Analyzing the principles of interpretation in the memorials of martyrs in Tehran
Subject Areas : City architectfatemeh boujari 1 , Abdolla ebrahimi 2 , mahdi hamzenejad 3 , Mahmoud Teymouri 4
1 -
2 - Department of Architecture, Sari Branch, Islamic Azad University, Sari, Iran
3 - استادیار، گروه معماری، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران
4 - Assistant Professor, Faculty of Engineering, Islamic Azad University, Arak, Iran
Keywords:
Abstract :
Martyrs' memorials are a reminder of national identity and authority, and its designers are reviving the country's history and culture and commemorating the memory of martyrs. These concepts appear in the structural and formal aspects of the monuments, along with the sign and meaning, and the lack of attention makes it difficult for the audience to interpret and perceive the meanings and disrupts the function and identity of the works. The purpose of the research is to analyze the principles of interpretation in architectural works and the question of the research is what are the principles of interpretation in the memorials of the martyrs of Tehran. The results were obtained from the qualitative-quantitative method, data collection in the library-field and with the interview tool, and the statistical population was two groups of 30 experts and three memorials. With non-probability sampling and the method of analysis, coding is open, central and selective, and the interview results are obtained with scaleless and fuzzy matrix and data ranking, which shows that the principles of meaningfulness in the form and function of these works are evident and the beliefs, beliefs and values of the designer through the form. Materials, colors, proportions and dimensions, lighting and generally structural and physical elements are manifested. These principles include symbols, explicit, intertextual, and implicit meanings, as well as associationist and perceptual signs that lead to the perceptions and interpretations of the audience when faced with the building. The meaning-making components are classified into three categories: physical, semantic and functional, where the physical components have the highest rank, and among the physical factors, the role of proportions and attention to verticality, having an abstract form and multi-sensory quality, and the type of placement in the most important place in meaning-making are The implicit and objective form in the audience is the work of architecture.
احمدی، ا.، آزاد احمدی، م. (1402). بررسی تطبیقی معماری دوره پهلوی اول و دوم از منظر نشانه‌شناسی و معناشناسی (مطالعات موردی: موزه ایران باستان و موزه هنرهای معاصر). مجله هنر و متمدن شرق، 11(39)، 5-22.
اعتمادی‌پور، م. (1400). تحلیل معنا در معماری مسکن سنتی ایرانی با تاکید بر نقش نشانه‌ها (نمونه موردی: مسکن سنتی اقلیم گرم و خشک). فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، 9(33)، 95-108.
ایرجی، ج.، نوروزی برازجانی، و. (1399). معنا در معماری معاصر ایران؛ بعد از انقلاب اسلامی. تهران: انتشارات دانشگاه پارس.
پروین، ح.، فرنوش، ف. (1395). یادمان شهدای گمنام: بررسی دو رویکرد منظرپردازی در ایران و عراق. فصلنامه منظر، (34)، 94-107.
ترکمن، ز.، انصاری، م.، کیانی، م. (1400). نقش مولفه معنا در تداعی آثار معماری به عنوان سمبل شهری از طریق آزمون معنایی (نمونه موردی: یادمان‌های معاصر ایران از پهلوی دوم تاکنون). فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 11(4)، 739-751.
حمه‌جانی، ی. (1397). معناکاوی در معماری از منظر نشانه‌شناسی فرهنگی (مطالعه موردی: ساختارهای معماری هورامان تخت کردستان ایران). پایان‌نامه دکتری منتشر نشده، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج.
خواجه سعید، ف.، بلیلان اصل، ل.، ستارزاده، د. (1400). گونه‌شناسی منظر یادمانی معاصر با رویکرد نشانه‌شناختی پیرس. نشریه منظر، 13(56)، 44-57.
دهخدا، ع. ا. (1339). لغت‌نامه دهخدا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رئیسی، م.، نقره‌کار، ع. (1397). معناشناسی در آثار معماری از منظر اسلامی. فصلنامه نقش جهان، 8(4)، 260-266.
رئیسی، م. (1395). از معنا تا معناپردازی در معماری اسلامی. تهران: انتشارات قطب علمی معماری اسلامی.
سخاوت‌دوست، ن.، البرزی، ف. (1396). تاملی بر فرآیند معناپردازی مجموعه تاریخی سعدالسلطنه قزوین و خوانش هویت کنونی آن از منظر پدیدارشناسی. فصلنامه باغ نظر، 15(59)، 29-42.
سعیدی، آ. (1401). معناپردازی در معماری. اندیشه معماری داخلی، 2(2)، 47-68.
شولتز، ک. ن. (1391). معنا در معماری غرب. ترجمه م. قیومی بیدهندی. تهران: فرهنگستان هنر.
صدری‌کیا، س.، بمانیان، م. ر.، پورمند، ح. ا. (1398). مطالعه تطبیقی کارکردهای تمثیل با رویکرد بیان معنا در معماری ایرانی. فصلنامه آرمان‌شهر، (29)، 81-98.
فردپور، س.، دولت‌آبادی، ف.، مهدوی‌نژاد، م. ج. (1401). معاصرسازی مفهوم اصالت معنایی در معماری نمای شهری تهران (مطالعه موردی: نماهای دوره پهلوی اول و دوم). هویت شهر، 16(50)، 5-16.
فرزین، ا.، براتی، ن. (1395). مردم‌پسندی در یادمان‌های شهید: ارزیابی موفقیت اجتماعی طرح‌های بنیاد شهید. فصلنامه منظر، (34)، 118-124.
فرضیان، م.، حجت، ع. (1392). تأملی بر مبانی نظری طراحی سه یادمان دفاع مقدس. صفه، 23(1)، 5.
طوفان، س.، معماری، ح.، ستارزاده، د.، فرامرزی، م. (1400). تأثیر مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده ابعاد ادراکی مخاطب بر کیفیت معنایی معماری یادمان‌های معاصر. دوفصلنامۀ اندیشۀ معماری، 6(12)، 17-39.
گلزار، م. ر.، خمسه‌عشری، ع. ا. (1395). منظر یادمانی جنگ: از واقع‌نمایی تا استعاره. فصلنامه منظر، (34)، 68-81.
مهدوی‌نژاد، م. ج.، بهرامی، م. (1393). نسبت یادمان‌گرایی و پایداری در معماری معاصر ایران (مطالعه موردی: مساجد معاصر). معماری و شهرسازی پایدار، 2(1)، 43-56.
El-Sharif, A. (2022). A Spatial-Semiotic Narrative of the Martyr's Memorial Site in Amman. International Journal of Linguistics, 14(2), 75-110.
El-Sharif, A. (2021). Idealising Martyrdom and Jordanian Militarism in the Martyr’s Memorial in Amman: A Social Semiotic Approach. Social Semiotics, 115-132. https://doi.org/10.1080/10350330.2021.1913012
Masoudi Asl, B., Farzin, A., & Barati, N. (2016). Public Preferences in Design of Martyrs' Memorials: Reviewing Social Success of Projects by Bonyad-e-Shahid Organization. Manzar, (34), 98-105.
Torres-Martínez, S. (2018). Constructions as Triads of Form, Function, and Agency: An Agentive Cognitive Construction Grammar Study of English Modals. Cognitive Semantics, 4(1), 1-38.
Sumartojo, S. (2016). Commemorative Atmospheres: Memorial Sites, Collective Events and the Experience of National Identity. Transactions of the Institute of British Geographers, 41(4), 541-553.
|
دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب تابستان1403 |
واکاوی اصول معناپردازی در یادمان‌های شهدای شهر تهران
فاطمه بوجاری 1، *عبدالله ابراهیمی2 ، مهدی حمزه نژاد3 ، محمود تیموری4
تاریخ دریافت: 28/04/1403 تاریخ پذیریش: 29/05/1403
چکیده
یادمان‌های شهدا یادآور هویت و اقتدار ملی هستند و طراحان آن به باززنده‌سازی تاریخ و فرهنگ کشور و بزرگداشت یاد شهیدان می‌پردازند. این مفاهیم در وجوه ساختاری و فرمی یادمان‌ها، همراه با نشانه و معنا نمایان می‌گردد و عدم توجه، معناپردازی و ادراک معانی را برای مخاطب دشوار و کارکرد و هویت آثار را مختل می‌نماید. هدف پژوهش واکاوی اصول معناپردازی در آثار معماری و سوال پژوهش چیستی اصول معناپردازی در یادمان‌های شهدای شهر تهران است.نتایج از روش کیفی-کمی، جمع‌آوری داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای-میدانی و با ابزار مصاحبه به‌دست‌آمده و جامعه آماری دو دسته 30نفره از خبرگان و سه یادمان با نمونه‌گیری غیراحتمالی و شیوه تحلیل، کدگذاری باز، محوری و گزینشی بوده و نتایج مصاحبه با ماتریس بی‌مقیاسی و فازی و رتبه‌بندی داده‌ها حاصل شده که نشان می‌دهد اصول معناپردازی در فرم و کارکرد این آثار هویدا و اعتقادات، باورها و ارزش‌های طراح از طریق فرم، مصالح، رنگ، تناسبات و ابعاد، نورپردازی و به طور کلی عناصر ساختاری و کالبدی متجلی می‌شود. این اصول شامل نماد، معانی صریح، بینامتنی و ضمنی و نیز نشانه‌های تداعی‌گرایانه و ادراکی است که در مواجهه با بنا به ادراکات و تفاسیر مخاطب منجر می‌گردد. مولفه‌های معناپردازی در سه دسته کالبدی، معنایی و عملکردی طبقه‌بندی گردیده که مولفه‌های کالبدی دارای بالاترین رتبه بوده و درمیان عوامل کالبدی، نقش تناسبات و توجه به عمودی بودن، برخورداری از فرم انتزاعی و کیفیت چندحسی و نوع قرارگیری در مکان حائز بیشترین اهمیت در معناپردازی به صورت ضمنی و عینی در مخاطب اثر معماری است.
واژگان کلیدی: معنا، معناپردازی، یادمان شهدا، شهر تهران.
مقدمه
معناپردازی در آثار معماری یکی از مهم ترین مسائلی است که در فهم موضوعات هستی و بالاخص معانی ضمنی و صریح اثر معماری به شدت به آن توجه می‌شده است، ازاین رو پرداخت به معناپردازی و واکاوی معناهای نهفته در آثار معمارانه ضروری به نظر می‌رسد. با توجه به آنکه هر اثر و پدیده‌ای در عالم هستی دارای باطن و ظاهر می‌باشد، صورت و جسم این اثر، ظاهر آن، و جان و نفس باطن آن(معنا) است. به این خاطر که معماری که به عنوان جسمی مصنوع توسط معماران و طراحان ایجاد می‌شود، بر معنایی‌ای مشتمل است که در دنیای محسوسات، تجلی یافته‌اند. به دیگر سخن اثر معماری (به معنای آن چیزی که معماری و نه ساختمان است) دارای معنایی غیرصوری می‌باشد که با واسط و ابزارهایی، به دنبال تبیین معانی غیرصوری یا ارجاع به آنها دارد. لازم به ذکر است که رابطه معنا و صورت و نوع تجلی معنا در آثار معماری به طرق گوناگونی است و هر واقعیتی در کالبد اثر معماری می‌تواند نمودها مختلفی داشته باشد و موجب ساخت معنا در اثر معمارانه شود. در چند دهه اخیر که ضرورت معناپردازی در تمامی موضوعات دارای اهمیت شده است، در میان طیف گسترده و زیادی ازآثار معماری نمادین و معناگرا ضرورت انتقال معنای نهان و ضمنی در این آثار وجود دارد؛ زیرا معنا یکی از خواسته‌ها و نیازهای بنیادین انسان می‌باشد(شولتز،1391) و انسان به شدت نیاز به معناپردازی دارد. در این راستا آثار معمارانه به تجلی و تفسیر جهان‌بینی از طریق بازنمود تفکر انسانی و اندیشه وی می‌پردازند(حمه جانی و همکاران،1396) و مبتنی بر وجوه مختلف ساختاری، کارکردی و معنایی در یک زمان ویژه موجب معنا پردازی و معناپردازی می‌شوند. یکی از آثار معمارانه که همواره دارای معانی نمادین و صریح و ضمنی در خود است، یادمان‌های شهدای ایران است که بر اساس معماری ویژه خود به تدوین اصول متناسب با باورهای اسلامی و هویت ملی در رابطه با شهیدان ایران زمین پرداخته‌اند. اگرچه یادمان‌های دفاع مقدس محدوده سرزمینی را شامل می‌شوند که این محدوده جغرافیایی یادآور اتفاقی ویژه در دوران دفاع مقدس است، اما یادمان به معنای آنچه برای یادبود کسی و رویدادی ساخته می‌شود و یا مراسمی که برای یادبود کسی یا چیزی برپا می‌شود، است. به طور کلی معنای لفظی یادمان مفهوم اساسی یادآوری را دربردارد، خاطرات به ویژه آنهایی که مقیاس ملی دارند را می‌بایست به طریقی به جامعه یادآوری کرد. این یادآوری بخشی از نیازهای اجتماعی است که به انسجام جامعه و هویتمندی آن کمک می‌کند(Masoudi Asl Etal,2016). همچنین با توجه به آنکه طی چنددهه اخیر، طراحی یادمان‌های شهدا به واسطه عناصر و ابزار ارتباط بصری با نادیده انگاشتن نمادهای فرهنگی و هویتی به سمت نشان دادن تفکرات انتزاعی و اصالت دادن به کمیت‌ها دربرابر کیفیت‌ها سوق پیدا کرده است. اهمیت یادمان‌های جنگ در آن است که علاوه بر تسلی خاطر بازماندگان و نشان دادن عمق فجایع دردناک و تلخ جنگ در یک کشور به مردم سایر کشورهای جهان، در انتقال ارزش‌ها و مفاهیم موجود در خاطرات جمعی مردمی که جنگ را تجربه کرده‌اند، به نسل‌های بعد از خودشان است(Torres-Martinez, 2018).
بیان مساله
یادمان‌های شهدای ایران توسط انتقال خاطرات جمعی گذشته به آینده، نیازهای جامعه‌شناختی و روان‌شناختی یک جامعه را برطرف می‌نمایند. چراکه یادمان‌های نشانه‌های شهری هستند که توسط انسان به عنوان سمبل ایده‌آل‌ها، اهداف و فعالیت‌ها خود خلق شده‌اند. بناهایی که به بزرگداشت شخص یا رویدادی خاص ساخته می‌شوند و موجب خلق هویت در شهر می‌گردند. این یادمان‌ها، که عموماً به صورت نشانه وسمبل هر شهری در میادین، خیابان‌های اصلی ساخته می‌شوند و اگر عملکرد معنای ثانویه‌ای کالبدی- بصری آنها مناسب باشد، به سمبل و نشانه فرهنگی- اجتماعی شهری بدل می‌شوند. معنا، هویت هر جامعه ای ست و هویت هر کشور بخشی از هویت آحاد آن است. ازاین‌رو پرداختن به مصادیق و عواملی از گذشته که بتواند این هویت را در اکنون جامعه زنده کند و به زندگی کنونی افراد آن معنا بدهد، امری بسیار ضروری است. بر این اساس اگر یادمان‌های شهدای ایران با خلق معنا بتوانند جایگاه شهید و چیستی شهادت را در ذهن مخاطبان خود هویت ببخشند و تصویر روزهای پر افتخار گذشته را برای نسل جدید از نو بسازند، می‌توان گفت از عهده وظایف خود به درستی بر آمده‌اند. بر این اساس هدف اصلی پژوهش، واکاوی اصول معناپردازی در معماری یادمان‌های شهدای شهر تهران است و سوال مطرح در پژوهش این است که اصول معناپردازی در آثار معماری به ویژه بناهای یادمانی شهدای شهر تهران چیست؟
پیشینه تحقیق
در رابطه با پژوهش حاضر در مقالات و پژوهش‌های مختلفی به معماری و معناپردازی یادمان‌های شهدای جنگ ایران و عراق پرداخته شده است. از جمله پژوهش سعیدی(1401) که در مقاله خود باعنوان«معناپردازی در معماری» با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی به این نتیجه رسید که هنگامی که انسان در مقابل یادمان با وجه دوگانه کارکردی و هنری، به نظاره می‌ایستد ابتدا حس ناخودآگاهی در او شکل می‌گیرد. در این حالت یادمان به مثابه یک پدیده در جهان ادراک، حسی ملموسی را در ضمیر انسان بوجود می‌آورد که آغاز شکل‌گیری معناست. این معنا در موضوع، ساختار، فرم، ماهیت نشانه‌ای یا نمادین یادمان نهفته است و با توجه به دلالت‌های صریح و ضمنی در وجود هر فرد ابعاد معنایی ویژه‌ای پیدامی‌کند. طوفان و همکاران(1400) در مقاله خود باعنوان«تأثیر مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده ابعاد ادراکی مخاطب بر کیفیت معنایی معماری یادمان‌های معاصر» با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و طرح پیمایشی به این نتیجه رسیدند که در ارتباط با کیفیت زیباشناسی عینی، مؤلفه‌های جامعیت و هماهنگی در بنا(67/0)، نظم و تقارن بنا(40/0)، تزیینات بنا(38/0) و تنوع رنگی بنابه ترتیب بیشترین تأثیر مستقیم را بر کیفیت معنایی ادراک شده از بنا (حضور) در مخاطب دارند. در ارتباط با کیفیت زیباشناسی ذهنی، مؤلفه‌های معنا بخشی به پیرامون(48/0) و محرک‌های محیطی(34/0) بیشترین تأثیر مستقیم را بر کیفیت معنایی ادراک شده از بنا در مخاطب دارند. در ارتباط با کیفیت عملکرد، مؤلفه‌های مصالح مناسب (58/0)، امنیت(49/0)، و استحکام بنا (43/0) به ترتیب بیشترین تأثیر مستقیم را بر کیفیت معنایی ادراک شده از بنا در مخاطب دارند. ترکمن و همکاران(1400) در مقاله خود با عنوان«نقش مولفه معنا در تداعی معانی آثار معماری به عنواى سمبل شهری از طریق آزمون افتراق معنایی نمونه موردی: یادمان‌های معاصر ایران(پهلوی دوم تاکنون)» با استفاده از روش تحقیق کیفی- کمی و از طریق پرسشنامه به این نتیجه رسیدند که ابعاد اجتماعی(سنت، قدرت، رسانه، اقتصاد، خاطرات جمعی)، عوامل فرهنگی(آیین و رسوم)، روانکاوی(ناخودآگاه جمعی و فردی)، زمان(همزمانی و درزمانی)، عوامل کالبدی(بعد زیبایی‌شناسی)، نشانه‌ها(بصری، کلامی و انتزاعی)، عوامل اقلیمی ، کارکرد اجتماعی در شکل‌گیری معنا یک اثر موثر هستند. خواجه سعید و همکاران(1400) در مقاله خود با عنوان«گونه‌شناسي منظر يادماني معاصر با رويکرد نشانه‌شناختي پيرس» با استفاده ازروش توصیفی- تحلیلی و نشانه‌شناسی پیرس به این نتیجه رسیدند که با لحاظ کردن گونه‌های نشانه‌ای براساس سه گانه‌های شمایل، نمایه و نماد در نشانه‌شناسی پیرس و همچنین مولفه‌های سه‌گانه عینی، ذهنی و عینی-ذهنی منظر، نشانه منظر یادمانی معاصر به گونه‌های بصری (عناصر طبیعی, عناصر مصنوع و عملکردی-فعالیتی)، گونه‌های کهن الگویی (قبر تهی، استلا- ابلیسک، مسیر قدسی،دایره- مارپیچ، پرواز،کوه کیهانی-سنگ بزرگ، گنبد کیهانی-طاق کیهانی، درخت کیهانی-باغ، نور-آب) و گونه‌های روایی (وقایع تلخ، فردی-مکانی و ارزشی جمعی) تقسیم‌بندی می‌شوند. ایرجی و نوروزی(1399) در کتاب خود با عنوان«معنا در معماری معاصر ایران؛ بعد از انقلاب اسلامی» با روش توصیفی- تحلیلی به جستجویِ معنا و جایگاهِ آن در معماری پرداختند و بیان نمودند که این امر را می‌توان در گونه‌های مستقیم (شکلی و فرمال)، غیرمستقیم (عملکردی و مفهومی)و ترکیبی جستجو کرد. با توجه به سابقه طولانی این حوزه پژوهش در ایران و نیز تمایل معماران معاصر به استفاده از معنا، اصل و هویت پیشین در قالبی نو در طرح‌های خویش، مشخص شدن معیارهای سنجش معنا و ارائه راهکارهایی کیفی که بتواند کمکی بر روند طراحی معماری در این زمینه کند، ضروری به نظر می‌رسد. رئیسی و نقره‌کار(1398) در مقاله خود با عنوان«معناشناسی در آثار معماری از منظر اسلامی» با استفاده از روش تحقیق ترکیبی (مرکب از تحلیل محتوای کیفی و استدلال منطقی) به این نتیجه رسیدند که اولاً معنای اثر در مقام تکوین، متاثر از سه مولفه معمار، کالبدِ اثر و زمینه است؛ حال آنکه در مقام تاویل، علاوه بر این سه مولفه، مولفه چهارمی به نام مخاطب نیز ذی سهم است؛ ثانیاً دامنه معناییِ آثار معماری، دامنه‌ای نیمه بسته، ضابطه مند و محدود است که این محدودیت به دلیل وجود عامل مشترکی به نام فطرت میان همه انسان‌ها است. با توجه به نقش فطرت به عنوان عامل مشترک و ثابت و حقیقی بین تمام انسان‌ها، اثر معماری قابلیت لازم برای القای هر معنایی را ندارد. رئیسی(1395) در کتاب خود با عنوان«از معنا تا معناپردازی در معماری اسلامی» با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به موضوعاتی ازجمله تحلیلی بر نظریات معناشناسی در معماری، نظریه معناشناسی در آثار معماری از منظر اسلامی و رویکردهای معنا پردازی در معماری از منظر اسلامی پرداخته است و اغلب بخش‌های این کتاب مبتنی بر آموزه‌های عقلی و نَقلیِ مکتب اسلام است. کلیه پیشینه‌های مورد بررسی در جدول1 جمع‌بندی شده‌اند و در نمودار ددلاین(شکل1) ارائه شده است. با توجه به پیشینه انجام شده در حوزه پژوهش حاضر مشخص گردید که بیشتر و غالب پیشینه‌های تحقیقاتی به یادمان‌های شهدا از منظر معناسازی نپرداخته‌اند و تنها وجوه نشانه‌شناسی که یکی از اصول معناپردازی است را مورد واکاوی قرار داده‌اند و یا صرفاً معماری و معنا را مورد بررسی قرار داده‌اند. حال باتوجه به آنکه پژوهش حاضر به واکاوی اصول معناپردازی در معماری یادمان‌های شهدای شهر تهران می‌پردازد و تاکنون پژوهشی از این باب انجام نشده است، می‌توان گفت این پژوهش یکی از نخستین پژوهش‌ها در این باره است.
جدول1. جمع‌بندی پیشینه پژوهش(نگارندگان،1402)
ردیف | نویسندگان (سال) |
عنوان پژوهش | روش تحقیق | نتایج |
1 | سعیدی (1401) | معناپردازی در معماری | توصیفی- تحلیلی | هنگامی که انسان در مقابل یادمان با وجه دوگانه کارکردی و هنری، به نظاره می‌ایستد ابتدا حس ناخودآگاهی در او شکل می‌گیرد. در این حالت یادمان به مثابه یک پدیده در جهان ادراک، حسی ملموسی را در ضمیر انسان بوجود می‌آورد که آغاز شکل گیری معناست. این معنا در موضوع، ساختار، فرم، ماهیت نشانه‌ای یا نمادین یادمان نهفته است و با توجه به دلالت‌های صریح و ضمنی در وجود هر فرد ابعاد معنایی ویژه‌ای پیدا می‌کند. |
2 | طوفان و همکاران (1400) | تأثیر مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده ابعاد ادراکی مخاطب بر کیفیت معنایی معماری یادمان‌های معاصر | توصیفی- تحلیلی و طرح پیمایشی | در ارتباط با کیفیت زیباشناسی عینی، مؤلفه‌های جامعیت و هماهنگی در بنا(67/0)، نظم و تقارن بنا(40/0)، تزیینات بنا(38/0) و تنوع رنگی بنابه ترتیب بیشترین تأثیر مستقیم را بر کیفیت معنایی ادراک شده از بنا (حضور) در مخاطب دارند. در ارتباط با کیفیت زیباشناسی ذهنی، مؤلفه‌های معنا بخشی به پیرامون(48/0) و محرک‌های محیطی(34/0) بیشترین تأثیر مستقیم را بر کیفیت معنایی ادراک شده از بنا در مخاطب دارند. در ارتباط با کیفیت عملکرد، مؤلفه‌های مصالح مناسب (58/0)، امنیت(49/0)، و استحکام بنا(43/0) به ترتیب بیشترین تأثیر مستقیم را بر کیفیت معنایی ادراک شده از بنا در مخاطب دارند. |
3 | ترکمن و همکاران (1400) | نقش مولفه معنا در تداعی معانی آثار معماری به عنواى سمبل شهری از طریق آزمون افتراق معنایی نمونه موردی: یادمان‌های معاصر ایران (پهلوی دوم تاکنون) | روش تحقیق کیفی- کمی و از طریق پرسشنامه | ابعاد اجتماعی(سنت، قدرت، رسانه، اقتصاد، خاطرات جمعی)، عوامل فرهنگی(آیین و رسوم)، روانکاوی(ناخودآگاه جمعی و فردی)، زمان(همزمانی و درزمانی)، عوامل کالبدی(بعد زیبایی‌شناسی)، نشانه‌ها(بصری، کلامی و انتزاعی)، عوامل اقلیمی ، کارکرد اجتماعی در شکل‌گیری معنا یک اثر موثر هستند. |
4 | خواجه سعید و همکاران (1400) | گونه‌شناسي منظر يادماني معاصر با رويکرد نشانه شناختي پيرس | روش توصیفی- تحلیلی و نشانه‌شناسی پیرس | با لحاظ کردن گونه‌های نشانه‌ای براساس سه گانه‌های شمایل، نمایه و نماد در نشانه‌شناسی پیرس و همچنین مولفه‌های سه گانه عینی، ذهنی و عینی-ذهنی منظر، نشانه منظر یادمانی معاصر به گونه‌های بصری (عناصر طبیعی, عناصر مصنوع و عملکردی-فعالیتی)، گونه‌های کهن الگویی (قبر تهی، استلا-ابلیسک، مسیر قدسی،دایره- مارپیچ، پرواز،کوه کیهانی-سنگ بزرگ، گنبد کیهانی-طاق کیهانی، درخت کیهانی-باغ، نور-آب) و گونه‌های روایی (وقایع تلخ، فردی-مکانی و ارزشی جمعی) تقسیم‌بندی می‌شوند. |
5 | ایرجی و نوروزی (1399) | معنا در معماری معاصر ایران؛ بعد از انقلاب اسلامی | روش توصیفی- تحلیلی | این امر را می‌توان در گونه‌های مستقیم (شکلی و فرمال)، غیرمستقیم (عملکردی و مفهومی)و ترکیبی جستجو کرد. با توجه به سابقه طولانی این حوزه پژوهش در ایران و نیز تمایل معماران معاصر به استفاده از معنا، اصل و هویت پیشین در قالبی نو در طرح‌های خویش، مشخص شدن معیارهای سنجش معنا و ارائه راهکارهایی کیفی که بتواند کمکی بر روند طراحی معماری در این زمینه کند، ضروری به نظر می‌رسد. |
6 | رئیسی و نقره‌کار (1398) | معناشناسی در آثار معماری از منظر اسلامی | روش تحقیق ترکیبی (مرکب از تحلیل محتوای کیفی و استدلال منطقی) | اولاً معنای اثر در مقام تکوین، متاثر از سه مولفه معمار، کالبدِ اثر و زمینه است؛ حال آنکه در مقام تاویل، علاوه بر این سه مولفه، مولفه چهارمی به نام مخاطب نیز ذی سهم است؛ ثانیاً دامنه معناییِ آثار معماری، دامنه‌ای نیمه بسته، ضابطه مند و محدود است که این محدودیت به دلیل وجود عامل مشترکی به نام فطرت میان همه انسان‌ها است. با توجه به نقش فطرت به عنوان عامل مشترک و ثابت و حقیقی بین تمام انسان‌ها، اثر معماری قابلیت لازم برای القای هر معنایی را ندارد و هر کالبدی، مابه ازای معناییِ مشخصی دارد. |
7 | رئیسی (1395) | از معنا تا معناپردازی در معماری اسلامی | روش توصیفی- تحلیلی | به موضوعاتی ازجمله تحلیلی بر نظریات معناشناسی در معماری، نظریه معناشناسی در آثار معماری از منظر اسلامی و رویکردهای معنا پردازی در معماری از منظر اسلامی پرداخته است و اغلب بخش‌های این کتاب مبتنی بر آموزه‌های عقلی و نَقلیِ مکتب اسلام است. |
شکل1. نمودار ددلاین پیشینه پژوهش (نگارندگان،1402)
مبانی نظری
- معنا
آنچه به طور کلی، درباره معنا می‌توان اشاره نمود این است که؛ "معنا " حقیقتی است با این قابلیت که مفهوم از آن حکایت کنــــد و آن را نشــــان دهد. به دیگر سخن، معنا مابازاء مفهوم و علم حصـولی اسـت ، یعنی چیزی اســــت که صالحیت دارد فهم و علم به آن تعلق گیرد. معنا همان حقیقتی است که لفـظ برای آن وضع می گردد. معنا موضوع له حقیقی لفظ است(نوروزی،1389). معنا یعنی: مفهوم، منطوق، منظور، مراد، مدلول، فحوا، تأویل، تفسیر، باطن، آنچه شکل و یا کلمه و یا لفظ و یا صورت بر آن دلالت دارد؛ مقصود سخن، مراد کلام(ذیل معنی)(دهخدا، 13339).
معناپردازی از منظر اندیشمندان
در بسیاری از نظریه ها معنا دربرابر صورت، میدان ولفظ یا مصداق و در ارتباط با آن، فرض شده است. اکثر نظریه ها، معنا را که معمولاً باطن و پنهان است؛ مرتبط با لفظ و صورت، که آشکار و پیداست، برشمرده‌اند(اعتمادی پور،1400).در تبیین ماهیت معنا، آرای متفاوتی میان فیلسوفان به ویژه فلاسفه زبان در غرب مطرح است. جمعی از جمله جان لاک1، معنا را تصور یا نوعی ایده ذهنی بر می‌شمارند. کسانی نیز حقیقت معنا را در واکنش‌های رفتاری و خارجی افراد به کلمات جستجو میکنند. ویتگنشتاین2 در مرحله اولیه زیست فلسفی خود بر نظریه تصویری معنا (زبان یا کلام ابزاری برای ارائه تصویری از واقعیت امور) تکیه داشت؛ اما بعدها دیدگاه کاربردی یا ابزاری معنا را (معنای یک واژه معادل کاربرد آن) مطرح کرد. جان آستین3 نیز همچون ویتگنشتاین تکیه خود برای تحلیل معنا را بر کاربرد قرار داد(صدری کیا و همکاران،1398). کاستلز4 معنا را تجربه و یادبود برای انسان می‌داند. لينچ5 معتقد است که: معني خصیصه‌ای از محيط است كه مي‌تواند شخص را به سایر جنبه هاي زندگي مرتبط سازد در نخستین برخورد انسان با معماری نیز نخست صورت ظاهری معماری است که در ذهن بیننده نقش می‌بندد و در او اثر می‌گذارد. با تأمل بیشتر در صورت‌ها، تأثیرگذاری‌ها عمیق‌تر می‌شود و در این تعامل وارد فضای معانی می‌شود. رویکرد هنر و معماری اسلامی رجوع به صورت صرف نیست، بلکه رجوع به معناست(فردپور و همکاران،1401). صورت و معنا در معماری ناظر به وجه محسوس و معقول (ماوراء محسوس) است و صورت معماری گواه آن معنا و مفهومی است که مقصود معمار را منتقل می‌کند. در این راستا سنت‌گرایانی مانند نصر، معنا و معنویت را متناظر با هم در نظر می‌گیرد و می نویسد:« لفظ معنا و معنویت از یک ریشه نشأت می‌گیرد و هر دو در روحانیت عجین می‌شوند»(نصر،1996) و بر دو واژه امر باطنی و درونی دلالت دارد. در نهایت می‌توان گفت؛ معنا با تصاویر و صورت‌های ذهنی، شکل می‌بندد. این صورت‌ها و تصاویر، توسط امور خارجی و با ادراکات و دریافت‌های فردی و اجتماعی به وجود می‌آیند.
- چیستی معنا در معماری
شکل2 ارکان موثر در فرآیند فهم معنای اثر در دیدگاه مولف محور (نگارندگان،1402) |
سطوح معناپردازی در معماری
شکل3. ارکان موثر در فرآیند فهم معنای اثر در دیدگاه مخاطب محور (رئیسی،1395) |
-نقش یادمان در طراحی معماری
شکل 5. تندیس فلزی ظهر عاشورا از حضرت عباس(ع)که به یاد مقاومت مردم خرمشهر برپا شده است. (فرضیان و حجت،1392)
|
شکل4.تقسیم بندی نمادها در معماری یادمانی(مهدی نژاد و دیگران،1393) |
به سمت بیان حس و زیباشناختی متمایل می‌شود و هنر که ماهیتاً در بیان مفهوم یا حقیقتی است نیز می‌تواند وجه کاربردی پیداکند. این امر در یادمان از هر دو سو دیده می‌شود.
یادمان در جایگاه کارکردی به مثابه معماری است، اما در عرصه هنر، خصوصیت کالبدی آن می‌تواند کارکرد انتقال حس داشته باشد و در پس زیبایی‌اش، مفهوم یا حقیقتی نهفته باشد(گلزار و خسمیه عشری،1395). پس خاستگاه شکل گیری یادمان بر مبنای هنر یا معماری، دارای اولویت نیست؛ زیرا کارکردی حسی دارد و حسی ایجاد می‌کند که کارکردی است. به طور کلی یادمان‌ها در تعریف به منظور بیان یک مفهوم ایجاد می‌شوند و می‌توان گفت علاوه بر وجه کارکردی، دارای وجه معنایی در فرم از منظر نشانه‌شناسی و دلالت نیز هستند. بنابراین یادمان، اثر معماری محسوب می‌شود که واجد معنا و انتقال حسی هنری است. ضمن آنکه یادمان‌های شهدا به دلیل جایگاه ذهنی خویش در عین بهره‌مندی از کارکردهای گوناگونو پاسخگویی به نیاز جامعه به عنوان عنصری از هویت ملی شهری و منظر شهری هستند(فرزین و براتی،1395) و می‌بایست دارای ابعاد معناپردازی باشند
-ارتباط سطوح معناپردازی یادمان‌های شهدا و نشانه‌های آنها
نشانه و نمادها در طراحی یادمان ایجاد حس و انتقال معنا میکنند و به دو شیوه مجال بروز می‌یابد: دلالت صریح و دلالت ضمنی. منظور از دلالت صریح، تعریف و معنای اولیه هر پدیده‌ای است که عده بسیاری بر سر آن توافق دارند؛ اما دلالت ضمنی به معناهایی اشاره دارد که همه بر سر آن اشتراک نظر ندارند و نمی‌توان بطور قطع گفت که معنایی واحد را به ذهن متبادر می‌کند. در نتیجه دلالت ضمنی در یادمان گویای پیامی درباره مفهوم‌های متفاوت از کارکرد است و بیشتر با فرم گره در ارتباط است(سعیدی،53:1401). درحالیکه دلالت صریح در ارتباط با موضوع یا کارکرد آن نقش دارد. براین اساس در جدول2 ارتباط سطوح معناپردازی یادمان‌های شهدا و نشانه‌های آنها ارائه شده است:
شکل6.یادمان شهدای مکرمه – بهشت زهرا:گرداگرد چهار لوح سنگی که تمثیلی از خانه کعبه است، شهدا دفن شده اند و کلمات تلبیه، که ذکر حجاج در حین طواف است، بر آن لوح ها حک شده است.گویی شهیدان زنده اند و پیوسته لبیک گویان گرد کعبه طواف میکنند.( فرضیان و حجت،1392( |
معنا | دسته‌بندی و ویژگی | نشانه | دسته‌بندی و ویژگی | |
سطوح معنا | معنای صریح، معنای اولیه و معنای ادراکی معنای ضمنی ، معانی نمادین و سطح ثانویه معنا |
ویژگی نشانه‌های یادمان شهدا | تمایز فرمی(نمایانی، منحصر به فرد بودن) تضاد با زمینه و رویت‌پذیری | ادراکی |
اهمیت کارکردی و نمادین(معنای برتر) | تداعی گرایانه | |||
شایان به ذکر است که معناپردازی در مزار شهدا به صورت معنای رفتاری از طریق عوامل معناپردازی مینایی همچون ارتباط با طبیعت، دانش و علم معمار و به طور کلی رابطه تعاملی میان فرهنگ، محیط، کالبد و ذهنیت مخاطب شکل می‌گیرد که در نهایت منجر به پایداری این یادمان‌ها می‌شود(سخاوت‌دوست و البرزی،1396). ازاین رو در شکل گیری معنایی یادمان شهدا، مفهومی در رابطه با موضوع که همان یادمان است، شکل می‌گیرد و چنین مفهوم انتزاعی‌ای با استفاده از محورهای جانشینی مختلف در لایه‌های معنایی ملموس‌تر می‌گردد تا موجب تجسم مادی به عنوان وجه صوری یادمان و معنای آن گردد.محور جانشینی در این معناپردازی قطب ساختار استعاره می‌باشد که عملکرد آن مبتنی و همسو با نشانه‌های معنادار در یادمان استو تبیین و دریافت آن از باقت فرهنگی و هویتی نشات می‌گیرد و ارتباطی با واقعیت ندارد(پروین و فرنوش،95:1395).حال با توجه به ارتباط سطوح معناپردازی در یادمان‌های شهدا و نشانه‌های نهفته درآن‌ها در ادامه به معرفی یادمان‌های مورد بررسی پژوهش پرداخته شده است.
شکل7. رویکرد نشانه شناسی و معنا در معماری (نگارندگان،1402)
روش تحقیق
شکل8. گام های پژوهش (نگارندگان،1402) |
معرفی و تحلیل کیفی یادمان‌های مورد بررسی
بناهای یادمانی شهدا بناهایی می‌باشند که دارای نماد آرمان کشور و مردم ایران زمین و نشانه‌ای از ارزش‌های ملی ایران هستند. این یادمان‌ها بعد از پایان جنگ تحمیلی برای حفظ و نگهداری خاطرات، ارزش‌ها و جهت بزرگداشت و تجلی یاد شهدای دفاع مقدس و همچنین نشانه‌گذاری نقاط ارزشمند کشور،ساخته شدند. در شهرتهران نیز با توجه به موقعیت این شهر و همچنین با توجه به پایتخت ایران بودن شهر تهران، یادمان شهیدان در نقاط مختلف شهر تهران پراکنده است. در این میان یادمان شهدا در دانشگاه تهران، یادمان شهدای دفاع مقدس در دانشگاه تهران واحد مرکز و یادمان شهدای گمنام نهج‌البلاغه مورد بررسی در این پژوهش قرار گرفته است.
1)یادمان شهدا در دانشگاه تهران: یادمان شهدای دانشگاه، به صورت فرم خالص به دوراز تجمل، در باغ پشت مسجد قرار دارد(شکل9).لازم به ذکر است که این یادمان در در کنار ورودی مسجد دانشگاه تهران قرار گرفته است. این یادمان از یک صفه به ابعاد8×8 و یک لوح تشکیل شده است. روی صفه این یادمان بر محور تقارن آب نمای مرکزی ابعاد40/8×8 است. لوح این یادمان به دلیل نزدیکی به لبه شمالی صفه موجب شده است تا فضایی برای احترام فراهم شود. بر روی سطح عمودی این یادمان، سیمرغ‌هایی سنگی که در حال پرواز هستندهمراه با آیه قرآنی«من المومنین الرجال صدقوا...» نوشته شده است و حاشیه‌سازی این آیه قرآنی با همان قرارگیری پرنده‌ها انجام شده است.
شکل9. پلان و حجم یادمان شهدا در دانشگاه تهران (نگارندگان،1402)
-معناپردازی در یادمان شهدای دانشگاه تهران
در پلان یادمان‌شهدای دانشگاه تهران(تصویر سمت راست شکل9) روایت‌های معنایی در نسبت و تناسبات مزار شهدا به ورودی، با هندسه یکسان هویدا شده است. زیرا طول مسیری که می‌بایست از ورودی دانشگاه تهران تا مزار شهدا طی شود، در حقیقت پنج برابر عرض صفه تحتانی مزار است و مخاطب این فضا، با عبور از این مسیر به زیبایی‌هایی که در اطراف همچون فضای بهشت‌گون و سرسبز می‌نگرد و به نوعی تمثیلی از فضایی بهشت برای وی معنا پیدا می‌کند. چنین تاثیرگذاری‌ای در مخاطب این فضا متاثر از الگوی باغ ایرانی و سلسله مراتب فضایی در فضای باز دانشگاه تهران از درب ورودی تا خود مزار می‌باشد. همچنین الگوی هندسه نیز در روایت معنایی این مزار نقش شگرفی را دارد، چرا که الگوی هندسه خود دانشگاه تهران تابع فرم ساده هندسی(مربع) است و همین هندسه در الگوی مزار بکاررفته است تا معنای ثبات و پایداری را روایت کند، بدین معنا که شهدای جنگ تحمیلی ایران و عراق حتی با گذر سال‌های زیاد، باز هم جاودان و پایدار هستند. به طور کلی در این مزار، طبیعت محسوس و معنای پنهان مزار شهدای دانشگاه تهران، رمزگشای صورت مثالی است، که منبع الهام دیگر مردمان ایران و حتی جهان است. به طور کلی معماری این مزار در ترکیب با هندسه طبیعت، ساده‌گرایی و سیر به عالم عرفان و سلوک را از پس تکثرات هندسه والگوی معمارانه بدون تنوع‌گرایی رقم زده است.
