «كشور ما از لحاظ مادى و معنوى پيشرفت كرد و باز هم پيشرفت خواهد كرد. ان‌شاءاللّه روزى فرا خواهد رسيد كه اسلام و جوامع اسلامى و جوامع مسلمين براى دنيا نمونه‌هاى برجسته‌اى باشند از پيشرفت مادى و معنوى، كه مردم دنيا به آنها نگاه كنند و از آنها تقليد كنند؛ بلاترديد اين روز خواهد آمد؛ و اين به بركت قرآن خواهد بود» (خامنه‌ای، بیانات، ۰۴/۰۴/۱۳۹۱).

آخرین و چهارمین وجه اهمیت ترویج قرآن این است که قرآن پاسخگو به نیازهای روز است. ایشان همچنین تأکید می‌کنند که ترویج قرآن می‌تواند به نیازهای امروز جامعه پاسخ دهد و نسل جوان را در برابر شبهات و چالش‌های فکری و فرهنگی محافظت کند. «فقط اسلام و قرآن مي‌تواند جوامع بشرى را به معناى واقعى تأمين و عدالت را برقرار كند و پاسخگوى نيازهاى واقعى آنها باشد. هيچ مكتب و روش ديگرى نمي-تواند،جز راه و حاكميّت خدا و ارزش‌هاى الهى هيچ‌چيز جوابگوى زندگى بشر نيست» (خامنه‌ای، بیانات، ۲۰/۰۶/۱۳۷۴) 

 

 

 3. آسیب‌شناسی ترویج قرآن از منظر مقام معظم رهبری

 آیت‌الله خامنه‌ای، در آسیب‌شناسی ترویج قرآن کریم  به مسائلی اشاره دارند، که می‌تواند مانع از تحقق هدف‌های اصلی قرآن و همچنین ترویج صحیح و مؤثر آن در جامعه باشد. در این راستا، با توجه به بیانات معظم له، ایشان به چندین آسیب اشاره کرده‌اند که به توضیح آنها می‌پردازیم:

 - اولین آسیب جدی، عدم توجه به معانی و مفاهیم قرآن است. ایشان بر این نکته تأکید دارند که «قرآن را بايد با توجّه خواند. توجّه داشته باشيم كه صِرف تشكيل اين اصوات مطلوب نيست. با توجّه به معانى، با توجّه به مرادات قرآنى بايد قرآن را خواند. اگر اين شد، آن‌وقت جامعه‌ى اسلامى راه خودش را پيدا مى‌كند» (خامنه‌ای، بیانات، ۰۸/۰۴/۱۳۹۳). پس، تلاوت قرآن باید با فهم و تدبر همراه باشد. فقط خواندن الفاظ کافی نیست، بلکه باید به معانی و مفاهیم آن توجه کنیم.

- آسیب دوم، فقدان عمل به آموزه‌های قرآنی است. ایشان می‌فرمایند: «امام علی(ع) می‌فرماید: مبادا ديگران در عمل به قرآن، از شما جلو بيفتند! (سیدرضی: ۴۹)، نه اينكه اميرالمؤمنين(ع) نمى‌خواهد كسى به قرآن عمل كند. بلكه اگر همه‌ى دنيا به قرآن عمل كنند، آن حضرت، خوشحال‌تر است. مى‌گويد مبادا آن‌هايى كه به قرآن عقيده ندارند، به مفاهيم قرآن عمل كنند و بعد بر شما مسلّط شوند» (خامنه‌ای، بیانات، ۱۳/۱۲/۱۳۷۲). عمل نکردن به آیات قرآن و عدم توجه به دستورات آن، ما را از مسیر صحیح دور می‌کند.

-آسیب سوم، ضعف در آموزش و ترویج فرهنگ قرآنی در مدارس و دانشگاه‌ها است. ایشان به لزوم برنامه‌ریزی‌های مؤثر در این زمینه اشاره می‌کنند و می‌فرماید: «مسئله‌ى ديگرى كه من مى‌خواهم به عنوان يك نكته عرض بكنم، مسئله‌ى «قرآن» در آموزش و پرورش است. قرآن در آموزش و پرورش حقيقتاً مهجور واقع شده است » (خامنه‌ای، بیانات، ۱۲/۰۲/۱۳۸۵). پس، طبق فرمایشات رهبری، مدارس و دانشگاه‌ها باید برنامه‌های جدی و مؤثری برای آموزش قرآن و فرهنگ قرآنی داشته باشند.

- چهارمین آسیب، محرومیت از ظرفیت‌های نهادها و رسانه‌ها است. آیت‌الله خامنه‌ای بر لزوم استفاده از ظرفیت‌های نهادها و رسانه‌ها برای ترویج قرآن تأکید دارند و به آسیب‌های ناشی از عدم استفاده از این ظرفیت‌ها اشاره می‌کنند: «ما درتبلیغات قرآنی‌مان باید به شکل صحیح عمل کنیم. من این را برای شما قراء عزیز عرض می‌کنم: امروز صدا و سیما در خدمت قرآن کریم است، دیگر از این بهتر که نمی‌شود! ما امروز رادیو قرآن کریم داریم. در تلویزیون قرآن کریم داریم. در برنامه کودکان قرآن کریم داریم. آخر شب قرآن کریم و اول صبح قرآن کریم. این‌ها خیلی خوب است، ولی ما از این امکان چگونه استفاده خواهیم کرد؟ این خیلی مهم است» (خامنه‌ای، بیانات، ۱۷/۱۲/۱۳۷۱). یعنی، اگر نهادها و رسانه‌ها به درستی به ترویج قرآن نپردازند، جامعه از نور قرآن بی‌بهره می‌ماند. و همچنین آخرین آسیب، تأثیر منفی بر دستگاه‌های فرهنگی و اجتماعی است. آیت‌الله خامنه‌ای به تأثیرات منفی فضای فرهنگی و اجتماعی بر ترویج قرآن اشاره دارند و معتقدند: «كمك همه‌ى دستگاه‌هاى فرهنگى براى انس جوانان با قرآن و ايجاد ارتباط دائمى جوانان با قرآن و دسته‌بندى مفاهيم قرآنى به وسيله‌ى خبره‌هاى اين امر و گنجانده شدن آن مطالب، به تناسب در كتابهاى درسى مدارس و دانشگاه‌ها نيز ضرورى است.» (خامنه‌اى، بیانات، ۲۸/۰۶/۱۳۸۰) بنابراین، دستگاه‌ها و فضاهای فرهنگی و اجتماعی باید به گونه‌ای باشند که قرآن در آنجا احساس شود و با زندگی روزمره مردم گره بخورد.

 

4. ادله اجتهادی

 ادله اجتهادی در رابطه با ضرورت ترویج قرآن کریم

ادله اجتهادی در فقه اسلامی به منابع و مبانی استنباط احکام شرعی از متون دینی و عقل اشاره دارد. اجتهاد به معنای به کارگیری توان فکری و علمی برای استخراج احکام از منابع اصلی دین است. در ادله فقهی و منابع اسلامی نیز به ترویج و نشر قرآن کریم تأکید زیادی شده است. این منابع اهمیت و ضرورت تبلیغ قرآن، آموزش آن به دیگران، و آن را بیان می‌کنند. در اینجا به مهم‌ترین ادله اجتهادی پرداخته می‌شود.

4-1) دلیل کتاب

کتاب یا همان قرآن کریم نخستین و مهم‌ترین منبع اسلامی است که شامل آیات و احکام شرعی است و پایه‌گذار اصول و قواعد فقهی می‌باشد. اهمیت قرآن در این است که اجتهاد در فقه اسلامی عمدتاً بر اساس قرآن انجام می‌شود و مجتهدین موظفند تا در تفسیر و استنباط احکام از آیات قرآن دقت لازم را داشته باشند.

اولین آیه «وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ»(نحل:۴۴) و ما این ذکر را که همان قرآن است، بر تو نازل کردیم تا آنچه به سوی مردم نازل شده است برای آنها تبیین و ترویج کنی. بنا بر بررسی دلالی در «لتُبَیّنَ» توضیح داده می‌شود که هدف از نزول قرآن، تببین و ترویج آن در جامعه برای فهم و تدبر مردم می‌باشد. همچنین اگرچه قرآن بر اساس «انزلنا الیک» بر پیامبر نازل شده و رسالت ترویج آن بر عهده ی ایشان است، اما مخاطب آن بر اساس «نزّل الیهم» عموم مردم هستند.(قرائتی،1383ش: 4/526)

هم چنین خداوند تبارک وتعالی در سوره توبه فرموده است : «وَ مَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِينْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لاَ نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيتَفَقَّهُوا فِى الدِّينِ وَ لِينْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيهِمْ لَعَلَّهُمْ يحْذَرُونَ‌»(توبه:۱۲۲) و هنگامی که رسول فرمان خروج برای جنگ دهد، نباید مؤمنان همگی بیرون روند و رسول را تنها گذارند. پس، چرا از هر طایفه‌ای جمعی برای جنگ و گروهی نزد رسول برای آموختن علم دین مهیا نباشند تا قوم خود را چون به نزدشان بازگشتند بیم رسانند، باشد که از نافرمانی خدا، حذر کنند. بنا بر بررسی دلالی آیه، مضمون این آیه نشان دهنده وجوب عینی ترویج دین و شعائر اسلامی توسط کسانی که متخصص و مروج قرآن و دین هستند، می‌باشد. و لازمه این ترویج در مقابل یادگیری و نشر آن بین افراد در جامعه اسلامی می‌باشد. امام رضا(ع) در رابطه با این آیه فرموده است، اگر سؤال‌کننده‌ای بپرسد: «چرا امر به حجّ خانه‌ی کعبه فرموده است؟» گفته خواهد شد: «به‌خاطر ورود به ساحت عبودیّت و رفتن به‌سوی خداوند عزّوجلّ اهل بلاد مختلف در اجتماعاتی که برایشان پیش می‌آید حوائج یکدیگر را می‌فهمند و در رفع آن یکدیگر را یاری می‌کنند، علاوه بر این‌ها در آن آموزش احکام و ترویج دین و قرآن است و اخبار پیشوایان دین را از ناحیه‌ای به ناحیه‌ی دیگر انتقال می‌دهند و ترویج دین می‌کنند و چنانکه خداوند متعال فرموده است: «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ» (برازش، ۱۳۹۴: ۶/۳۹۰).

آیه دیگریاز قرآن کریم که بر ترویج قرآن وارد شده است بیان میکند: «وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ»(آل‌عمران:۱۸۷) و چون خدا از آنان که کتاب به آنها داده شد پیمان گرفت که حقایق کتاب آسمانی را برای مردم بیان کنید و کتمان مکنید، پس آنها عهد خدا را پشت سر انداخته و آیات الهی را به بهایی اندک فروختند، پس بد معامله‌ای کردند.لذا امام سجّاد (ع)در ذیل این آیه میفرمایند: «نامه‌ی امام سجّاد (ع) به محمدبن‌مسلم زهری»: ای مرد! متوجّه باش وقتی فردا در مقابل پروردگار خود می‌ایستی و از تو سؤال می‌کند که چگونه نعمت‌هایش را پاس داشته‌ای و دستورهایش را بر خود چطور انجام‌داده‌ای چه پاسخ خواهی‌داد؛ بدان هرگز خداوند بهانه‌ات را نمی‌پذیرد و از تو تقصیر و کوتاهی را قبول نخواهد کرد. هرگز! هرگز! چنین نیست از دانشمندان در کتاب خود پیمان‌گرفته و فرموده است: که حتماً آن را برای مردم آشکار سازید و کتمان  نکنید. بدان کوچک‌ترین چیزی که پنهان کرده‌ای و سبک‌ترین گناهی را که به دوش گرفته‌ای همین است که انس و الفت با ستمگران گرفته‌ای (زهری از طرفداران بنی‌امیّه بود که هشام‌بن‌عبدالملک او را معلّم فرزندان خود قرارداده بود) و راه ستمگری و طغیان را بر او ساده و آسان نموده‌ای با نزدیک‌شدن به آن‌ها و درخواست ایشان پذیرفتن.( بحارالأنوار، ج۷۵، ص۱۳۱)در بررسی دلالی آیه توضیح می‌دهیم که این آیه به «وجوب بیان کتاب آسمانی و ترویج آن» اشاره دارد و این آیه ظهور در وجوب ترویج دارد و نهی از کتمان کتاب خدا می‌باشد.

 

4-2) دلیل سنّت

(روایات و احادیث)

سنت به معنای گفتار، رفتار و تأییدات پیامبر اکرم(ص) و اهلبیت(ع) است. سنّت به سه امر «قول، فعل و تقریر» تقسیم می‌شود.(بحرانی،1426ه: 2/178). اهمیت سنّت در این است که سنت به عنوان دومین منبع اجتهادی در مرتبه بعد از قرآن قرار دارد و مجتهدین برای استنباط احکام شرعی، به احادیث معتبر استناد می‌کنند.

نخستین روایت، روايتی صحیح و معتبر از انس بن مالك است: «وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ‌: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله: مَنْ عَلَّمَ آيةً فِى كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى كَانَ لَهُ أَجْرُهَا مَا تُلِيت» (نوری، ۱۳۶۸: ۴/۲۳۵). در بررسی دلالی این روایت می‌توان تببین کرد که تعليم و ترویج قرآن، به جنس، قشر و سن خاصى اختصاص ندارد.لذا ازاين‌رو، مى‌توان قرآن کریم را به هر فردی كه توان درك و فهم آن را دارد، تعلیم داد. و هم چنین در رابطه با عبارت «تعليم يك آيه»، اندازه حداقل را مشخص مى‌كند، هرچند كه در برخى از روايات دیده می‌شود که ، براى فراگيرى حتى يك حرف از قرآن نيز ثوابى معادل ده حسنه قرار داده شده است.  هم چنین در روایتی دیگر که روایت صحيحه يعقوب احمر است: « عَنْ يعْقُوبَ الْأَحْمَرِ، قَالَ‌: قُلْتُ لِأَبِى عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ‌: عَلَيكُمْ بِالْقرآن فَتَعَلَّمُوهُ‌؛ فَإِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ يتَعَلَّمُ الْقرآن لِيقَالَ فُلَانٌ قَارِئٌ وَ مِنْهُمْ مَن يتَعَلَّمُهُ فَيطْلُبُ بِهِ الصَّوْتَ فَيقَالُ فُلَانٌ حَسَنُ الصَّوْتِ وَ لَيسَ فِى ذَلِكَ خَيرٌ وَ مِنْهُمْ مَنْ يتَعَلَّمُهُ فَيقُومُ بِهِ فِى لَيلِهِ وَ نَهَارِهِ لَا يبَالِى مَنْ عَلِمَ ذَلِكَ وَ مَنْ لَمْ يعْلَمْهُ‌» ( كلينى، ۱۳۹۴: ۲/ ۶۰۸). در بررسی دلالی روایت می‌توان گفت که مراد از عبارت «عليكم بالقرآن» در روایت مذکور، صرف خواندن و تلاوت قرآن نيست بلكه شامل تعليم  و تعلم قرآن نيز مى‌شود. چه‌بسا بر اساس «مفهوم موافق» به طریق اولی اقداماتى مانند نشر و ترويج، صيانت قرآن نيز مشمول اطلاق روايت گردد. و به دلیل وجود امر، ظهور در وجوب ترویج قرآن را می‌توان استنباط کرد.

روایت معتبری دیگری که هم از راویان عامهو امامیه نقل شده است، که پیامبر اکرم(ص)  فرموده است : «خَيْرُكُمْ مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ وَعَلَّمَهُ» (مجلسی، ۱۳۹۹: ۲/۱۸۶). بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و به دیگران آموزش دهد. در بررسی دلالی این حدیث شریف می‌توان گفت که این حدیث بر اهمیت یادگیری و ترویج ونشر قرآن تأکید می‌کند و نشان می‌دهد که آموزگار و مروجان قرآن از بهترین افراد نزد خداوند است.

روایت  دیگر، مربوط به نامه ۴۹ نهج البلاغه است که امام علی(ع) در آنجا فرموده است: «اللَّهَ اللَّهَ فِي الْقُرْآنِ، لاَ يَسْبِقُكُمْ إِلَى الْعَمَلِ بِهِ أَحَدٌ غَيْرُكُم» (سیدرضی: ۴۹). خدا را خدا را درباره قرآن، مبادا که دیگران در عمل به آن از شما پیشی بگیرند. در بررسی دلالی کلام امام علی(ع) می‌توان گفت که این سخن در نهج‌البلاغه بر عمل به قرآن و اهتمام به فهم و اجرای دستورات آن تأکید می‌کند.

در احادیث دیگری آمده است: «الامام الصادق(ع) مَن تَعَلَّمَ العِلمَ و عَمِلَ بِهِ و عَلَّمَ للّه دُعِيَ في مَلَكوتِ السَّماواتِ عَظيما فقيلَ تَعَلَّمَ للّه و عَمِلَ للّه و عَلَّمَ للّه» (کلینی، ۱۳۹۴: ۱/۳۵). و حدیث دیگری پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «نافع عن أبي إسحاق الهجرىّ عن أبي الأحوص، عن عبداللّه بن مسعود عن النبيّ (ص) أنّه قال: «إنّ هذا القرآن مأدبة اللّه، فتعلّموا مأدبته ما استطعتم» (المرتضی، ۱۴۱۸: ۱/۳۵۴) این قرآن سفره خداست. پس، از سفره او هر چه می‌توانید بیاموزید. در بررسی دلالی روایت اخیر می‌توان گفت که در این روایت، قرآن به عنوان سفره الهی معرفی شده است و مردم به بهره‌گیری هر چه بیشتر از آن توصیه شده‌اند. این روایات بر لزوم توجه به قرآن، آموزش آن به دیگران و عمل به دستورات آن تأکید دارند.

حضرت رسول اکرم(ص) در زمینه اهمیت ترویج و آموزش قرآن فرموده‌اند: «من علّم آية في کتاب الله کان له اجرها ما تليت» (نوری، ۱۳۶۸: ۴/۲۳۵) یعنی، کسي که آيه اي از قرآن را به ديگري ياد بدهد اجر تلاوت آن آيه براي او نيز است مادامي که تلاوت شود.  و نیز حضرت رسول(ص) فرمود: «من علّم ولده القران فکانّما حج البيت عشرة آلاف حجة و اعتمر عشرة آلاف عمرة و اعتق عشرة آلاف رقيه من ولد اسماعيل» (نوری، ۱۳۶۸: ۱/۲۹۰). «کسي که به فرزند خود قرآن بياموزد مثل اين که ده هزار حج و ده هزار عمره انجام داده و ده هزار بنده از اولاد اسماعيل را آزاد کرده و در ده هزار غروه شرکت کرده و ده هزار مسکين گرسنه را طعام داده است.» در بررسی دلالی این حدیث می‌توان گفت که هر کس آیه‌ای از کتاب خدا را بیاموزاند، مثل اجر کسی که آن را بخواند برای او خواهد بود، بدون آنکه از اجر آنها کاسته شود. این روایت به اهمیت آموزش و ترویج قرآن اشاره دارد و نشان می‌دهد که آموزگاران قرآن نیز دارای اجر و پاداش الهی هستند.

آخرین روایتی که در اینجا بهره‌مند می‌شویم، روایتی از امام موسی کاظم(ع) است که به مسئولیت هر مسلمان در ترویج قرآن اشاره می‌کند. ایشان فرمودند: «لِیَتَحَفَّظُ فِی القُرآنِ فَإنَّهُ الحَبلُ المَتینُ، و النُّورُ المُبینُ، و الشِّفاءُ النّافِعُ، فَلْیَجتَهِدْ أَحدُکُم أَن لا یَفقِدَ نَفسَهُ عَلیهِ فَیَکونَ مِنَ المُستَبدَلینَ» "بر شما باد که قرآن را حفظ کنید، زیرا که آن ریسمان محکم الهی، نور آشکار، و شفای مؤثر است. پس بکوشید که هیچ‌کس از شما خود را از قرآن محروم نکند و از کسانی نباشد که جایگزین (افراد دیگر برای ترویج آن) می‌شوند. در بررسی دلالی این سخن هم می‌توان گفت که این روایت بر این نکته تأکید دارد که هر مسلمانی باید به اندازه توان خود در حفظ و ترویج قرآن کوشش کند. امام کاظم(ع) با این توصیه می‌خواستند مسلمانان را به مسئولیت فردی و اجتماعی در قبال قرآن آگاه کنند. منظور از «مستبدلین» در روایت کسانی است که اگر در ترویج قرآن کوتاهی کنند، خداوند افراد دیگری را به جای آنها قرار می‌دهد تا این مسئولیت را به عهده بگیرند. (کلینی، ۱۳۹۴: ۲/۵۹۹).

 

4-3) دلیل عقل 

عقل به عنوان یکی از منابع استنباط احکام، به کارگیری تفکر و استدلال منطقی برای فهم مسائل شرعی و اخلاقی است. اهمیت دلیل عقل در این است که در مواردی که نصوص شرعی وجود نداشته باشد یا آیات و احادیث نیاز به تفسیر داشته باشند، عقل به عنوان یک منبع مهم در اجتهاد مطرح می‌شود .(قافی، ۱۴۰۰: ۲/61) البته نه فقط عقل بلکه سیره و بنای عقلاء نیز در ترویج قرآن کریم مؤثر است.

- اصل عقلانیت و استدلال: این اصل به دنبال تبیینی معقول است. زیرا، در سیره عقلا، هر گونه تبلیغ و ترویج قرآن باید بر اساس استدلال‌های منطقی و معقول باشد. ارائه مفاهیم قرآنی به گونه‌ای که مخاطب با عقل خود بتواند آن را درک کرده و بپذیرد، از اصول اساسی این روش است. علاوه بر آن این اصل به دنبال استفاده از برهان و حکمت است. زیرا، قرآن خودش بر استفاده از حکمت و برهان در دعوت، تأکید کرده است: «ادْعُ إِلى سَبِیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ»(نحل:۱۲۵) بر این اساس، عقلاء معتقدند که تبلیغ قرآن باید مبتنی بر دلایل عقلی و علمی باشد.

- اصل حرمت هجر قرآن: از ديدگاه عقلى، می‌توان گفت که اطمينان قطعى وجود دارد كه شارع مقدس، هرگز به ترك قرآن و مهجور شدن آن در ميان مسلمانان راضى نيست. ادله روايى مذکور، که اشاره شد، نيز بر حرمت مهجوريت قرآن حكم مى‌كنند. از اين رو، هر اقدامى در جهت احياى قرآن و مبارزه با مهجوريت قرآن، لزوم عقلى و شرعى دارد.(کاظمی:3 /194)

- اصل جامع‌نگری و توجه به همه جنبه‌های قرآن: طبق این اصل می‌توان پذیرفت که قرآن از تبیینات جامعی برخوردار است. بنای عقلاء بر این است که قرآن را نه تنها به عنوان کتابی برای عبادات فردی، بلکه به عنوان منشوری جامع برای زندگی اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و سیاسی معرفی کنند. قرآن دارای آموزه‌هایی در تمامی حوزه‌های زندگی است و این جامعیت باید در تبلیغ آن مدنظر قرار گیرد زیرا مد نظر قرار دادن تمامی موارد باعث جلب توجه جوامع به سوی قرآن می‌شود. و هم چنین به موجب اصل هدایت عمومی بشر، عقل حکم می‌کند که اگر قرآن کتابی است که برای هدایت تمام انسان‌ها نازل شده، لازم است که این کتاب در دسترس همه مردم قرار گیرد و در میان مردم ترویج شود.

 

4-4) دلیل اجماع

چهارمین دلیل اجتهادی، دلیل اجماع است. اجماع به معنای توافق و اتفاق نظر فقها و عالمان اسلامی بر یک موضوع یا حکم شرعی است. (نراقی،1390ش: 1/399)، لذا اهمیت دلیل اجماع در این است که به عنوان دلیلی قوی در فقه اسلامی مورد قبول قرار فقیهان قرار گرفته و بر اساس آن می‌توان احکام جدیدی را استخراج کرد.

در مسئلۀ ترویج قرآن اتفاق نظر علما و فقهای  متقدم دیده می‌شود و هم چنین مراجع در بیانات خود به وجوب ترویج و نشر آن در جامعه اسلامی اجماع علما درباره ترویج قرآن به مجموعه‌ای از نظرات و توافق عمومی فقهاء و دانشمندان اسلامی در طول تاریخ درباره اهمیت و چگونگی تبلیغ و گسترش قرآن کریم اشاره دارد. علما با تأکید بر نقش قرآن به عنوان منبع اصلی هدایت و تعلیمات الهی، بر این باورند که ترویج قرآن باید از اولویت‌های اصلی مسلمانان و جوامع اسلامی باشد.

علامه حلی، آموختن و انس با قرآن را از واجبات دانسته و آموختن اضافات از علوم مرتبط با قرآن را از مستحبات دانسته است. (حلی، ۱۴۱۴: ۹/۳۶) همچنین ابن‌حجر ترویج و یادگیری قرآن را مکمل یکدیگر می‌دانستند و برآن اتفاق نظر داشتند. (ابن حجر، ۱۴۲۴: ۹/۷۶) و شافعی هم در رابطه با ترویج قرآن اتفاق نظر دارد و یادگیری و رواج قرآن را بسیار ارزشمندتر از هر اموری می‌داند. (ابن حبان، ۱۴۱۸: ۲/۷۳۴) و سید عبدالعلی سبزواری ترویج قرآن را در میان نوجوانان و کودکان واجب دانسته و بر وجوب آن اتفاق نظر کرده است. علاوه بر این، فخر‌المحققین بر وجوب تعلیم و تعلم و تلاوت قرآن اتفاق نظر کرده است. (حلی، ۱۴۱۱: ۱/۸۶).

در بین مراجع برجسته شیعه در رابطه با ترویج قرآن، امام خمینی(ره) می‌فرمایند: «امروز اسلام و قرآن در دست شماست، و شما می توانید اسلام را‏‎ ‎‏و قرآن را ترویج کنید و در همۀ قشرهای دنیا بیرق اسلام را‏‎ ‎‏به پاکنید» (مؤسسه نشر و آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۹۱: ۱۹۱)‏  همچنین آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی در ترويج قرآن كريم از هيچ فعاليتى وامری کاستی و فروگذارى نمى‌كردند و به هر طریقی که ممكن بود براى ترويج قرآن قدم برمى‌داشتند. (لطفی، ۱۳۸۰: ۱۳۳)

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای همواره بر ترویج و گسترش فرهنگ قرآنی تأکید داشته‌اند و بیانات فراوانی در این باره دارند. ایشان در یکی از سخنرانی‌ها در مورد ترویج قرآن فرمودند:‌ «امروز دنياى اسلام به اين درس‌ها نياز دارد. براى گسترش اين درسها، بهترين وسيله، بهترين كتاب، خود قرآن كريم است. لذا هرچه ما بتوانيم در ميان ملتها، در ميان ملت خودمان، در ميان ملتهاى مسلمان، انس با قرآن را كه با تدبر همراه باشد، با قبول و باور وعده‌ى الهى همراه باشد، منتشر كنيم و گسترش بدهيم، به بيدارى ملتها كمك كرده‌ايم؛ اين يك وظيفه است» (خامنه‌ای، بیانات، ۰۴/۰۴/۱۳۹۱)

آیت‌الله وحید خراسانی در خصوص ترویج قرآن تأکید دارند که قرآن باید همواره در متن زندگی مسلمانان حضور داشته باشد. ایشان در یکی از بیانات خود فرمودند: «ترویج شعائر مذهبی و توجه مستمر به قرآن کریم امری ضروری است » (خراسانی، بیانات، ۰۷/۰۸/۱۳۹۵)

 

4-5) قواعد فقهی

همانگونه که گذشت، ادله اجتهادی چهارگانه در دین اسلام به وضوح بر اهمیت و ضرورت ترویج و تعلیم قرآن تأکید داشتند. علاوه بر ادله اجتهادی، قواعدی در فقه اسلامی وجود دارد که طبق آن قواعد فقهی هم می‌توان در خصوص ترویج قرآن نظراتی را تبیین کرد.

- قاعده فقهی تسنین سنت حسنه: این قاعده به معنای تشویق و تأسیس کارهای نیک و مثبت در جامعه است. این قاعده به‌ویژه در متون اسلامی مورد تأکید قرار گرفته و به ترویج رفتارهای نیکو و الگوهای مثبت اشاره دارد. بر اساس آیات (انعام:160) و برخی روايات (طبرسی، ۱۳۹۸: ۱/۵۲۱ و كلينى: 5/ 9 و نورى، 12/ 234 عاملی : 15/ 24) ايجاد و پايه‌گذارى سنت حسنه، افضل اعمال است و اجرى ماندگار براى بنيان‌گذار آن به دنبال دارد. بدون شك ترویج قرآن به ديگران و آشنا كردن آن‌ها با كلام خدا و معارف نهفته در آن، يكى از بارزترين مصاديق سنت‌هاى حسنه و از رجحان و مطلوبيت برخوردار است. (حقی، ۱۴۳۰: ۱/۲۰۵).کارکرد قاعده مذکور در این است که اولا انسان را تشویق به کارهای نیک می‌کند و تأکید دارد که هر کس، سنت حسنه‌ای را برقرار کند، پاداش آن به او داده می‌شود. ثانیا تأثیر بر دیگران می‌گذارد. یعنی، کسی که سنت حسنه‌ای را برقرار می‌کند، دیگران را نیز به پیروی از آن ترغیب می‌نماید، که این امر می‌تواند به توسعه فرهنگ نیکوکاری در جامعه منجر شود. ثالثا تأثیر کاربردی نیز خواهد داشت. مثلاً سنت‌های حسنه می‌توانند شامل کارهایی مانند آموزش علم، احسان به دیگران، کمک به نیازمندان، و ترویج فضائل اخلاقی باشند. و رابعا اینکه یک فرهنگ مثبت در جامعه ایجاد می‌کند. زیرا، ترویج سنت‌های حسنه به ایجاد فرهنگی مثبت در جامعه کمک کرده و می‌تواند منجر به کاهش ناهنجاری‌ها و افزایش رفتارهای سازنده شود.

- قاعده فقهی ارشاد جاهل: این قاعده بر اساس روایات و اقوال فقهاء (انصاری، ۱۴۱۳: ۱/۷۷) بدین معناست که آگاهان و دانایان، وظیفه دارند در مواردی که افراد ناآگاه، نسبت به احکام و مسائل شرعی بی‌اطلاع هستند، آنها را راهنمایی و ارشاد کنند. این قاعده از اصول مهم فقهی در فقه اسلامی و بویژه در فقه امامیه محسوب می‌شود و تأکید دارد که مسلمانان باید در حد توان، به یکدیگر در یادگیری و اجرای احکام دینی یاری رسانند. این قاعده می‌تواند به طور مستقیم در ترویج قرآن و معارف دینی به کار رود، به این صورت که مسلمانان آگاه و عالم به قرآن، موظف‌اند مفاهیم قرآنی را به کسانی که از آنها بی‌اطلاع هستند منتقل کنند و فهم درستی از این کتاب مقدس ایجاد نمایند.

با توجه به مطالب مذکور ترویج قرآن نه‌تنها یک وظیفه شرعی است، بلکه یک نیاز ضروری برای جوامع اسلامی و انسانی به‌شمار می‌آید. از ادله قرآنی و سنت گرفته تا اجماع و دلیل عقلی، همگی بر این نکته تأکید دارند که بدون تلاش مستمر برای تبلیغ و گسترش معارف قرآنی، جامعه اسلامی نمی‌تواند به اهداف معنوی و دنیوی خود دست یابد. در نتیجه با استفاده از ادله مذکور، به طور کلی می‌توان بیان نمود که، ترویج قرآن کریم دست کم بر رجحان و استحباب آن و در مواردی بر وجوب عینی وضرورت آن استنباط می‌شود.

 

5. ضرورت نقش سازمان‌ها و ادارات در ترویج قرآن

سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها در ترویج قرآن نقش حیاتی و مؤثری ایفا می‌کنند. این نهادها می‌توانند با برنامه‌ریزی، اجرای فعالیت‌ها و ایجاد بسترهای مناسب، به گسترش فرهنگ قرآنی در جامعه کمک کنند. همان‌گونه که رهبری به تشویق همگان یه ضرورت ترویج قرآن در مراكز دولتى و ادارات و سازمانها و هم چنین پيروى از تعاليم نورانى قرآن تأکید می­فرمایند. در ادامه به برخی از نقش‌ها و فعالیت‌های سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها با تأکید بر بیانات رهبری به ضرورت ترویج قرآن اشاره می‌شود:

 

 

 

سازمان/ نهاد	تاثیرات سازمان مربوطه درترویج قرآن	بیانات رهبری
1. وزارت آموزش و پرورش	وزارت آموزش و پرورش از طریق برنامه‌های درسی، آموزش معلمان و مسابقات قرآنی، دست به ترویج قرآن زد. در برنامه‌های درسی، می‌توان به آموزش قرآن و تدریس معارف اسلامی در مدارس توجه بیشتری داشت. سازمان می‌تواند با برگزاری دوره‌های آموزشی برای معلمان، اقدام به توانمندسازی آن‌ها در تدریس قرآن و معارف اسلامی نماید. همچنین می‌توان به سازمان‌دهی مسابقات و جشنواره‌های قرآنی در مدارس پرداخت تا از طریق افزایش در انگیزه‌ها،دانش‌آموزان را به یادگیری و حفظ قرآن تشویق نمود.	«رهبری در ابلاغ سیاست های کلی آموزش و پرورش بر توسعه‌ى فرهنگ و معارف اسلامى و يادگيرى قرآن (روخوانى، روانخوانى و مفاهيم) و تقويت انس دانش‌آموزان با قرآن و سيره‌ى پيامبر اكرم(ص) و اهلبيت(ع) و گسترش فرهنگ اقامه‌ى نماز، اشاره کردند.» (خامنه‌ای، ابلاغ سياست‌هاى كلی‌ايجاد‌ تحول در‌ نظام آموزش ‌و پرورش، ۱۰/۰۲/۱۳۹۲)
2.سازمان‌تبلیغات اسلامی	سازمان تبلیغات اسلامی با برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های تخصصی در زمینه ترویج معارف قرآنی و نیز با تأسیس مراکز قرآنی و ایجاد و حمایت از مراکز قرآنی در سطح کشور برای آموزش و ترویج قرآن و همچنین با سازماندهی و تشکیل گروه‌های تبلیغی برای نشر معارف قرآنی در مناطق مختلف اقدام نماید	«رهبر عظیم الشان در رابطه با نقش عظیم سازمان های فرهنگی کشور فرموده اند: مرد و كوچك و بزرگ و پير و جوان، بايد بتوانند قرآن را بخوانند. البته، بايد براى اين كار برنامه‌ريزى بشود. سازمان اوقاف،سازمان‌تبليغات‌اسلامی،سازمان‌هاى‌گوناگون و مؤسسات ديگرى كه به عشق قرآن به وجود آمده‌اند، بايد اين كار را در رديف اول وظايف خودشان قرار بدهند.» (خامنه‌ای، بیانات، ۰۴/۱۲/۱۳۶۸)
3.سازمان امور مساجد	همچنین نهادهای دینی و مذهبی از قبیل مساجد و حسینیه‌ها با برگزاری کلاس‌ها و جلسات تلاوت قرآن و تشویق مردم به شرکت در این برنامه‌ها و ایجاد طرح‌های حمایتی برای حافظان قرآن و برگزاری آزمون‌های حفظ قرآن، بخوبی می‌توانند به حفظ آموزه‌های قرآنی کمک نمایند. رهبری به قرآنی کردن مساجد تاکید دارند و بیان می‌کنند	«يكى از كارهاى خيلى خوب، رواج تلاوت و استماع قرآن در همه‌ى مساجد است. بعضى از مساجد اين‌جور است كه در آن تلاوت مي‌شود. عرض من اين است كه بتوانیم هر مسجدى را يك پايگاه قرآن قرار بدهيم» (خامنه‌ای، بیانات، ۰۳/۰۱/۱۴۰۲)

   «جدول شماره یک»

 

6. ضرورت ترویج مفاهیم قرآن کریم در جامعه و تاثیرات

  ترویج قرآن و مفاهیم آن در جامعه نه تنها تأثیرات عمیق اجتماعی و فرهنگی دارد، بلکه در عرصه‌های مختلف، نیز نقش بسزایی ایفا می‌کند. به گونه ای که رهبری هم در بیانات خود به ضرورت ترویج آن اشاره کرده اند(خامنه ای بیانات ، /07/1385 و 26/05/1388 و13/03/1393) وتدبر و فهم قرآن را، امری ضروری و هم چنین هدف نهایی ترویج قرآن دانسته ‌اند.(خامنه ای بیانات،27/02/1397 و04/04/1391و 19/04/1392).لذا قرآن به‌عنوان کتاب الهی، حاوی آموزه‌هایی ومفاهیمی است که موجب همچنین تقویت روحیه مشارکت سیاسی در جوامع مسلمان، منع ربا و گذشت و.... می‌شود،لذا ترویج این مفاهیم موجب حل مشکلات اساسی جامعه در سطوح مختلف  می‌شود.در ادامه به بررسی مختصر تأثیرات ترویج مفاهیم قرآنی در جامعه پرداخته اشاره می‌شود:

 

 

 

 

 

«شکل شماره 1»

 

 

7. راهکارهای و راه حل ‌های کاربردی ترویج قرآن کریم در جامعه

ترویج قرآن در جامعه اسلامی نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و اجرای راهکارهای مؤثر است. در زیر به برخی از مهم ترین راهکارهای کلی  وکاربردی ترویج قرآن در جامعه اسلامی اشاره می‌شود:

«شکل شماره 2»

 

 

 

 

نتیجه­گیری

 

با توجه به مطالبی که در این مقاله گذشت، آیت‌الله خامنه‌ای به عنوان رهبر انقلاب اسلامی و یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های فکری و دینی جهان اسلام، همواره ترویج قرآن را به عنوان یک ضرورت و وظیفه دینی، فرهنگی و اجتماعی مورد توجه قرار داده است. این دیدگاه از جنبه‌های مختلف به جامعه اسلامی و حتی فراتر از آن، به بشریت پیامی الهام‌بخش دارد که قرآن نه تنها کتابی مقدس برای عبادت و تلاوت، بلکه نقشه‌ای جامع برای سعادت فردی و جمعی انسان‌هاست، و با توجه به منابع فقهی، می‌توان استنباط کرد که ترویج قرآن کریم ، امری ضروری است.

ترویج قرآن در جامعه اسلامی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای نه‌تنها یک وظیفه دینی و اخلاقی، بلکه ضرورتی راهبردی برای حفظ هویت اسلامی، مقابله با چالش‌های فرهنگی و اجتماعی، و تحقق تمدن نوین اسلامی است. ایشان با تأکید بر جایگاه بی‌بدیل قرآن در هدایت فردی و اجتماعی، بر این باورند که بی‌توجهی به آموزه‌های قرآنی زمینه‌ساز انحرافات فکری، فرهنگی و تمدنی خواهد شد.

این ضرورت با تکیه بر ادله اجتهادی فقهی شامل کتاب، سنت، اجماع و عقل به‌خوبی قابل استدلال است، لذا با توجه به ادلع اجتهادی قرآن کریم در آیات متعددی به اهمیت تلاوت، تدبر و نشر معارف الهی اشاره کرده و مسلمانان را به گسترش مفاهیم قرآنی در زندگی فردی و اجتماعی فراخوانده است. سنت نبوی و سیره اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز بر ضرورت آموزش، حفظ و ترویج قرآن تأکید دارند.  اجماع فقها بر این اصل تأکید دارد که تعلیم و نشر قرآن یکی از راه‌های اساسی حفظ و بقای دین اسلام است. عقل نیز حکم می‌کند که برای دستیابی به سعادت فردی و اجتماعی، لازم است قرآن در ابعاد مختلف زندگی بشر ترویج و اجرا شود. علاوه بر این، قواعد فقهی همچون قاعده وجوب تعلم و تعلیم قرآن، قاعده حفظ دین، قاعده دفع ضرر، و قاعده تسهیل بر لزوم گسترش فرهنگ قرآنی در جامعه اسلامی تأکید دارند. هرگونه سستی در این امر، منجر به فاصله گرفتن جامعه از ارزش‌های دینی و افزایش آسیب‌پذیری فرهنگی خواهد شد. بر این اساس، ترویج قرآن از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای صرفاً به قرائت یا حفظ آن محدود نمی‌شود، بلکه شامل تدبر، فهم عمیق، و به‌کارگیری مفاهیم قرآنی در سیاست‌گذاری‌ها، سبک زندگی و نظام تربیتی جامعه اسلامی است. تحقق این هدف نیازمند برنامه‌ریزی منسجم، بهره‌گیری از ابزارهای نوین رسانه‌ای و آموزشی، و تقویت نهادهای قرآنی است. در نهایت، تنها از طریق ترویج و نهادینه‌سازی فرهنگ قرآنی است که جامعه اسلامی می‌تواند در برابر هجمه‌های فکری و فرهنگی ایستادگی کند و مسیر تعالی و پیشرفت خود را حفظ نماید. از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای، هدف غایی ترویج قرآن کریم، تربیت نسلی است که نه‌تنها حافظ و قاری قرآن باشد، بلکه عامل به آموزه‌های آن بوده و این آموزه‌ها را در زندگی فردی و اجتماعی خود پیاده کند. آیت‌الله خامنه‌ای بر آموزش و تربیت قرآنی تأکید ویژه‌ای دارند و معتقدند که تربیت نسل‌های آینده بر اساس آموزه‌های قرآنی باید از سنین کودکی آغاز شود. و همچنین به نقش وضرورت نهادهای فرهنگی، سازمانها و مؤسسات قرآنی در ترویج قرآن اشاره دارند. دستیابی به این هدف، مستلزم همکاری بین‌نهادی، بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته و ارائه راهکارهای خلاقانه برای جذب تمامی اقشار جامعه است.

ایشان معتقد است که قرآن فقط برای قرائت و تدبر نیست، بلکه باید مفاهیم و آموزه‌های آن در زندگی عملی شود. از نظر ایشان، ترویج قرآن زمانی کامل می‌شود که به عمل درآید. ایشان تأکید دارند که قرآن راهنمایی برای تمام ابعاد زندگی انسان‌هاست و می‌تواند مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را با دقت و شفافیت حل کند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         منابع

 

o       قرآن کریم

o       نهج­البلاغه

o       ابراهیم، محمد ابوالفضل .(۱۳۹۵ش)، أمالي المرتضی (غررالفوائد و دررالقلائد)، قم: انتشارات ذوی‌القربی.

o       ابن ابى داوود السجستانی، ابوبکر .(۱۴۲۳ق). كتاب المصاحف.القاهره: الفاروق الحدیثه للطباعه و النشر.

o       ابن المطهر، حسن‌بن یوسف .(۱۴۱۴ه). تذكرة الفقهاء. بیروت: مؤسسة آل­البيت عليهم السلام لاحياء التراث.

o       ابن فارس،ابوالحسین احمد.(1399ه).معجم مقائيس اللغة.قم:انتشارات دارالفکر.

o       ابن هشام، عبدالملک .(۱۳۶۹ش). السيرة النبويه. فارس: انتشارات ادیب مصطفوی.

o       ابن‌حبان، محمد .(۱۴۱۸ه). روضةالعقلاء و نزهةالفضلاء. مکه: مکتبه‌ نزار مصطفی‌ الباز.

o       انصاری، شیخ مرتضی. (۱۴۱۳ه). مکاسب. قم: مجمع الفکر الاسلامی.

o       انصاری، مرتضی.(1382ش).فرائد الاصول.قم:مجمع الفکر اسلامی.

o       البجلي ابن‌الضريس، ابوعبدالله محمد. (۱۴۰۸ه). فضائل القرآن. دمشق: دارالفکر.

o       بحرانی، محمد صنقور علی.(1386ش). المعجم الاصولی.قم:انتشارات الطیار.

o       برازش، علیرضا .(۱۳۹۴ش). تفسیر اهل‌بیت. تهران: انتشارات امیرکبیر.

o       بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، ابوجعفر محمد .(۱۳۸۷ش). من لایحضره الفقیه. قم: انتشارات جامعه مدرسین.

o       بن فضل طبرسی، ابو علی فضل بن حسن .(۱۳۹۸ش). مشکاة الانوار فی غررالاخبار. تهران: دارالثقلین.

o       حسین بن موسی، محمد (سیدرضی) .(۱۴۰۱ش). نهج البلاغه.قم: انتشارات جمکران.

o       حقی، اسماعیل‌بن مصطفی .(۱۴۳۰ه). تفسیر روح‌الببان. بیروت: دارالکتب‌العالمیه.

o       دهخدا، علی اکبر. (۱۳۹۰ش). لغتنامه دهخدا. تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران

o       عاملی، محمد بن حسن .(۱۴۱۲ه). وسائل الشيعة. قم: موسسه آل­البيت عليهم السلام لاحياء التراث‬.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

o       عمید، حسن .(۱۳۸۹ش). فرهنگ فارسی عمید. تهران: انتشارات راه رشد.

o       قافی،حسین .(1400ش)اصول فقه کاربردی.قم:انتشارات حوزه ودانشگاه.

o       قرائتی،محسن.(1383ش).تفسیرنور.تهران: :مركز فرهنگى درسهايى از قرآن

o       کاظمی، سید‌عنایت الله .(۱۳۹۷ش). تعلیم و تعلم قرآن و حدیث. قم: انتشارات اشراق و عرفان.

o       کلینی، محمدبن یعقوب .(۱۳۹۴ش). اصول‌کافی. قم: انتشارات اسوه.

o       لطفی، مهدی .(۱۳۸۰ش). نورى از ملكوت، زندگانى آيت‌اللّه العظمى گلپايگانى. گلپایگان: کنگره بزرگداشت علماء گلپایگان.

o       مجلسی، محمدباقر .(۱۳۹۹ش). بحارالأنوار. قم: انتشارات دارالکتب الاسلامیه.

o       مرتضی، سیدشریف .(۱۴۱۸ه). الأمالی. قاهره: دارالفکر‌العربی.

o       معین، محمد .(۱۳۸۱ش). فرهنگ فارسی معین. تهران: انتشارات ادنا.

o       مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) .(۱۳۹۱ش). قرآن کتاب هدایت از دیدگاه امام خمینی(ره). قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

o       نراقی،محمد مهدی.(1390ش).انیس المجتهدین.قم:بوستان کتاب.

o       نعمان، محمدبن محمد .(۱۳۹۶ش). الارشاد. تهران: دفترنشر فرهنگ اسلامی.

o       نورى، حسین بن محمد .(۱۳۶۸ش). مستدرك الوسائل. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.

 

             سایت

o       سایت Khamenei.ir ،دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای

o       سایت shafaqna.ir ،بیانات در دیدار با دبیر شورای امنیت‌ شمخانی،آیت‌الله وحید‌ خراسانی، (۰۷/۰۸/۱۳۹۵(