The role of the government's attractive or repulsive factors in social participation for environmental protection

Subject Areas :

mahsa saeedivafa ¹ , بهرام قدیمی ² , mehrdad navabakhsh ³ , mansour sharifi ⁴

1 -
2 - عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
3 - professor azad university
4 - Assistant Professor, Demography, Department of Social Sciences, Islamic Azad University, Garmsar Branch

Received: 2024-10-22 Accepted : 2025-04-05 Published : 2025-11-22

Keywords: : environment, social participation, government support, environmental destruction,

Abstract :

The purpose of the current research is to investigate the role of attraction or repulsion of the government in social participation to preserve the environment. The method of this research is qualitative with a grounded theory approach. In this study, interviews were conducted with 24 environmental experts. The method of selecting targeted participants and determining their number has been determined by reaching data saturation. The research findings were opened after three stages of open, central and selective coding and extraction of 795 codes. "Functional decay", as a central phenomenon, refers to the current situation of the attraction or repulsion role of the government in social participation to preserve the environment, in which the actions that take place are without detailed, expert and continuous planning, and this Actions also have negative consequences for the environment and reduce social participation and social capital in the environmental field by citizens. The results of this research show that the role of the government in harming the environment is more than the role of the citizens, and the government's intervention is either through granting concessions for the exploitation and harvesting of natural resources to private companies or rent owners, or in the field of The management and monitoring of the environment has caused the dissatisfaction of the society and the loss of social capital regarding the maintenance and preservation of the environment and the feeling of belonging to the country's national resources and wealth.

References:

- دهزاد رستمی، فوزیه؛ صالحی عمران، ابراهیم؛ صالحی، صادق (1399). نیازهای آموزش محیط‌زیست دانشجویان کارشناسی رشته‌های مدیریت صنعتی و مهندسی صنایع، فصلنامه علمی آموزش محیط‌زیست و توسعه پایدار، 9(2): 42- 23.
- شاطری، پروانه؛ صالحی، صادق؛شریفی، منصور؛ محسنی، رضاعلی. (1400). مطالعه جامعه‌شناختی انگیزه‌های مشارکت در سازمان‌های غیردولتی محیط‌زیستی شهر تهران: ارائه نظریه‌ای زمینه‌ای ، فصلنامه علوم محیطی، دوره نوزدهم، شماره 1: 88- 69.
- صالحی، صادق؛ امام قلی، لقمان (1391). سرمایه فرهنگی و رفتارهای زیست‌محیطی؛ مطالعه موردی استان کردستان. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 28، 120-91.
- طاهری، عصمت؛ طاهری، مهری (1393). محیط‌زیست و انواع آلودگی‌ها، اولین همایش ملی محیط‌زیست، اصفهان.
- غمامی، سید محمد مهدی؛ کدخدا مرادی، کمال؛ درخشان، داور (1397). تعهدات حمایتی دولت در قبال سازمان‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی در نظام حقوقی ایران، مجله: پژوهشنامه حقوق اسلامی»، شماره 48: 420- 397.
- فتاحی، ناصر؛ ابراهیمی جمنانی، لیلا؛ حق زاد، آمنه؛ بزرگمهر، کیا (1399). تأثیر عوامل مشارکت اجتماعی شهروندان و گردشگران به‌منظور حفاظت از محیط‌زیست در شهرهای ساحلی (مطالعه موردی شهر محمودآباد)، مجله: نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی»، شماره 48: 255 -274.
- قلی‎زاده شاوون، سیده فاطمه؛ دهقان، حسین؛ نوروزی، فیض‌الله (1400). ارتباط شبکه‌های اجتماعی مجازی با تمایل به مشارکت در حفظ محیط‌زیست (مورد مطالعه شهروندان تهرانی بالای 15 سال)، مجله: مطالعات میان فرهنگی»، شماره 49: 156- 133.
- کارگر شورکی، هدایت و بلدی، الهام و حدادیان، مهدیه السادات (1386). دولت سبز در ایران: وضعیت موجود و چشم انداز آتی نگاهی راهبردی به عوامل و موانع موفقیت اجرای برنامه دولت سبز، اولین کنفرانس مهندسی برنامه¬ریزی و مدیریت سیستم¬های محیط‌زیست، تهران
- کاظم یاسی، غالب منعم (1401). نقش دولت در تعارضات داخلی نسبت به محیط زیست، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، رشته حقوق عمومی، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشکده حقوق.
- منجذب، محمدرضا؛ صیادی، محمدکاظم؛ فرصیاد، محمدجواد (1400). تاثیر مداخله دولت بر رقابت بین زنجیره¬های تأمین سبز و غیرسبز با هدف مدیریت رفاه اجتماعی، مدیریت مطالعات صنعتی، دوره نوزدهم، شماره 63: 83- 51.


- Andersson, E. (2006). Urban landscapes and sustainable cities. Ecology and Society, 11(1), 34.
- Cai, T, Dong, M, Chen, K, & Gong, T (2022). Methods of participating power spot market bidding and settlement for renewable energy systems. Energy Reports, Elsevier, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352484722011362
- EC. (2015). Towards an EU research and innovation policy agenda for nature-based solutions & re-naturing cities. Final report of the Horizon 2020 expert group on ‘nature-based solutions and re-naturing cities’ directorate general for research and innovation. European Commission. European Union.
- Frantzeskaki, N., McPhearson, T., Collier, M. J., Kendal, D., Bulkeley, H., Dumitru, A., Walsh, C., Noble, K., Van Wyk, E., Ordóñez, C., & Oke, C. (2019). Nature-based solutions for urban climate change adaptation: Linking science, policy, and practice communities for evidence-based decision-making. Bioscience, 69(6), 455–466.
- Huq, N, Renaud, F, & Sebesvari, Z. (2013). Ecosystem based adaptation (EBA) to climate change—Integrating actions to sustainable adaptation. In Impacts World 2013: International Conference on Climate Change Effects (pp.151–164). Potsdam Institute for Climate Impact Research.
- IPCC. (2014). Climate change 2014: Impacts, adaptation, and vulnerability. Cambridge University Press.
- Irfan, M, Zhao, ZY, Rehman, A, Ozturk, I, & Li, H (2021). Consumers' intention-based influence factors of renewable energy adoption in Pakistan: a structural equation modeling approach. Environmental Science and …, Springer, https://doi.org/10.1007/s11356-020-10504-w
- IUCN. (2018). Ecosystem-based adaptation: An approach for building resilience and reducing risk for local communities and ecosystems. A submission by IUCN to the chair of the AWG-LCA with respect to the shared vision and enhanced action on adaptation. UNFCCC.
- Jannah, M (2023). HKI. Impact of Environmental Education Kit on Students' Environmental Literacy., repository.ar-raniry.ac.id, https://repository.ar-raniry.ac.id/id/eprint/28568/
- Kabisch, N., Frantzeskaki, N., Pauleit, S., Naumann, S., Davis, M., Artmann, M., Haase, D., Knapp, S., Korn, H., Stadler, J., Zaunberger, K., & Bonn, A. (2016). Nature-based solutions to climate change mitigation and adaptation in urban areas: Perspectives on indicators, knowledge gaps, barriers, and opportunities for action. Ecology and Society, 21(2), 39.
- Kiss, B, Sekulova, F, Hörschelmann, K, & ... (2022). Citizen participation in the governance of nature‐based solutions. Environmental Policy …, Wiley Online Library, https://doi.org/10.1002/eet.1987
- MacKinnon, K., Sobrevila, C., & Hickey, V. (2008). Biodiversity, climate change and adaptation; nature-based solutions from the World Bank portfolio. The International Bank for Reconstruction and Development.
- Maes, J., & Jacobs, S. (2015). Nature-based solutions for Europe's sustainable development. Conservation Letters, 10(1), 121–124.
- Maradin, D (2021). Advantages and disadvantages of renewable energy sources utilization. International Journal of Energy Economics and Policy, zbw.eu, https://www.zbw.eu/econis-archiv/bitstream/11159/7697/1/1771636475_0.pdf
- Muganyi, Tadiwanashe, Linnan Yan , Hua-ping Sun(2021). Green finance, fintech and environmental protection: Evidence from China, Environmental Science and Ecotechnology, Volume 7, July 2021, 100107

- Nesshöver, C., Assmuth, T., Irvine, K. N., Rusch, G. M., Waylen, K. A., Delbaere, B., Haase, D., Jones-Walters, L., Keune, H., Kovacs, K., Külvik, M., Rey, F., van Dijk, J., Vistad, O. I., Wilkinson, M. E., & Wittmer, H. (2017). The science, policy and practice of nature-based solutions: An interdisciplinary perspective. Science Total Environment, 579, 1215–1227.
- Oliveira, M. &Almeida M.(2019). The why and how of micro(nano)plastic research overlay panel, TrAC Trends in Analytical Chemistry, Volume 114, May 2019, Pages 196-201

- Pauleit, S., Liu, L., Ahern, J., & Kazmierczak, A. (2011). Multifunctional green infrastructure planning to promote ecological services in the city, chapter 5.3. In J. Niemelä, J. Breuste, T. Elmqvist, G. Guntenspergen, P. James, & N. McIntyre (Eds.), Urban ecology: Patterns, processes, and applications. Oxford, UK: Oxford University Press.
- Silva, M.S.SAdília Pires, A. Dick Vethaak. (2020). Concepción Martínez-Gómez, Mónica Almeida, Ricardo Pinto, Etelvina Figueira, Miguel Oliveira, Do nanoplastics impact the ability of the polychaeta Hediste diversicolor to regenerate ? Ecol. Indic.
- Soares, J, Miguel, I, Venâncio, C, Lopes, I, & ... (2021). Public views on plastic pollution: Knowledge, perceived impacts, and pro-environmental behaviours. Journal of hazardous …, Elsevier, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0304389421001904

- Xie, L., & Bulkeley, H. (2020). Nature-based solutions for urban biodiversity governance. Environmental Science & Policy, 110, 77–87. https://doi.org/10.1016/j.envsci.2020.04.002

Full-Text:



پژوهش‌های جامعه شناختی، سال نوزدهم/شماره سوم / پاییز ۱۴۰۴

Journal of Sociological Researches, 2025 (Autumn), Vol.19, No.3

 

DOI: 10.71854/soc.2025-1187864

 

 

The role of the government's attractive or repulsive factors in social participation for environmental protection

 

Mahsa Saeedi Vafa 0009-0009-1834-3590  

PhD Candidate in Sociology, Faculty of Literature and Humanities, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

Bahram Ghadimi¹  new 1404 3 2.docx0000-0002-3223-8932

Associate Professor, Department of Sociology, Faculty of Literature and Humanities, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

Mehrdad Navabakhsh 0000-0002-3028-7458

Professor, Department of Sociology, Faculty of Literature and Humanities, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

Mansour Sharifi 0000-0002-4946-4963

Associate Professor, Department of Demography, Faculty of Humanities, Garmsar Branch, Islamic Azad University, Garmsar, Iran

 

Abstract

 

The present study investigates the role of the government's attracting or repelling factors in social participation for environmental protection. As a social issue, the environment is one of the most important natural phenomena, and the crisis poses problems for human and even non-human life. The method of this research is qualitative and grounded theory. In this study, interviews were conducted with 24 environmental experts. The process of selecting targeted participants and determining their number was determined by reaching data saturation. The interviews were coded using MAXQDA 2020. "Functional collapse" was chosen as the central category. This category refers to the current situation of the role of the government in attracting or repelling social participation in environmental protection, in which the actions taken are carried out without careful, expert, and continuous planning, and these actions themselves have negative consequences for the environment and reduce social participation and social capital in the environmental field among citizens. The results of the research show that the role of the government in damaging the environment is greater than the role of citizens, and government intervention, whether through granting privileges to exploit and extract natural resources to private companies or rent owners or in the field of environmental management and monitoring, has caused dissatisfaction in society and the loss of social capital regarding environmental protection and preservation, and a sense of belonging to the country's national resources and wealth.

Keywords: environment, social participation, government support, environmental destruction

 

 

نقش عوامل جذب‌کننده و یا دفع‌کننده دولت در مشارکت ­اجتماعی برای حفظ محیط­زیست

 

مهسا سعیدی وفا

دانشجوی دکتری جامعه شناسی – دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد علوم و تحقيقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

بهرام قدیمی² 

دانشیار گروه جامعه شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

 مهرداد نوابخش

استاد گروه جامعه شناسی،دانشکده ادبیات و علوم انسانی،  واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه  آزاد اسلامی، تهران، ایران

 منصور شریفی

دانشیار گروه جمعیت شناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران

تاریخ ارسال: ۱/۸/۱۴۰۳           تاریخ پذیرش: ۱۶/۱/۱۴۰۴

چکیده

هدف از پژوهش حاضر بررسی نقش عوامل جذب‌کننده و یا دفع‌کننده دولت در مشارکت اجتماعی برای حفظ محیط­زیست است. محیط‌زیست به‌عنوان یک مسئله اجتماعی، از مهم‌ترین پدیده‌های طبیعی است که بحران در آن حیات انسان و حتی غیر انسان را با مشکل مواجه می‌کند. روش این پژوهش کیفی، با رویکرد گراندد تئوری است. در این مطالعه، مصاحبه ­هایی با 24 نفر از صاحب­نظران محیط­زیستی به عمل آمده­است. نحوه انتخاب مشارکت­کنندگان هدفمند و تعیین تعداد آن‌ها با رسیدن به اشباع داده­ها تعیین شده­است. مصاحبه­ها با نرم­افزار مکسکیودا ورژن 2020، کدگذاری شد. "اضمحلال کارکردی"، به‌عنوان مقوله محوری، انتخاب گردید. این مقوله، اشاره به شرایط کنونی نقش عوامل جذب‌کننده و یا دفع‌کننده دولت در مشارکت اجتماعی برای حفظ محیط­زیست دارد که در آن، اقداماتی که صورت می­گیرد، بدون برنامه­ریزی دقیق و کارشناسی و مستمر بوده و این اقدامات نیز، خود دارای پیامدهای منفی برای محیط­زیست و کاهش مشارکت اجتماعی و سرمایه اجتماعی در زمینه زیست­محیطی از جانب شهروندان است. نتایج پژوهش نشان می­دهد، نقش دولت در آسیب زدن به محیط­زیست بیش از نقش شهروندان بوده و دخالت دولت چه از طریق اعطای امتیاز بهره­برداری و برداشت از منابع طبیعی به شرکت­های خصوصی یا صاحبان رانت و چه در زمینه مدیریت و نظارت بر محیط­زیست، موجب ناخرسندی جامعه و از بین رفتن سرمایه اجتماعی در خصوص نگهداری و حفظ محیط­زیست و احساس تعلق به منابع و ثروت­های ملی کشور شده­است.

کلمات کلیدی: محیط­زیست، مشارکت اجتماعی، حمایت دولتی، تخریب محیط‌زیست

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه و بیان مسئله

پدیده محیط‌ زیست به‌طورکلی مجموعه‌ای از شرایط بیرونی است که، در طول عمر یا زندگی یک موجود زنده مانند انسان بر او اثر می‌گذارد. آب‌وخاک و هوا سه جزء عمده محیط‌زیست انسانی تلقی می‌شوند و هرگونه آلودگی آن‌ها، آلودگی محیط‌زیست محسوب شده و باید مورد توجه قرار گیرد. رشد روزافزون جمعیت، افزایش تقاضا برای مواد غذایی و سایر نیازمندی‌های بشر، توسعه صنعت گردشگری و گسترش پدیده شهرنشینی و تشدید آلودگی محیط‌زیست(آب، خاک و هوا) سلامتی و حیات موجودات به‌ویژه انسان را با خطر جدی مواجه ساخته است (طاهری و  طاهری ،۱۵۷:۱۳۹۳). حفاظت از محیط‌زیست با مسائل زیادی مرتبط است که مهم‌ترین آن مسائل فرهنگی و اجتماعی است از آن­جاکه حفظ محیط‌زیست یکی از موضوعات اساسی روز جهان به شمار می‌آید، بروز فاجعه در این حوزه نه‌تنها آرامش و امنیت را از زندگی انسان می‌رباید، بلکه سلامتی و هستی او را تهدید می‌کند. طبیعت و محیط‌زیست موهبتی الهی است که از مجموعه موجودات و منابع و عوامل و شرایط هماهنگی که پیرامون هر موجود زنده شکل می‌گیرد و ادامه حیات به آن وابسته است. محیط‌زیست نه­تنها محل زندگی انسان بلکه تأمین‌کننده اساسی‌ترین نیازهای اوست و هر روز بر اهمیت آن افزوده می‌شود. با این­حال انسان در دوران سلطه‌اش بر این کره خاکی، با بهره‌برداری بی‌رویه و بدون برنامه‌ریزی از منابع طبیعی، ایجاد آلودگی‌های خطرناک در خاک، آب و هوا و نابودی توان زیستی آن، این موهبت ارزشمند را به شدت تهدید کرده­است. در این راستا بسترسازی فرهنگی یکی از ارکان اصلی برای حفظ محیط‌زیست و توسعه مشارکت اجتماعی در این حوزه است. در قرن حاضر، مسئله‌ محیط‌زیست به یک نگرانی جهانی تبدیل‌شده­است و همه‌ کشورها را بر آن داشته است، تا اقدامات لازم برای حفظ محیط‌زیست و پیشگیری از انواع آسیب‌ها را تدارک ببینند. اگر مروری بر وضعیت رفتارهای زیست‌محیطی افراد داشته باشیم، ملاحظه می‌کنیم که علت دگرگونی و تخریب محیط‌زیست، ناآگاهی و بی‌توجهی انسان به پیرامون خود( ناشی از کمبود آموزش‌های علمی و کارشناسانه) و نیز خودخواهی اوست.(دهزاد رستمی و همکاران، ۱۳۹۹: ۲۳).

از سویی دیگر، سرمایه فرهنگی به شیوه‌های فرهنگی خاصی که در روند آموزش‌های رسمی و خانوادگی(آموزش زیست‌محیطی) در افراد تثبیت شده است، اشاره دارد و نیز ظرفیت شناخت افراد در کاربرد لوازم فرهنگی مانند بازیافت زباله‌ها را در برمی‌گیرد. بنابراین نقش سرمایه فرهنگی در تحقق شهروندی بوم‌شناختی، دارای اهمیت شایانی می‌باشد (صالحی و امام قلی،۹۴،۱۳۹۱).

      پیشرفت تکنولوژی و افزایش تولید پلاستیک‌های مقرون‌به‌صرفه با انواع ویژگی‌های جذاب (مانند مقاومت، دوام، مقاوم در برابر خوردگی، خواص عایق حرارتی و الکتریکی بالا)، منجر به استفاده گسترده از آن‌ها در طیف وسیعی از کاربردهای صنعتی و خانگی شد. این مواد باعث بهبود قابل‌توجه کیفیت زندگی انسان شدند (به‌عنوان‌مثال: مواد ارزان‌تر و سبک‌تر، محصولاتی که باعث کاهش ضایعات و عفونت‌های باکتریایی ناشی از غذا می‌شوند). بااین‌حال، این پلاستیک‌ها از طریق مسیرهای مختلف به محیط‌زیست می‌رسند و عمدتاً (حدود ۸۰٪) با منابع زمینی مانند، دفع ناکافی صنعتی، تلفات در حین تولید یا حمل‌ونقل، مدیریت ناکافی زباله، زباله و فعالیت‌های تفریحی در مناطق ساحلی مرتبط اند و به محیط‌زیست صدمه می­زنند (الوویا و المدیا³، ۲۰۱۹: ۱۹۶). میکرو و نانوپلاستیک‌ها ممکن است روی زیست‌های دریایی، از تولیدکنندگان اولیه (به‌عنوان‌مثال، ریزجلبک‌ها) تا شکارچیان برتر (مانند ماهی) در نقاط پایانی مختلفی مانند بقا، تولیدمثل، رفتار، توانایی بازسازی، ذخایر انرژی تأثیر بگذارند (سیلوا⁴ و همکاران، ۲۰۲۰، ساروس⁵ و همکاران، ۲۰۲۱). بنابراین، راه‌حل‌های مبتنی بر حفظ طبیعت، به‌طور فزاینده‌ای به‌عنوان ابزاری برای رسیدگی به چالش‌های پایداری در شهرها و مشارکت شهروندان در اداره راه‌حل‌های مبتنی بر محافظت از طبیعت(کیس⁶ و همکاران، ۲۰۲۲)، ترویج شده‌اند (ای سی⁷، ۲۰۱۵؛ فرانتزکاکی⁸، ۲۰۱۹، ای پی سی سی⁹، ۲۰۱۴؛ ای یو سی ان¹⁰، ۲۰۱۸؛ کابیسچ و دیگران¹¹، ۲۰۱۶، مک کین¹² و همکاران، ۲۰۰۸ و زی و بولکلی¹³، ۲۰۲۰).

     فراوانی فزاینده تغییرات آب‌وهوایی و پیامدهای آن، مانند سیل، استرس گرمایی، و کمبود آب، محیط‌زیست را در کانون توجه محققان، گروه‌های شهروندی و تصمیم‌گیرندگان برای کاهش و سازگاری با تغییرات آب‌وهوا قرار می‌دهد (اندرسون¹⁴، ۲۰۰۶؛ حاک و دیگران¹⁵، ۲۰۱۳). یکی از راهکارهای ارائه شده، تغییرات زیست­محیطی به‌عنوان مداخلات عمدی با استفاده از ویژگی‌های طبیعی اکوسیستم‌ها است که در سرتاسر جهان برای ارائه مزایای پایداری متنوع مورد استفاده قرار می‌گیرد (مس و ژاکوبز¹⁶، ۲۰۱۵ ، نسهاور¹⁷ و همکاران، ۲۰۱۷ و پل¹⁸ و همکاران، ۲۰۱۱). نگهداری و حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست یکی از اولین اولویت­های جهانی در دوران معاصر و کانون اهمیت و توجه سیاست‌گذاران جهان است. در ایران نیز تلاش­هایی برای رسیدن به توسعه پایدار و دولت سبز انجام شده­است. «ازجمله مهم‌ترین آن‌ها برنامه دولت سبز در سطح نظام اداری کشور بوده­است» (کارگر شورکی و همکاران، ۱۳۸۶: ۶). در کشورهای جهان سوم ازجمله ایران، برای دولت‌ها، مسائل زیست‌محیطی بیش از آنچه جنبه‌ فنی داشته باشد، از محتوایی اجتماعی- فرهنگی برخوردار است. دولت برای نشان دادن اوج فاجعه بحران زیست‌محیطی، موظف است، تمام ابعاد مختلف اثرات بی‌توجهی چه در بین شهروندان و جوامع، چه در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی را شفاف‌سازی کند و شهروندان را متقاعد کند که، اگر همیاری و همکاری‌های لازم به‌طورکلی وجود نداشته باشد دیر یا زود این گوی زیبا و زندگی­زای منظومه شمسی در همه زمینه‌های زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، جمعیتی و فرهنگی و غیره با سرنوشت فاجعه باری مواجه خواهد شد. اگرچه طرح چنین معضلی به معنای نادیده گرفتن توانایی‌ها و دستاوردهای مثبت جامعه بشری در رفع مشکلات زیست‌محیطی نیست، بلکه هدف آن آگاه‌سازی جوامع برای تقویت و ارتقای نقش آن‌ها در حفظ محیط‌زیست است. با این حال، چالش‌هایی که در این مسیر پدید می‌آید موجب می‌شود که حتی دولت‌ها و بنگاه‌های بزرگ تجاری هم، هریک به شکلی، توجه به آثار و عوارض زیست‌محیطی را در تقابل با منافع خود ببینند. از سوی دیگر توجه مردم جهان، به‌ویژه متخصصان، هنگامی به مسائل زیست‌محیطی جلب می‌شود که پیشاپیش فاجعه روی داده باشد (دهزاد رستمی و همکاران، ۱۳۹۹: ۲۹-۲۷) به همین سبب، در سال‌های اخیر، سازمان‌های مردم نهاد افزایش زیادی داشته­است (دهقان و همکاران، ۱۴۰۳).

 

      از دلایل اهمیت و ضرورت تحقیق در حوزه محیط‌زیست آن است که، مشارکت اجتماعی که در راستای سازگاری انسان با محیط پیرامون شکل می‌گیرد، اهمیت ویژه‌ای دارد. ازآنجاکه انسان موجودی اجتماعی است و بسیاری از جلوه‌های فرهنگی او با کنش‌های جمعی و گروهی ارتباط دارد،  نقش عوامل جذب‌کننده و دفع‌کننده دولت می­تواند به‌عنوان عاملی مداخله­گر در میزان و کیفیت مشارکت و روح جمعی اثر گذار باشد .

      هدف کلی تحقیق حاضر، بررسی نقش عوامل جذب‌کننده و دفع‌کننده دولت در مشارکت ­اجتماعی برای حفظ محیط­زیست و بررسی شرایط علی و مداخله­گر و اقدامات و برنامه­هایی است که تا کنون انجام شده و پیامدهای آن برنامه­ها برای محیط­زیست کشور است. سؤال اصلی پژوهش این است که: چه راهکارهایی برای تقویت نقش دولت در جذب مشارکت اجتماعی، به­منظور حفظ ­محیط­زیست پیشنهاد می‌شود؟

پیشینه پژوهش

کاظم یاسی(۱۴۰۱)، در مطالعه­ای با تبیین نقش دولت در زمان درگیری‌ها و میزان تأثیر آن بر محیط‌زیست، از دست‌کاری‌ها و خرابکاری‌هایی که درگیری‌های داخلی ایجاد می­شود و چگونگی مهار این درگیری‌ها توسط دولت و همچنین نقش دولت در درگیری‌های داخلی نسبت به محیط‌زیست پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می­دهد: تخریب و آسیبی که در جریان این درگیری‌ها به محیط‌زیست وارد می‌شود، امری غیرقابل‌انکار است، اما نقش دولت و سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در حفظ محیط‌زیست بسیار حائز اهمیت است؛ به­ویژه  از طریق پایبندی به معاهدات و میثاق‌های بین‌المللی که بر کاهش تعارضات داخلی و عدم گسترش آن‌ها، مهار بحران‌ها توسط دولت و پرهیز از تبدیل آن‌ها به مناقشات بین‌المللی تأکید دارند. منجذب و همکاران(۱۴۰۰)، با بررسی تأثیر مداخله دولت بر رقابت بین زنجیره‌ها، با هدف بهبود محیط‌زیست و رفاه اجتماعی، به این نتایج رسیدند که، در صورت دخالت دولت به‌صورت فرهنگ‌سازی، آسیب‌های زیست‌محیطی کمتر می‌شود. نتیجه دیگر این است که، شرایط افزایش رفاه اجتماعی در حالت فرهنگ‌سازی مشخص می‌شود. همچنین برای زنجیره تأمین سبز این امکان فراهم است که در صورت برقراری روابط مشخص میان پارامترها، قیمت خود را افزایش دهد. در مدل اخذ مالیات نیز، اگر دولت هدف خود را بیشینه‌سازی رفاه اجتماعی قرار دهد، در هر شرایطی میزان رفاه اجتماعی نسبت به حالت عدم مداخله دولت افزایش خواهد یافت.

      قلیزاده و همکاران (۱۴۰۰)، در مطالعه­ای با هدف مطالعه ارتباط شبکه‌های اجتماعی مجازی با تمایل به مشارکت در حفظ محیط‌زیست  در بین شهروندان تهرانی، به این نتایج رسیدند که، مشارکت در فعالیت‌های زیست‌محیطی تابعی از اعتماد و عملکرد آگاهانه کاربران در فضای مجازی با محوریت زیست‌محیطی است. کاربرانی که به‌منظور کسب اطلاعات جدید از فضای مجازی استفاده می‌کنند، تمایل بیشتری به مشارکت در حفظ محیط‌زیست دارند و نسبت به محیط‌زیست خود بیشتر احساس مسئولیت می‌کنند و در فعالیت‌های زیست‌محیطی همکاری بیشتری دارند. شاطری و همکاران(۱۴۰۰)، در مطالعه انگیزه‌های مشارکت در سازمان‌های غیردولتی محیط‌زیستی، شرایط علّی اثرگذار بر انگیزه‌های اعضا از مشارکت در سازمان‌های غیردولتی محیط‌زیستی بر اساس دلیل‌های فردی (شخصی) مانند (تجارب حسی و طبیعت‌گرایی، رشته تحصیلی و نگرش استعلایی)، علاقه­مندی به فعالیت‌های محیط‌زیستی و کسب شأن و منزلت اجتماعی می‌باشد. همچنین شرایط مداخله‌گر مؤثر بر پدیده شامل: محدودیت‌های ساختاری (شکننده بودن محیط‌زیست، وجود نداشتن بستر لازم برای فعالیت‌های مدنی و مانند آن، (ارزش ذاتی محیط‌زیست و هم‌جواری )محل سکونت فرد با طبیعت و مجاورت شغلی)، ارزیابی نمودند.

فتاحی و همکاران(۱۳۹۹)، با بررسی تأثیر عوامل مشارکت اجتماعی شهروندان و گردشگران به‌منظور حفاظت از محیط‌زیست در شهرهای ساحلی (مطالعه موردی شهر محمودآباد)، نشان دادند:  بین آگاهی و نگرش، اعتقادات دینی و معاشرت در رابطه با حفاظت از محیط‌زیست، رابطه وجود دارد. غمامی و همکاران (۱۳۹۷)، در پژوهشی درصدد پاسخ به این سؤال هستند که «دولت برای ارتقاء و گسترش مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی چه تعهدات حمایتی بر عهده دارد؟». نتایج این پژوهش نشان می­دهد، در نظام حقوقی ایران برای سازمان‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی، نقش قضایی (حق اعلام جرم) و مشارکت در تهیه و تدوین و اجرای برنامه‌های حفاظت از محیط‌زیست پیش‌بینی شده است. با این وجود، کاستی‌ها و استثنائات و همچنین امکان حذف و تغییر فهرست سمن‌های فعال در حوزه محیط‌زیست توسط مقامات دولتی می‌تواند موجب خدشه در تعهدات دولت و مهم‌تر نیل به هدف محیط‌زیست سالم و سبز شود.

     جانه¹⁹(۲۰۲۳)، در مطالعه­ای با عنوان، تأثیر کیت آموزش محیطی بر سواد زیست‌محیطی دانش آموزان، نشان می­دهد که، مالزی، برای حمایت از اجرای آموزش زیست‌محیطی در سراسر برنامه درسی، کیت آموزش محیطی را برای افزایش سطح سواد زیست‌محیطی دانش آموزان ایجاد کرده­است. سواد زیست‌محیطی به دانش، آگاهی، رفتار، نگرش و مشارکت محیطی اشاره دارد. نتایج این پژوهش نشان داد، سطح سواد زیست‌محیطی بر اساس جنسیت و جریان طبقاتی همچنان در سطح متوسط و پایین است. همچنین مشخص شد که دانش و آگاهی از محیط در مقایسه با نگرش، رفتار، آگاهی و مشارکت محیطی در سطح پایینی قرار دارد. پیامدهای این مطالعه نشان می‌دهد که دانش، نگرش و ایجاد رفتار مثبت نسبت به محیط باید به‌صورت یکپارچه توسعه یابد (سیا²⁰ و همکاران، ۲۰۲۲) در مطالعه­ای با عنوان، روش‌های مشارکت در بازار انرژی تجدیدپذیر برای سیستم‌های انرژی تجدیدپذیر، معتقدند که مصرف انسان و نحوه مدیریت مواد پلاستیکی مورد استفاده روزانه می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در کنترل این موضوع زیست‌محیطی داشته باشد. 

     مارادین²¹(۲۰۲۱)، در پژوهشی با عنوان، مزایا و معایب استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، می­نویسد؛ امروزه آلودگی پلاستیک به یک موضوع نگران‌کننده جهانی تلقی می‌شود. این مشکل زیست‌محیطی ناشی از فعالیت‌های صنعتی و خانگی انسان، مرتبط با مدیریت ضعیف، از فرآیندهای تولید تا پایان عمر محصولات است. درک تصورات عمومی در مورد آلودگی پلاستیکی ممکن است منبع ارزشمندی برای مشارکت دادن جامعه در راه‌حل‌هایی برای کاهش انتشار آن در محیط‌زیست باشد. در این مطالعه، ادراک در مورد آلودگی پلاستیک، اثرات آن و همچنین عوامل اجتماعی جمعیت شناختی و روان‌شناختی پیش‌بینی­کننده رفتارهای طرفدار محیط‌زیست افراد، مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. به‌طورکلی، نتایج این پژوهش نشان داد که یک دانش کلی وجود دارد که پلاستیک‌ها در محیط تخریب می‌شوند. آگاهی در مورد اثرات آلودگی پلاستیک (اجتماعی-اقتصادی، اثرات بهداشتی و اثرات زیست‌محیطی) به‌شدت با رفتار طرفدار محیط‌زیست مرتبط بود. این داده‌های مطالعه می‌تواند به درک چگونگی تقویت رفتارهای طرفدار محیط‌زیست و کمک به کاهش حضور میکرو (نانو) پلاستیک در محیط کمک کند (عرفان²² و همکاران، ۲۰۲۲). ماگانی²³ و همکاران(۲۰۲۱)، در بررسی حفاظت محیط­زیست چین، به این نتایج دست یافتند که، سیاست‌های کلی مربوط به امور مالی سبز چین منجر به کاهش قابل‌توجهی در انتشار گازهای صنعتی در دوره بررسی شده­است. علاوه بر این، توسعه برنامه حفظ محیط‌زیستی، به کاهش انتشار دی‌اکسید گوگرد کمک می‌کند و تأثیر مثبتی بر طرح‌های سرمایه‌گذاری حفاظت از محیط‌زیست دارد. چین در حال تبدیل شدن به یک رهبر جهانی در اجرای سیاست‌های مالی سبز است و تنظیم‌کننده‌ها باید فرمول‌بندی محصولات مالی سبز را تسریع کنند و ظرفیت مؤسسات مالی برای ارائه اعتبار سبز را افزایش دهند. جمع­بندی پیشینه تجربی نشان می­دهد مسئله محیط­زیست چه در داخل ایران و چه در سطح جهانی، دارای اهمیت ویژه­ای است، نقطه قوت این پژوهش که آن را از مطالعات پیشین، متمایز می­کند، نقش عوامل جذب‌کننده و دفع‌کننده و همچنین نقش حمایت‌ها دولت برای مقابله با تخریب محیط­زیست و مشارکت آن در حفظ و نگهداری از آن است.

روش

روش این پژوهش، روش گراندد تئوری می‌باشد. جامعه موردمطالعه این پژوهش، با روش انتخاب هدفمند شامل ۲۴ نفر از اساتید دانشگاه، محققین و پژوهشگرانی هستند که در زمینه محیط­زیست، دارای دانش، پژوهش و آگاهی می­باشند و داده‌ها به روش کیفی از محققین جمع‌آوری و تحلیل شد. تعداد مشارکت‌کنندگان تا رسیدن به مرحله اشباع داده‌های نظری و تا حدودی، مفهومی، تعیین نمود. تحلیل و کدگذاری متن مصاحبه­ها با نرم­افزار مکسکیودا ورژن ۲۰۲۰ انجام شده است.

جدول ۱ مشخصات پاسخ‌گویان

شماره	تحصیلات	شغل
1	دکتری جامعه­شناسی	پژوهشگر محیط‌زیست
2	دانشجوی دکتری	پژوهشگر محیط‌زیست
3	دکتری جامعه­شناسی	پژوهشگر محیط‌زیست
4	دکتری جامعه‌شناسی	پژوهشگر محیط‌زیست
5	دکتری جامعه­شناسی	پژوهشگر محیط‌زیست
6	کارشناس ارشد مهندسی منابع آب	کارمند منابع طبیعی
7	دانشجوی دکتری	پژوهشگر محیط‌زیست
8	دکتری جمعیت­شناسی	استاد دانشگاه
9	کارشناس ارشد مهندسی	کارمند منابع طبیعی
10	دکتری	پژوهشگر محیط‌زیست
11	کارشناس ارشد	پژوهشگر محیط‌زیست
12	کارشناس ارشد	پژوهشگر محیط‌زیست
13	کارشناس ارشد	پژوهشگر محیط‌زیست
14	کارشناس ارشد	پژوهشگر محیط‌زیست
15	کارشناس ارشد	پژوهشگر محیط‌زیست
16	کارشناس ارشد	پژوهشگر محیط‌زیست
17	کارشناس ارشد	پژوهشگر محیط‌زیست
18	کارشناس ارشد	پژوهشگر محیط‌زیست
19	کارشناسی	کارمند اداره محیط‌زیست
20	دکتری	استاد دانشگاه
21	کارشناس ارشد	پژوهشگر محیط‌زیست
22	کارشناس ارشد	پژوهشگر محیط‌زیست
23	دکتری	پژوهشگر محیط‌زیست
24	دکتری	پژوهشگر محیط‌زیست

 

     محقق در این پژوهش، با رعایت اصول اخلاقی پژوهش، طی هماهنگی و کسب اجازه قبلی از مشارکت‌کنندگان با آن­ها برنامه دیدار حضوری و انجام مصاحبه و نیز مجوز ضبط مصاحبه را دریافت نمود. برای ایجاد حساسیت نظری، محقق، به‌مرور ادبیات نظری و تجربی(برخی نظریه‌های مربوطه، مقالات و کتاب‌هایی مرتبط با موضوع)، پرداخته است. همچنین در این پژوهش، برای کسب اعتماد نسبت به یافته‌های پژوهش، از روش‌هایی چون، ارزیابی توسط مشارکت‌کنندگان، کنترل و بازبینی یافته‌های مفهومی و نظری توسط استادان و سایر محققان و مقایسه‌های تحلیلی استفاده شده­است.

1- اعتباربخشی توسط مشارکت‌کنندگان: در این پژوهش با صحت سنجی مقوله‌های استخراج‌شده با نظر پاسخ‌گویان(16نفر) از آن‌ها خواسته شد تا یافته‌های کلی به­دست آمده  را  ارزیابی کنند و در مورد آن نظر دهند. مشارکت‌کنندگان، درستی مفاهیم استخراجی را تأیید نمودند.

2- مقایسه‌های تحلیلی: یافته‌های میدانی پژوهش، با مرور و برگشت مجدد به نظریه‌ها و داده‌های خام و سیر از قیاس به استقراء، صحت یافته‌های انتزاعی بازبینی شد.

3- استفاده از فن ممیزی: در مراحل کدگذاری از نظرات استادان و نیز کارشناسان آشنا با روش استفاده شده­است .

     در اجرای مراحل سه­گانه کدگذاری، ابتدا با توجه به مشابهت ویژگی و ابعاد ویژگی در کدگذاری دور نخست (کدگذاری باز)، در قالب یکی از مکاتب رایج در تئوری داده بنیاد (مکتب گلیزر)، ابتدا کدگذاری دور نخست با تمام گام­های آن انجام و ماتریس­ها و جداول مناسب رسم شد. سپس در کدگذاری دور دوم کدهای متمرکز و یا مقولات محوری ایجاد شده و عملاً محقق به مفاهیمی(بلوک‌هایی) انتزاعی دست یافت. در رویکرد استقرایی سیر از اطلاعات جزئی به مفاهیمی کلی صورت می­گیرد تا بتوان در قالب روش‌های نو و جدید و نقد علمی روش­های قبلی، اقدام به ایجاد نظریه در قالب ساخت فرضیه نمود (کرسول و کرسول²⁴، ۲۰۱۸). جریان کدگذاری باز در این تحقیق بدین‌صورت بود که هر مصاحبه، به‌محض رسیدن به منزل، نگارش و سپس تمام نکات مهم آن وارد جدول کدگذاری باز می­شد. در مرحله دوم تمام داده‌هایی که به یک مفهوم مشترک اشاره داشتند را پشت سر هم مرتب و خرده مقوله‌ای که مشتمل بر همه مفاهیم مشترک باشد انتخاب می‌شد. در مرحله بعد، خرده مقولات به‌دست‌آمده را در طبقه‌ای انتزاعی‌تر که شمول بیشتری نسبت به مرحله قبلی داشت، به نام مقولات قرار می­گرفت. این مراحل در طول انجام گردآوری داده‌ها، به‌صورت رفت‌وبرگشت به میدان و فرآیندی بوده است.

برای تشریح بیشتر روند کار کدگذاری از داده‌های خام به مفاهیم، یک نمونه از مصاحبه‌های کدگذاری شده اشاره می‌کنیم.

جدول۳ نمونه کدگذاری باز

داده‌های خام	مفاهیم
باید ابتدا سطحی از رفاه و معاش را برای جامعه فراهم کرد، سپس با تلاش و فرهنگ‌سازی و ایجاد اشتراکات جغرافیایی و جریمه برای خاطیان احتمالی، برای حفظ محیط‌زیست تلاش کرد. (مصاحبه پنجم, Pos. 11)	فرهنگ­سازی
تبلیغات محیطی، رسانه‌های ملی مانند صداوسیما و رسانه‌های فضای مجازی در بالا بردن سطح سواد و آگاهی شهروندان بسیار تأثیرگذار هستند. آموزش در مقاطع پایین‌تر مانند مهدکودک‌ها و مدارس بسیار کارساز و مؤثر می‌باشد. (مصاحبه بیست و دوم, Pos. 13)	آموزش
مشارکت در حوزه محیط‌زیست کار آسانی نیست. حزب سیاسی که دغدغه‌های محیط‌زیستی داشته باشند مثل احزاب سبز این‌ها هم نیست که فکر می‌کنم معضل بزرگی باشد. (مصاحبه بیستم, Pos. 9)	پیچیدگی مسئله
منابع محیط‌زیست ما حال خوبی دارند و در حوزه تالاب‌ها، دریاچه‌ها، آب‌های زیرزمینی بحث ریزگردها، بحث سیل‌هایی که اتفاق می­افته، خیلی از اون­ها به خاطر مراتع هست، جنگل‌ها هست بنابراین اون اطلاعات عمومی که همه ما داریم و به شکل دقیق و عدد و رقم که وجود داره، همه این‌ها در کلیتش نشون میده که وضعیت، وضعیت خوبی نیست، (مصاحبه دهم, Pos. 19)	وضعیت نابسامان

 

در جدول 3، روند کلی کدگذاری باز و سیر از مفاهیم به خرده مقولات، با توجه به داده‌های پژوهش، آمده­است.

جدول ۵ سِیر از مفاهیم به مقولات

مفاهیم(تعداد تکرار)	مقولات
بی­برنامگی مسئولان(5 بار تکرار)	سوء مدیریت
فاجعه عمیق(11 بار تکرار)
فانتزی و سطحی(9 بار تکرار)
نداشتن متولی(4 بار تکرار)
آگاهی اجتماعی(9 بار تکرار)	راهکارهای کلان­محور
اصلاح قوانین(10 بار تکرار)
اقدامات تشویقی(9 بار تکرار)
افزایش سرمایه اجتماعی(11 بار تکرار)

 

یافته­های پژوهش

بعد از کدگذاری ِمصاحبه‌ها، انتخاب مفاهیم و سیر از استقرا به قیاس و رسیدن به خرده مقولات و مقوله‌های اصلی، در نهایت مقوله محوری "اضمحلال کارکردی"، انتخاب شد. مقوله محوری اضمحلال کارکردی، اشاره به شرایط کنونی نقش عوامل جذب‌کننده و دفع‌کننده دولت برای ایجاد مشارکت اجتماعی در حفظ محیط­زیست دارد، که در این شرایط، اقداماتی که صورت می­گیرد، بدون برنامه­ریزی دقیق و کارشناسی و مستمر بوده و این اقدامات نیز، خود دارای پیامدهای منفی برای محیط­زیست و کاهش مشارکت اجتماعی و سرمایه اجتماعی در زمینه زیست­محیطی از جانب شهروندان است.

برنامه­ها و اقدامات

نظر مشارکت­کنندگان در خصوص برنامه­ها و اقدامات دولت، به­منظور افزایش مشارکت اجتماعی برای حفظ و صیانت از محیط­زیست، حاکی از نارضایتی بود. به‌زعم آن­ها، دولت بیشتر نقش دافعه در جلب مشارکت اجتماعی در حوزه محیط­زیست را دارد تا جاذبه.

کد24: در بخش منابع زیست‌محیطی بسیار ضعیف می‌باشد، چه‌بسا حجم بسیار زیادی از جنگل‌های هیرکانی و شمالی کشور و همچنین زاگرس تخریب‌شده و منابع آب زیرزمینی به خاطر طرح‌های غیراصولی کشاورزی از بین رفته­است و رودخانه‌ها و مراتع، هرسال بیشتر دچار تخریب و فرسایش می‌شود.

کد 5: برنامه‌ها را بیشتر نمادین و بر روی کاغذ و به‌صورت موردی و مناسبتی می‌بینم تا تدوین‌یافته و پیگیری شده. همچنین به دلیل آلودگی هوا در زمستان، فشار بر روی اتومبیل‌هایی که معاینه فنی ندارند بیشتر می‌شود، ضمن آنکه کارخانه‌ها به‌صورت محدود تعطیل می‌شوند تا تغییر شرایط جوی، و بعدازآن مانورها تمام‌شده و شرایط مانند قبل دنبال می‌شود.

کد1: بسیار ضعیف. وضعیت محیط­زیست ایران خود گواهی بر این مدعاست که صیانت و حفظ محیط­زیست در ایران، نه دغدغه مسئولان است و نه مردم.

 

 

شکل ۱ برنامه­ها و اقدامات

شرایط علی

علل و شرایط مؤثری که در ایجاد پدیده اضمحلال کارکردی دولت، ایفای نقش می­کند، بر اساس یافته­های پژوهش شامل، فانتزی و سطحی بودن عملکرد دولت، عدم آموزش و آگاهی شهروندان و حتی مدیران ذی­ربط، عدم احساس تعلق در مدیران و شهروندان، رفتارهای واکنشی به‌جای رفتارهای کنشی برآمده از تفکر و تخصص، ناپایداری برنامه­ها، عملکرد ضعیف در اجرا و نظارت، واکنش­های احساسی و هیجانی و بدون مطالعه است.

کد 3: در خصوص مردم و شهروندان، عواملی مثل میزان آشنایی آن­ها با محیط­زیست و نحوه حفاظت از آن تا آشنایی و آگاهی نسبت به پیامدهای به خطر افتادن محیط­زیست می­تواند نقش مهمی در افزایش مشارکت اجتماعی شهروندان داشته باشد. از سوی دیگر، نگرشی که افراد دارند می­تواند در خصوص افزایش مشارکت ­اجتماعی یا بی­تفاوتی آن­ها نسبت به حفظ محیط­زیست، تعیین­کننده باشد. افرادی که نگرشی کل­نگر دارند و خود را عضوی بسیار ریز در ارتباط با طبیعت و جامعه تلقی می­کنند، پایبندی بیشتری نسبت به حفظ  محیط­زیست از خود نشان می­دهند.

کد 22: عدم آموزش در ادوار گذشته برای افراد جامعه؛ دخالت دولت‌ها در ایجاد صنایع آلوده‌کننده؛ تصمیمات غلط در حفظ منابع و عدم سرمایه‌گذاری در این بخش‌ها و عدم حساسیت مردم در حفظ این منابع.

کد 6: افزایش مشارکت اجتماعی شهروندان برای حفظ محیط‌زیست منوط می‌شود به تقویت سرمایه اجتماعی یعنی اعتمادسازی، حساب‌سازی، آگاهی بخشی عمومی، برقراری نظام حکمروایی خوب(Good Governance)، شفافیت، برقراری عدالت اجتماعی، برخورد شدید با افراد سودجو و رانت جو و فاسد و فرصت‌طلب.

 

 

شکل ۲ عوامل علی

راهبردها

از نظر مشارکت­کنندگان راهبردها و استراتژی­های مختلفی برای افزایش اثرات مثبت و مفید دولت چه در حفاظت از محیط­زیست در سطح کلان و دولتی و چه در سطح جذب مشارکت اجتماعی شهروندان وجود دارد که برخی از آن­ها شامل راهکارهای آموزش­محور و برخی شامل راهکارهای حمایتی و برنامه­هایی برای افزایش سرمایه اجتماعی می‌شود.

کد 16: محیط‌زیست ایران قابلیت درست شدن دارد و اصلاً چیز پیچیده‌ای نیست، ولی متأسفانه به‌صورت هدفمند به لحاظ سیاسی به سمت تخریب در حال حرکت است. این موضوع را کسی می‌گوید که خودش در این حوزه‌ها فعالیت داشته­است و دارد، بنابراین ما زیاد نمی­توانیم در این حوزه‌ها نقشی مؤثر داشته باشیم، شاید در حد میکرو در شرکت‌ها دارد روی این موضوع کار می‌شود. درواقع نباید کتمان کنیم، چیزی که من هم دراین‌باره گفته‌ام، اگرچه در حد پیشگیری از آلودگی هست، ولی در حد بهبود نیست، شما ممکنه یک زمانی بگوئید من دارم پیشگیری می‌کنم که آلوده نشه یا کمتر آلوده بشه این یک جنبه است، یک جنبه آن هم این است که شما می­گویید من دارم درستش می‌کنم یعنی شرایط را بهبود می‌دهم که این دوتا باهم فرق می‌کنند، یعنی از منفی به صفر آمدن با از صفر به سمت مثبت رفتن فرق می­کند، امروزه اقدامی از صفر به مثبت رفتن انجام نمیشه و فقط داره از بار منفی کم میشه و فقط همین و بس.

کد 2: تا زمانی که این رابطه عدم وفاق دولت یا حاکمیت با ملت ادامه دارد، هیچ راهکاری کارآمد نخواهد بود و نیاز به یک عزم ملی است و بیش از همه نقش دولت در صورت مسئولانه بودن و جلوگیری از سوخت مازوت، اجرای طرح مصرف مناسب آب شرب و هزینه کرد راه‌های پیش‌گیری از هدر رفت آب تصفیه‌شده و اجرای طرح‌های اجرایی و کارآمد نه برای نمونه کاشت هزاران اصله درخت بدون پیش‌بینی آبیاری آنان، دعوت از دلسوزان و کارشناسان و توجه به طرح‌های پیشگیرانه، اجرایی و بعضاً مشوق‌های برای ایجاد فضای سبز، استفاده صحیح از منابع، تمامی این‌ها در صورتی قابل تحقق و اجراست که دولت خود عامل نباشد و مانع رانت‌ها، بهره‌برداری‌های غیرمجاز از منابع باشد و خود دور زننده قوانین نباشد، دلسوزانه برای آبادانی کشور گام بردارد.

کد 12: حضور همه‌جانبه نهادها و ارگان‌های مسئول و ارائه برنامه و طرح‌های جامع و نهادینه کردن این طرح‌ها و آگاه نمودن مردم و فراخوان مردم برای مشارکت در این طرح‌ها و حضور فعال و مشارکت مردم و صداوسیما.

 

شکل ۳ راهکارها

پیامدها

مشارکت­کنندگان، پیامدها و تبعات خوش‌بینانه‌ای برای وضعیت کنونی محیط­زیستی ایران و نقش و مدیریت ناکارآمد دولت، تصور نکردند و آینده محیط­زیستی را دچار چالش و مشکلات فراوانی ارزیابی می­کنند.

مصاحبه 4: مطالعات مختلف نشان داده است که جنگل‌ها ریه‌های زمین هستند. امروزه با تخریب جنگل‌ها و عدم جایگزینی آن‌ها با کاشت نهال و درخت، باعث شده­است که مثلاً جنگل‌های هیرکانی در شمال که از زیباترین جلوه‌های طبیعت ایران است از بین بروند. زمین‌خواری و کوه خواری، تجاوز به حریم دریاها با ساخت‌وساز غیرقانونی، خالی شدن روستاها و در نتیجه از بین رفتن کشاورزی، گسترش شهرها و انواع مشکلات زیستن در شهرها مانند آلودگی هوا، ترافیک، بزه‌کاری و جرائم شهری و رشد حاشیه‌نشینی، وضعیتی را رقم زده­است که می‌تواند در آینده باعث فروپاشی شرایط اجتماعی جوامع گردد. تخریب طبیعت مانند جنگل‌ها و سفره‌های زیرزمینی، باعث ایجاد سیلاب‌های مخرب، فرونشست زمین، ایجاد چاله‌های و گسل‌های خطرناک، باران­های اسیدی یا خشک‌سالی‌های طولانی گردد.

مصاحبه 15: قطع یقین پیامدها متناسب با عملکرد ما همه عوامل دخیل در بحران‌زایی خواهد بود. پاسخ طبیعت محتمل درازدامن باشد که متأسفانه آن هم نیست ولی قطع یقین خشن خواهد بود که سیلاب‌های این چند سال، تغییرات اقلیمی، کاهش سفره‌های زیرزمینی و روزمینی ازجمله دریاچه ارومیه و نیز کاهش تنوع زیستی و افزایش بیماری‌های صعب‌العلاج، بخشی از آن است.

مصاحبه 24: با توجه به سیستم دولتی که در همه ارکان کشور نفوذ کرده و از آنجائی که دولت‌ها در بسیاری از موارد کارآمد نیستند و تأثیر مدیریت دولتی بر منابع آب و محیط‌زیست کشور نشان داده که چشم‌انداز روشن و مناسبی حداقل تا 2 دهه آینده قابل‌تصور نیست.

 

شکل ۴ پیامدها

نتیجه‌گیری

محیط­زیست در هر کشوری یکی از مهم­ترین سرمایه­های آن کشور به شمار می­رود که می­تواند نقش بسیار مهمی در میزان توسعه آن کشور داشته باشد. بهره­برداری­های بیش‌ازحد از منابع طبیعی یا تخریب جنگل­ها و استفاده بی­رویه از منابع زیرزمینی و روزمینی، می­تواند صدمات غیرقابل جبرانی به محیط­زیست یک کشور وارد نماید. مشارکت‌کنندگان در پژوهش، لزوم فرهنگ­سازی در حیطه محیط­زیست و نحوه حفظ و پاسداشت آن، اصلاحات بنیادین در قوانین و ساختارهای محیط­زیستی، نهادینه­سازی مسئله و توجه به حل آن، استفاده و جایگزینی از انرژی­های تجدیدشونده به‌جای سوخت­های فسیلی و حمایت و تلاش دولت برای جذب و جلب حمایت­های مردمی و محلی را بهترین راهکارهای لازم برای برون­رفت از شرایط فعلی قلمداد می­کنند. 

      در خصوص نقش دولت در حفظ محیط‌زیست باید یادآور شد که ایجاد فضای آموزشی مناسب برای ترویج اخلاق زیست‌محیطی و تربیت انسان‌های اخلاق‌مدار، از مهم‌ترین وظایف دولت به شمار می‌آید. دولت از طریق فراهم‌سازی چنین بسترهایی در واقع به نهادینه‌سازی فرهنگ مشارکت، تعامل و مسئولیت‌پذیری اجتماعی در میان افراد جامعه کمک می‌کند.

علاوه بر این، دولت با آموزش فرهنگ مشارکت در حفاظت از محیط‌زیست می‌کوشد ضمن پررنگ ساختن نقش توسعه صنعتی و فناورانه جوامع، به آثار مخرب ناشی از مدیریت نادرست و الگوهای غلط مصرف و بهره‌برداری از زمین اشاره کند؛ مسائلی که موجب آسیب‌پذیری چرخه حیات، ارگانیسم‌های گیاهی و جانوری و چشم‌اندازهای طبیعی می‌شوند. در چنین شرایطی، دولت با تأکید بر نقش کلیدی توجه به بوم‌شناسی، در پی بررسی چالش‌های زیست‌محیطی با بهره‌گیری از دانش و علوم گوناگون برمی‌آید.

      اقدامات اندکی هم که در این خصوص برای بهبود شرایط زیست­محیطی صورت می­گیرد، نمادین و سطحی است و نمی­تواند کار چندانی در مقابله با حجم بالای آسیب­هایی که به منابع طبیعی وارد می‌شود، از پیش ببرد. به‌عنوان‌مثال تخریب جنگل­ها را نمی­توان با چند برنامه درختکاری در زمین­های مختلفی که امکان رشد درخت در آن بررسی نشده، جبران نمود  یا استفاده سنتی و غیراصولی آب در کشاورزی با هشدارهای تلویزیونی به مردم برای مدیریت مصرف آب و صرفه­جویی در آن، قابل غیرقابل‌جبران است.

      نقش دولت‌ها در حوزه محیط‌زیست از آن جهت اهمیت دارد که امروزه بحران‌ها و چالش‌های محیط‌زیست بسیاری از کشورها ، از جمله ایران، را تحت تأثیر قرار داده است. بنابراین، برای رفع این مشکلات و بحران‌ها دولت‌ها باید بر این نکته تأکید کنند که جوامع نیازمند دستیابی به اجماع افکار عمومی و توجه ویژه به آن هستند. تنها دولت‌ها از طریق این همبستگی جمعی است که می­توانند از گسترش معضلات و بحران‌های زیست‌محیطی جلوگیری کرده و محیط‌زیستی پویا، سرسبز و همراه با نشاط را برای انسان‌ها فراهم سازند. به همین دلیل دولت‌ها به منظور حفاظت از محیط‌زیست باید توجه و تلاش خود را بر آموزش‌های اخلاق زیست‌محیطی و تربیت انسان‌های اخلاق مدار برای تعامل با محیط‌زیست بگذارند و هدف دولت از این اقدام باید شناساندن اهمیت محیط‌زیست و آشنایی شهروندان با راه‌ها و روش‌های مختلف مشارکت اجتماعی به منظور ایجاد بستر مناسب برای حفظ محیط‌زیست باشد. جا انداختن این فرهنگ توسط دولت‌ها، از آن جهت اهمیت داردکه، یکی از مهم‌ترین مسائل در زندگی بشر داشتن محیط‌زیست سالم و به‌دوراز هرگونه آلودگی است، و حفظ و نگهداری آن همواره بر تک‌تک انسان‌ها واجب است.

       چشم‌انداز دولت برای افزایش تلاش‌ برای حفاظت از محیط‌زیست در نهایت به حمایت عمومی متکی است، زیرا تزلزل حمایت‌ها ممکن است محدودیت‌های اساسی بر بلندپروازی‌ سیاست‌های زیست‌محیطی دولت‌ها تحمیل کند. برای تسهیل شرایطی، که در آن بتوان سیاست‌های زیست‌محیطی مؤثر، هرچند بالقوه پرهزینه، را با موفقیت اجرا کرد، داشتن درکی درست از فرآیندهای حمایت شهروندان از این سیاست­ها است.

همراهی و مشارکت آحاد افراد جامعه، در حفظ و نگهداشت محیط­زیست و پاسداشت منابع طبیعی، به دلیل عدم آگاهی یا بی­اعتمادی به نهادهای حاکم بر کشور، ناچیز است و از سوی دیگر، رفتارهای ضد محیط­زیستی، باعث ایجاد فرهنگ غالب تخریب و سوءاستفاده از منابع طبیعی در بین مردم شده­است.

       نتایج پژوهش منجذب و همکاران(۱۴۰۰)، که نشان داد  دخالت دولت از طریق فرهنگ‌سازی، می­تواند به کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی بینجامد، تا حد زیادی با یافته­های پژوهش حاضر، مبنی بر استفاده از نقش مثبت و حمایت­گرانه نهادهای دولتی در خصوص افزایش مشارکت اجتماعی درحوزه محیط­زیست، مطابقت دارد.

        در مقایسه نظریه وفاق اجتماعی دورکیم با نتایج این پژوهش، باید متذکر شد که وفاق و مشارکت اجتماعی مدنظر دورکیم زمانی ایجاد می‌شود که، بالاترین میزان پذیرش ارزش­ها و هنجارهای جامعه، در بین مردم به­وجود آید. حال‌آنکه نتایج این پژوهش نشان می­دهد همبستگی و پذیرش آرمان­ها و ارزش­های حاکم بر جامعه، از سوی افراد مورد سوءظن و بی­اعتمادی واقع‌شده و میزان همدلی بین نهادهای دولتی(حاکمیت) و مردم بسیار کم و حتی با مقاومت همراه است. این عدم همدلی و شکاف اعتماد  بین جامعه و حاکمیت، سطح مشارکت اجتماعی را تنزل داده و بستری برای تخریب گسترده محیط­زیست فراهم آورده­است.

        در تبیین نظریه با یافته­های پژوهش باید گفت، یافته­های این پژوهش نشان می­دهد که مشارکت اجتماعی مانند موتور محرکه، جامعه را به اهداف خود نزدیک می­کند. این موتور محرکه، به‌زعم کلمن سرمایه اجتماعی است که از طریق هماهنگی بین اهداف نظام و جامعه به­وجود می­آید. نتایج پژوهش نشان می­دهد در شرایط زیست­محیطی کشور، سرمایه اجتماعی در نازل­ترین سطح خود قرار دارد و میان نظام و جامعه، هم­سویی در زمینه اهداف و منافع و مصالح کلی جامعه، به چشم نمی­خورد.

        همان­طور­که در این مقاله اشاره شد، دولت ضمن آگاه‌سازی شهروندان، به بررسی عملکرد زیست‌محیطی مسئولان نیز می­پردازد. دولت با ایجاد شرایط مناسب برای آموزش رسانه‌ای و به‌کارگیری افراد تحصیل‌کرده در حوزه محیط‌زیست، خصوصاً کارشناسان جامعه‌شناسی محیط‌زیست، باید به دنبال تغییر نگرش به زیست محیط و جا انداختن فرهنگ اخلاق زیست‌محیطی باشد. بر اساس این رویکرد آموزشی  می‌توان بیشترین تأثیر را به ارتقای دانش زیست‌محیطی نسبت داد؛ دانشی که از طریق بالا بردن میزان تمایل به همکاری و مشارکت در فعالیت‌های زیست محیطی، حاصل می‌شود. به‌طورکلی مهم‌ترین نقشی که دولت در حفظ محیط‌زیست خواهد داشت، این است که با ایجاد شرایط مناسب، به منظور مشارکت شهروندان، شرایط را برای ایجاد انگیزه‌  بیشتر در افراد جامعه برای تعامل و همکاری و مسئولیت پذیری اجتماعی در این حوزه ، فراهم خواهد آورد و دولت از طریق بررسی عملکردها و نقطه نظرات اصحاب و کارشناسان زیست‌محیطی و درک همکاری و مشارکت شهروندان ،می‌تواند به ارزیابی منطقی و دقیق‌تری برای انتخاب روش‌هایی  برای بهتر شدن شرایط در این حوزه برسد.

نتایج این پژوهش نشان می­دهد، نقش دولت در آسیب زدن به محیط­زیست بیش از نقش شهروندان بوده و دخالت دولت چه از طریق اعطای امتیاز بهره­برداری و برداشت از منابع طبیعی به شرکت­های خصوصی یا صاحبان رانت و چه در زمینه مدیریت و نظارت برمحیط­زیست، موجب ناخرسندی جامعه و از بین رفتن سرمایه اجتماعی، در خصوص نگهداری و حفظ محیط­زیست و احساس تعلق به منابع و ثروت­های ملی کشور شده­است.

 

منابع

-       دهزاد رستمی، فوزیه؛ صالحی عمران، ابراهیم؛ صالحی، صادق (1399). نیازهای آموزش محیط‌زیست دانشجویان کارشناسی رشته‌های مدیریت صنعتی و مهندسی صنایع،  فصلنامه علمی آموزش محیط‌زیست و توسعه پایدار، 9(2): 42- 23.

-       دهقان، حسین؛ نوروزی، حسین؛ قزلسفلو، محمدعلی. (1403). نقش سازمان‌های مردم نهاد در بازتوانی اجتماعی معتادان بهبود یافته در شهر تهران، پژوهش­های جامعه­شناختی، سال 19، شماره 66: 85- 61.

-       شاطری، پروانه؛ صالحی، صادق؛شریفی، منصور؛ محسنی، رضاعلی. (1400). مطالعه جامعه‌شناختی انگیزه‌های مشارکت در سازمان‌های غیردولتی محیط‌زیستی شهر تهران: ارائه نظریه‌ای زمینه‌ای ، فصلنامه علوم محیطی، دوره نوزدهم، شماره 1: 88- 69.

-       صالحی، صادق؛ امام قلی، لقمان (1391). سرمایه فرهنگی و رفتارهای زیست‌محیطی؛ مطالعه موردی استان کردستان. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 28، 120-91.

-       طاهری، عصمت؛ طاهری، مهری (1393). محیط‌زیست و انواع آلودگی‌ها، اولین همایش ملی محیط‌زیست، اصفهان.

-       غمامی، سید محمد مهدی؛ کدخدا مرادی، کمال؛ درخشان، داور (1397). تعهدات حمایتی دولت در قبال سازمان‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی در نظام حقوقی ایران، مجله: پژوهشنامه حقوق اسلامی»، شماره 48: 420- 397.

-       فتاحی، ناصر؛ ابراهیمی جمنانی، لیلا؛ حق زاد، آمنه؛ بزرگمهر، کیا (1399). تأثیر عوامل مشارکت اجتماعی شهروندان و گردشگران به‌منظور حفاظت از محیط‌زیست در شهرهای ساحلی (مطالعه موردی شهر محمودآباد)، مجله: نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی»، شماره 48: 255 -274.

-       قلی‎زاده شاوون، سیده فاطمه؛ دهقان، حسین؛ نوروزی، فیض‌الله (1400). ارتباط شبکه‌های اجتماعی مجازی با تمایل به مشارکت در حفظ محیط‌زیست (مورد مطالعه شهروندان تهرانی بالای 15 سال)، مجله: مطالعات میان فرهنگی»، شماره 49: 156- 133.

-       کارگر شورکی، هدایت و بلدی، الهام و حدادیان، مهدیه السادات (1386). دولت سبز در ایران: وضعیت موجود و چشم‌انداز آتی نگاهی راهبردی به عوامل و موانع موفقیت اجرای برنامه دولت سبز، اولین کنفرانس مهندسی برنامه­ریزی و مدیریت سیستم­های محیط‌زیست، تهران

-       کاظم یاسی، غالب منعم (1401). نقش دولت در تعارضات داخلی نسبت به محیط‌زیست، پایان­نامه کارشناسی ارشد، رشته حقوق عمومی، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشکده حقوق.

-       منجذب، محمدرضا؛ صیادی، محمدکاظم؛ فرصیاد، محمدجواد (1400). تأثیر مداخله دولت بر رقابت بین زنجیره­های تأمین سبز و غیرسبز با هدف مدیریت رفاه اجتماعی، مدیریت مطالعات صنعتی، دوره نوزدهم، شماره 63: 83- 51.

-       Andersson, E. (2006). Urban landscapes and sustainable cities. Ecology and Society, 11(1), 34.

-       Cai, T, Dong, M, Chen, K, & Gong, T (2022). Methods of participating power spot market bidding and settlement for renewable energy systems. Energy Reports, Elsevier, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352484722011362

-       EC. (2015). Towards an EU research and innovation policy agenda for nature-based solutions & re-naturing cities. Final report of the Horizon 2020 expert group on ‘nature-based solutions and re-naturing cities’ directorate general for research and innovation. European Commission. European Union.

-       Frantzeskaki, N., McPhearson, T., Collier, M. J., Kendal, D., Bulkeley, H., Dumitru, A., Walsh, C., Noble, K., Van Wyk, E., Ordóñez, C., & Oke, C. (2019). Nature-based solutions for urban climate change adaptation: Linking science, policy, and practice communities for evidence-based decision-making. Bioscience, 69(6), 455–466.

-       Huq, N, Renaud, F, & Sebesvari, Z. (2013). Ecosystem based adaptation (EBA) to climate change—Integrating actions to sustainable adaptation. In Impacts World 2013: International Conference on Climate Change Effects (pp.151–164). Potsdam Institute for Climate Impact Research.

-       IPCC. (2014). Climate change 2014: Impacts, adaptation, and vulnerability. Cambridge University Press.

-       Irfan, M, Zhao, ZY, Rehman, A, Ozturk, I, & Li, H (2021). Consumers' intention-based influence factors of renewable energy adoption in Pakistan: a structural equation modeling approach. Environmental Science and  Springer, https://doi.org/10.1007/s11356-020-10504-w

-       IUCN. (2018). Ecosystem-based adaptation: An approach for building resilience and reducing risk for local communities and ecosystems. A submission by IUCN to the chair of the AWG-LCA with respect to the shared vision and enhanced action on adaptation. UNFCCC.

-       Jannah, M (2023). HKI. Impact of Environmental Education Kit on Students' Environmental Literacy., repository.ar-raniry.ac.id, https://repository.ar-raniry.ac.id/id/eprint/28568/

-       Kabisch, N., Frantzeskaki, N., Pauleit, S., Naumann, S., Davis, M., Artmann, M., Haase, D., Knapp, S., Korn, H., Stadler, J., Zaunberger, K., & Bonn, A. (2016). Nature-based solutions to climate change mitigation and adaptation in urban areas: Perspectives on indicators, knowledge gaps, barriers, and opportunities for action. Ecology and Society, 21(2), 39.

-       Kiss, B, Sekulova, F, Hörschelmann, K, & ... (2022). Citizen participation in the governance of nature‐based solutions. Environmental Policy …, Wiley Online Library, https://doi.org/10.1002/eet.1987

-       MacKinnon, K., Sobrevila, C., & Hickey, V. (2008). Biodiversity, climate change and adaptation; nature-based solutions from the World Bank portfolio. The International Bank for Reconstruction and Development.

-       Maes, J., & Jacobs, S. (2015). Nature-based solutions for Europe's sustainable development. Conservation Letters, 10(1), 121–124.

-       Maradin, D (2021). Advantages and disadvantages of renewable energy sources utilization. International Journal of Energy Economics and Policy, zbw.eu, https://www.zbw.eu/econis-archiv/bitstream/11159/7697/1/1771636475_0.pdf

-       Muganyi, Tadiwanashe, Linnan Yan , Hua-ping Sun(2021). Green finance, fintech and environmental protection: Evidence from China, Environmental Science and Ecotechnology, Volume 7, July 2021, 100107

-       Nesshöver, C., Assmuth, T., Irvine, K. N., Rusch, G. M., Waylen, K. A., Delbaere, B., Haase, D., Jones-Walters, L., Keune, H., Kovacs, K., Külvik, M., Rey, F., van Dijk, J., Vistad, O. I., Wilkinson, M. E., & Wittmer, H. (2017). The science, policy and practice of nature-based solutions: An interdisciplinary perspective. Science Total Environment, 579, 1215–1227.

-       Oliveira, M.  &Almeida M.(2019). The why and how of micro(nano)plastic research overlay panel, TrAC Trends in Analytical Chemistry, Volume 114, May 2019, Pages 196-201

-       Pauleit, S., Liu, L., Ahern, J., & Kazmierczak, A. (2011). Multifunctional green infrastructure planning to promote ecological services in the city, chapter 5.3. In J. Niemelä, J. Breuste, T. Elmqvist, G. Guntenspergen, P. James, & N. McIntyre (Eds.), Urban ecology: Patterns, processes, and applications. Oxford, UK: Oxford University Press.

-       Silva, M.S.SAdília Pires, A. Dick Vethaak. (2020). Concepción Martínez-Gómez, Mónica Almeida, Ricardo Pinto, Etelvina Figueira, Miguel Oliveira, Do nanoplastics impact the ability of the polychaeta Hediste diversicolor to regenerate ? Ecol. Indic.

-       Soares, J, Miguel, I, Venâncio, C, Lopes, I, & ... (2021). Public views on plastic pollution: Knowledge, perceived impacts, and pro-environmental behaviours. Journal of hazardous …, Elsevier, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0304389421001904

-       Xie, L., & Bulkeley, H. (2020). Nature-based solutions for urban biodiversity governance. Environmental Science & Policy, 110, 77–87. https://doi.org/10.1016/j.envsci.2020.04.002

 

---

[1]  Corresponding Author: [e-mail]

[2]  نویسنده مسؤل: [e-mail]

 

[3]  Oliveira  &Almeida

[4]  Silva

[5]  Soares

[6]  Kiss

[7]  EC

[8]  Frantzeskaki

[9]  IPCC

[10]  IUCN

[11]  Kabisch et al

[12]  MacKinn

[13]  Xie & Bulkeley

[14]  Andersson

[15]  Huq et al

[16]  Maes & Jacobs

[17]  Nesshöver

[18]  Paul

[19]  Jannah

[20]  Cai

[21]  Maradin

[22]  Irfan

[23]  Muganyi

[24]  Creswell & Creswell