Evaluation of Factors Affecting Residents' Satisfaction with Urban Living in Informal Settlements of Tabriz Metropolis (Case Study: Pasdaran Neighborhood)

Subject Areas :

Ali Oskouee Aras ¹ , Ali Azar ²

1 - Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Planning and Environmental Sciences, Tabriz University, Tabriz, Iran.
2 - 2- Assistant Professor, Department of Architecture and Urban Planning, Maragheh Branch, Islamic Azad University, Maragheh, Iran.

Received: 2024-10-01 Accepted : 2025-04-07 Published : 2025-08-25

Keywords: urban livability, Tabriz, informal settlements, Citizen services, Pasdaran,

Abstract :

The concept of urban livability is one of the basic components of urbanism and promotes the sustainability of human settlements and biological complexes. Considering the degradation of residential quality in informal settlements, the investigation and evaluation of urban livability indicators in this type of settlement is particularly important in urban management. Because the residents of informal settlements are considered the vulnerable sections of the urban community, who are often deprived of minimum citizen services. The current research aims to evaluate the level of satisfaction of the residents with the indicators of urban livability in the informal settlements of the Pasdaran neighborhood of Tabriz. The research method is descriptive-analytical and qualitative and quantitative research approach and the nature of the research is applied. To analyze the data, questionnaire tools and one-sample t-tests, one-way analysis of variance, Friedman and Kruskal-Wallis were used. The research data was collected using library studies and field surveys, and the sample size was estimated to be 379 people based on Cochran's formula. The indicators determined in this research are the "educational" index, "physical" index, "service" index, "health" index, "social" index, and "welfare" index, respectively. The results of the data analysis indicate that the "educational" component is the most important among the components of assessing the level of livability according to the residents of the informal settlements of the Pasdaran neighborhood in Tabriz. Also, the components of "social" (3.82), "physical" (3.61), "welfare" (3.37), "health" (3.03), and finally the "service" component (3) are ranked second to sixth. The mentioned ranking shows that the importance of urban livability components is not the same according to the residents in the Pasdaran neighborhood of Tabriz and in general the residents' satisfaction with urban livability indicators is lower than average.

 

Extended Abstract

 

 

Introduction

 

Green space is one of the main issues in the design of a city is one of the most important service uses that provide sustainable development of cities. Today, urban planning without considering green space has no meaning and has become an integral part of urban design and urban planning. Urban planners are trying to beautify the landscape of the city by green space and related urban furniture and make the rough surface of the city refreshing. Today, the tourism industry has become one of the largest and most lucrative economic sectors in the world. Urban tourism is a type of tourism in which citizens interested in various attractions such as cultural, historical, religious and natural attractions spend part of their leisure time in these places while traveling responsibly.

 

Methodology

In terms of applied and developmental purpose, the present research is descriptive-analytical in terms of data collection method and in the form of a survey or field in which a researcher has made a questionnaire. The statistical population of the study is citizens, travelers and those referring to urban green spaces, which will be selected based on stratified random sampling method and using Cochran's formula. The data collection tool was a questionnaire that was distributed among the selected sample. To analyze the data obtained from the questionnaire, sample t-test and Pearson correlation coefficient were used.

 

Results and discussion

To measure the level of residents' satisfaction with urban livability indicators, a one-sample T-test was used. The results of the test show that the residents' satisfaction with the indicators of urban livability in the informal settlement of the Pasdaran neighborhood of Tabriz is at a low level (below the average level). And it can also be said that the level of satisfaction of the residents with the index of housing, public transportation, health and treatment, social and personal security, social participation, and leisure time in the informal settlement of the Pasdaran neighborhood of Tabriz is at a low level (below the average level). . The results of the one-way variance analysis test show that the people who are unemployed (unemployed), simple workers, students, housewives, marketers and finally retirees are dissatisfied with urban livability in Pasdaran neighborhood of Tabriz. It is at a certain level and spectrum and there is not much difference in their opinions. A comparison of the average residential satisfaction indicators shows that the highest average (2.28) belongs to the educational index and the lowest average (1.98) is related to the health index. The comparison of the average ratings shows that the highest average rating, (4.16), belongs to the educational index, which means that the most important index in gaining residents' satisfaction with urban livability is the educational index. After the above index, the most important indicators are: social (3.82), physical (3.61), welfare (3.37), health (3.03), and services. (3).

 

Conclusion

The results of the research showed that the level of satisfaction of residents of the Pasdaran neighborhood of Tabriz with urban livability was below average with an average of (2.12). And in order, the highest level of satisfaction with the indicators of urban livability related to the indicators of educational services, (2.29), social participation, (2.26), housing, (2.18), social security and Individual, (2/09), leisure time, (2/07), public transportation, (1/99) and finally health and treatment, (1/98). The job status of the respondents did not influence their level of satisfaction with urban livability. The results of measuring the satisfaction of the components of urban livability indicated that the educational dimension (educational spaces) had the highest rank with an average of 4.16, followed by the social dimension (3.82) in the second rank., the physical dimension (3.61) is in the third rank, the welfare dimension (3.37) is in the fourth rank, the health dimension (3.03) is in the fifth rank, and finally, the service dimension (3) is in the last rank.

References:

1. Afsari, R., Behzadfar, M., & Khairuddin, R. (2018), Explanation, analysis of the concept of security and its indicators in informal settlements, International Conference on Security, Development and Sustainable Development of Border Areas, Territories and metropolises, solutions and challenges with a focus on passive defense and crisis management, Imam Ali University, Tehran, 2 [In Persian].
2. Aref Hosseini, S.A., Panahi, A., Azar, A., Valizadeh, R. (2020), Assessment and evaluation of the mental dimension of livability in the urban contexts of Tabriz metropolis, Scientific Journal of Geography and Planning, 24 (74), 136. doi: 10.22034/gp.2021.10755 [In Persian].
3. Daviran, S. (2020). Assessment of urban textile viability with emphasis on social sustainability (Case Study: Informal settlements of Hamadan city). Journal of Urban Social Geography, 7(1), 47-64. doi: 10.22103/JUSG.2020.2004 [In Persian].
4. Ghaderpour, Y., Arasteh Taleshmekaiil, M.R., Rouki, B., Mohemsaz, M., Azimi, M.H., Sadeghpour., A. (2021). Analysis and Measurement of Parameters of Quality of Life in Informal Settlements Surrounding of Tehran Metropolis, Hindawi Mathematical Problems in Engineering, Article ID 4759461, 10 pages https://doi.org/10.1155/2021/4759461.
5. Ghorbani, R. , Oskouee Aras, A. and Tahmasebi Moghaddam, H. (2022). Survey of Satisfaction with the Quality of Urban life in Informal Settlements (Case Study: YousefAbad Neighborhood of Tabriz). Geographical Engineering of Territory, 6(4), 817-834. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.25381490.1401.6.4.3.6
6. Heydari, M.T., Haghi, Y., Nasiri, S. and Moharami, S. (2021). Analysis of livability Regeneration Promotions in the Informal livability Text of the City (Case Study: Zanjan). Geography and Development, 19(65), 27-52. doi: 10.22111/j10.22111.2021.6520 [In Persian].
7. Heydari, T., and Mohammadi, S. (2020). Analysis of Social pathos in Informal Settlement Areas (Case Study: Islamabad Neighborhood of Zanjan City). , 11(40), 59-76 https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1399.11.40.5.2 [In Persian].
8. Heidari, M.T., Shamaei, A., Sasanpour, F., Soleimani, M., and Ahadnejad Roshti, M. (2017), Analysis of factors affecting the viability of worn-out urban tissues (Case study: texture Worn in the central part of Zanjan), Journal of Geographical Space, 17 (59), 1-25 URL: http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-1-1419-en.html [In Persian].
9. Jamini, D., Jamshidi, A., & Abdolmaleki, M. (2022). Identify the challenges of informal settlements and Provide operational-executive solutions to improve it in Kurdistan province(Case study: Urban Separated Area of Naysar,). , 12(47), 111-130. doi: 10.30495/jupm.2021.27932.3875 [In Persian].
10. Khalifa, Marwa A., (2015), Evolution of Informal Settlements Upgrading Strategies in Egypt: From Negligence to Participatory Development, Ain Shams Engineering Journal, Vol6, Pp: 1151. https://doi.org/10.1016/j.asej.2015.04.008
11. Mandleni, B.N, Omotayo, A.O., Ighodaro, D.I., Agbola, S.B. (2021) Analysis of the Living Conditions at EZakheleni Informal Settlement of Durban: Implications for Community Revitalization in South Africa, Sustainability, 14 (3), 1-16. https://doi.org/10.3390/su13042371
12. Meshkini, A., Rostammeydan, A., Ahadnejad, M. and Mahmoudzadeh, H. (2021). Explaining Livable Eco-City Pattern of Tabriz Metropolis Using Fuzzy Model. Journal of Urban Ecology Researches, 12(3), 69-88. doi: 10.30473/grup.2021.8245 [In Persian].
13. Mohrekesh, R. and Saberi, H. (2022). Identifying the Effective Indicators of Urban Livability (Case Study of Areas 1, 5 and 8 of Isfahan Municipality). Geography and Urban Space Development, 9(2), 1-16. doi: 10.22067/jgusd.2021.47296.0 [In Persian].
14. Oskouee Aras, A. (2022). Structural Features of Informal Settlements in the Akhmakiyeh Neighborhood of Tabriz. Quarterly Journals of Urban and Regional Development Planning, 7(20), 85-113. doi: 10.22054/urdp.2022.64027.1383 [In Persian].
15. Oskouee Aras, A. and Azar, A. (2023). A Meta-Analysis of Researches Conducted on the Quality of Urban Life in Informal Settlements in Iran. Urban Planning Knowledge, 7(3), 67-89. doi: 10.22124/upk.2023.22756.1796 [In Persian].
16. Oskouee Aras, A. and Babaie Aghdam, F. (2023). Assessing the satisfaction of female-headed households with residential environments in informal settlements (Case study: Islamabad neighborhood of Zanjan). Geographical Engineering of Territory, 7(3), 689-708. doi: 10.22034/jget.2023.154400
17. Oskouee Aras, A. and Badamchizadeh, P. (2024). Analyzing the approaches of neighborhood-oriented planning and community-oriented regeneration. Geography and Human Relationships, 6(3), 733-767. doi: 10.22034/gahr.2023.406966.1912 [In Persian].
18. Oskouee Aras, A. and Hakimi, H. (2021). Measuring Indicators of Urban Vitality in Informal Settlements (Case study: Seilab Qoshkhane Tabriz). Geographical Urban Planning Research (GUPR), 9(1), 143-163. doi: 10.22059/jurbangeo.2021.309948.1363 [In Persian].
19. Pourmohammadi, M.R., Hakimi, H., and Mirzaei, A. (2019), Measuring the satisfaction of residents of informal settlements with the services provided by urban management (Case study: Pasdaran neighborhood of Tabriz), Journal of Studies of Human Settlements Planning, 14(3), 593-594. https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1031068/FullText [In Persian].
20. Rashidi Ebrahim Hessari, A., Movahed, A., Toulaei, S., Mousavi, M.N. (2016), Spatial analysis of Tabriz metropolitan area with a livable approach, Journal of Geographical Space, 16 (54), 155-176. URL: http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-۱-۲۵۴۱-fa.html [In Persian].
21. Roohipour, Z., Shobeiri, S. M., Larijani, M. and Mikaeili, A. (2019). Investigating the Effects of Establishing of nature school on Urban Livability using Delphi method, Case Study: Pardisan Park, Tehran. Journal of Urban Ecology Researches, 10(19), 135-150. doi: 10.30473/grup.2019.5633 [In Persian].
22. Saffari, F. and Nazmfar, H. (2023). Measuring the livability of urban areas with an emphasis on the environmental dimension (case study of district 3 of Ardabil city). Journal of Environmental Science Studies, 8(1), 6220-6228. doi: 10.22034/jess.2022.367177.1897 [In Persian].
23. Saitluanga, B.L. (2014). Spatial Pattern of Urban Livability in Himalayan Region: A Case of Aizawl City, India. Soc Indic Res 117, 541–559 (2014). https://doi.org/10.1007/s11205-013-0362-3
24. Sasanpour, F., Toulaei, S., & Jafari Asadabadi, H. (2015). Study of urban livability in twenty-two districts of Tehran Metropolitan. Regional Planning, 5(18), 27–42.
25. https://jzpm.marvdasht.iau.ir/article_766.html?lang=en [In Persian].
26. Sofeska, E. (2017). Understanding the livability in a city through smart solutions and urban planning toward developing sustainable livable future of the city of Skopje. Procedia Environmental Sciences, 37, 442–453. https://doi.org/10.1016/j.proenv.2017.03.014
27. Taleshi Anbohi, M., aghaeizade, E., & Jafari Mehrabadi, M. (2020). Structural analysis of Livability of Urban Deteriorated Textures with a Futuristic Approach(Case study: Deteriorated Texture of region 1 of Qazvin City). , 10(39), 117-134. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1398.10.39.9.7 [In Persian].
28. Webster, Merriam (2016), Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary 11th Edition, Webster.
29. Wokekoro, E., (2015). Residents’ Satisfaction with residential quality of life in informal settlements in port Harcourt municipality, European Journal of Research in Social Sciences, 3 (3), 1-17. European Journal of Research in Social Sciences – Vol. 3 No. 3, 2015
30. Woodcraft, S., Osuteye, E., Ndezi, T., & Makoba, F. (2020). Pathways to the ‘Good Life’: Co-Producing Prosperity Research in Informal Settlements in Tanzania. Urban Planning, 5(3), 288-302. https://doi.org/10.17645/up.v5i3.3177
31. www.worldbank.org.
32. Zakerhaghighi, K., Khanian, M., & Gheitarani, N. (2015). Subjective quality of life: Assessment of residents of informal settlements in Iran (A case study of Hesar Imam Khomeini, Hamedan). Applied Research in Quality of Life, 10(2), 419–434. https://doi.org/10.1007/s11482-014-9320-8
33. Zeiny, S. M., & Mojtabazadeh, H. (2021). A comparative study of the livability indices of urban areas of Islamshahr. , 11(43), 165-178. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1399.11.43.11.4 [In Persian].
34. Ziari, K. , Haydari, A. , Ghanizadeh Ghasemabadi, H. and Abazari, N. (2018). Assessing and Evaluating Components of Viability in Bam City. Journal of Urban Social Geography, 5(1), 105-120. doi: 10.22103/JUSG.2018.1964 [In Persian].

Full-Text:



 

Journal of Research and Urban Planning Spring 2025. Vol 16, Issue 60 ISSN (Print): 2228-5229 ISSN (Online): 2476-3845 https://sanad.iau.ir/journal/jupm

 

Research Paper

 

Evaluation of Factors Affecting Residents' Satisfaction with Urban Living in Informal Settlements of Tabriz Metropolis (Case Study: Pasdaran Neighborhood)

 

Ali Oskouee Aras¹: PhD Candidate in Geography and Urban Planning, Department of Urban and Regional Planning, Faculty of Planning and Environmental Sciences, University of Tabriz, Tabriz, Iran.

Abstract

ARTICL EINFO

The concept of urban livability is one of the basic components of urbanism and promotes the sustainability of human settlements and biological complexes. Considering the degradation of residential quality in informal settlements, the investigation and evaluation of urban livability indicators in this type of settlement is particularly important in urban management. Because the residents of informal settlements are considered the vulnerable sections of the urban community, who are often deprived of minimum citizen services. The current research aims to evaluate the level of satisfaction of the residents with the indicators of urban livability in the informal settlements of the Pasdaran neighborhood of Tabriz. The research method is descriptive-analytical and qualitative and quantitative research approach and the nature of the research is applied. To analyze the data, questionnaire tools and one-sample t-tests, one-way analysis of variance, Friedman and Kruskal-Wallis were used. The research data was collected using library studies and field surveys, and the sample size was estimated to be 379 people based on Cochran's formula. The indicators determined in this research are the "educational" index, "physical" index, "service" index, "health" index, "social" index, and "welfare" index, respectively. The results of the data analysis indicate that the "educational" component is the most important among the components of assessing the level of livability according to the residents of the informal settlements of the Pasdaran neighborhood in Tabriz. Also, the components of "social" (3.82), "physical" (3.61), "welfare" (3.37), "health" (3.03), and finally the "service" component (3) are ranked second to sixth. The mentioned ranking shows that the importance of urban livability components is not the same according to the residents in the Pasdaran neighborhood of Tabriz and in general the residents' satisfaction with urban livability indicators is lower than average.

Received:2024/10/01 Accepted:2025/04/07 PP: 99-112       Use your device to scan and read the article online         Keywords:   Urban livability, Informal settlements, Citizen services, Pasdaran, Tabriz., ambitus.

Ali Azar: Associate Professor, Department of Architecture and Urban Planning, Maragheh Branch, Islamic Azad University, Maragheh, Iran.

Citation: Oskouee Aras, A., & Azar, A. (2025). Evaluation of Factors Affecting Residents' Satisfaction with Urban Living in Informal Settlements of Tabriz Metropolis (Case Study: Pasdaran Neighborhood), Journal of Research and Urban Planning, 16(60), 99-112. DOI: 10.82591/jzpm.1169424.2025

 

---

[1]  . Corresponding author: Ali Oskouee Aras, Tel: [phone]  Email: [e-mail]

 

 

Extended Abstract

 

 

Introduction

 

Green space is one of the main issues in the design of a city is one of the most important service uses that provide sustainable development of cities. Today, urban planning without considering green space has no meaning and has become an integral part of urban design and urban planning. Urban planners are trying to beautify the landscape of the city by green space and related urban furniture and make the rough surface of the city refreshing. Today, the tourism industry has become one of the largest and most lucrative economic sectors in the world. Urban tourism is a type of tourism in which citizens interested in various attractions such as cultural, historical, religious and natural attractions spend part of their leisure time in these places while traveling responsibly.

 

Methodology

In terms of applied and developmental purpose, the present research is descriptive-analytical in terms of data collection method and in the form of a survey or field in which a researcher has made a questionnaire. The statistical population of the study is citizens, travelers and those referring to urban green spaces, which will be selected based on stratified random sampling method and using Cochran's formula. The data collection tool was a questionnaire that was distributed among the selected sample. To analyze the data obtained from the questionnaire, sample t-test and Pearson correlation coefficient were used.

 

Results and discussion

To measure the level of residents' satisfaction with urban livability indicators, a one-sample T-test was used. The results of the test show that the residents' satisfaction with the indicators of urban livability in the informal settlement of the Pasdaran neighborhood of Tabriz is at a low level (below the average level). And it can also be said that the level of satisfaction of the residents with the index of housing, public transportation, health and treatment, social and personal security, social participation, and leisure time in the informal settlement of the Pasdaran neighborhood of Tabriz is at a low level (below the average level). . The results of the one-way variance analysis test show that the people who are unemployed (unemployed), simple workers, students, housewives, marketers and finally retirees are dissatisfied with urban livability in Pasdaran neighborhood of Tabriz. It is at a certain level and spectrum and there is not much difference in their opinions. A comparison of the average residential satisfaction indicators shows that the highest average (2.28) belongs to the educational index and the lowest average (1.98) is related to the health index. The comparison of the average ratings shows that the highest average rating, (4.16), belongs to the educational index, which means that the most important index in gaining residents' satisfaction with urban livability is the educational index. After the above index, the most important indicators are: social (3.82), physical (3.61), welfare (3.37), health (3.03), and services. (3).

 

Conclusion

The results of the research showed that the level of satisfaction of residents of the Pasdaran neighborhood of Tabriz with urban livability was below average with an average of (2.12). And in order, the highest level of satisfaction with the indicators of urban livability related to the indicators of educational services, (2.29), social participation, (2.26), housing, (2.18), social security and Individual, (2/09), leisure time, (2/07), public transportation, (1/99) and finally health and treatment, (1/98). The job status of the respondents did not influence their level of satisfaction with urban livability. The results of measuring the satisfaction of the components of urban livability indicated that the educational dimension (educational spaces) had the highest rank with an average of 4.16, followed by the social dimension (3.82) in the second rank., the physical dimension (3.61) is in the third rank, the welfare dimension (3.37) is in the fourth rank, the health dimension (3.03) is in the fifth rank, and finally, the service dimension (3) is in the last rank.

 

 

 

 

مقاله پژوهشی

ارزیابی عوامل مؤثر بر رضایتمندی ساکنین از زیست‏پذیری شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی کلانشهر تبریز (مطالعة موردی: محلة پاسداران)

 

علی اسکوئی ارس¹ :  دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‏ریزی شهری، دانشکدة برنامه‏ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

علی آذر: دانشیار گروه معماری و شهرسازی، واحد مراغه، دانشگاه آزاد اسلامی، مراغه، ایران

اطلاعات مقاله

چکیده

تاریخ دریافت:10/07/1403 تاریخ پذیرش:18/01/1404  شماره صفحات:112-99    از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید   واژه‌های کلیدی: زیست‏پذیری شهری، سکونتگاه‏های غیررسمی، خدمات شهروندی، پاسداران، تبریز.

مفهوم زیست‏پذیری شهری، از مؤلفه‏های اساسی شهرگرایی و ارتقای پایداری سکونتگاه‏های انسانی و مجموعه‏های زیستی است. با توجه به تنزل کیفیت سکونتی در سکونتگاه‏های غیررسمی، بررسی و ارزیابی شاخص‏های زیست‏پذیری شهری در این نوع از سکونتگاه‏‏ها اهمیت ویژه‏ای در مدیریت شهری دارد. چراکه ساکنین در سکونتگاه‏های غیررسمی به عنوان اقشار آسیب‏پذیر اجتماع شهری محسوب می‏شوند که اغلب از حداقل خدمات شهروندی محروم هستند. هدف پژوهش حاضر، ارزیابی میزان رضایت‏مندی ساکنین از شاخص‏های زیست‏پذیری شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة پاسداران تبریز است. روش تحقیق، توصیفی – تحلیلی و رویکرد تحقیق کیفی و کمی و ماهیت تحقیق کاربردی می‏باشد. برای تجزیه‏ و‏ تحلیل داده‏ها از ابزار پرسش‏نامه و از آزمون‏های تی تک نمونه‏ای، تحلیل واریانس یکطرفه، فریدمن و کروسکال والیس استفاده شده است. داده‏های پژوهش با استفاده از مطالعات کتابخانه‏ای و بررسی میدانی گردآوری شده و حجم نمونه هم براساس فرمول کوکران معادل 379 نفر برآورد شده است. شاخص‏های تعیین شده در این پژوهش به ترتیب شاخص «آموزشی»، شاخص «کالبدی»، شاخص «خدماتی»، شاخص «بهداشتی»، شاخص «اجتماعی» و شاخص «رفاهی» هستند. نتایج تحلیل داده‏ها حاکی از آن است که از نظر ساکنین سکونگاه‏های غیررسمی محله پاسداران تبریز در میان مؤلفه‏های ارزیابی میزان زیست‏پذیری، مؤلفة «آموزشی» بیشترین اهمیت را دارد. همچنین به ترتیب مؤلفه‏های «اجتماعی» (82/3)، «کالبدی» (61/3)، «رفاهی» (37/3)، «بهداشتی» (03/3) و در نهایت مؤلفة «خدماتی» (3) در رتبه‏های دوم تا ششم قرار گرفته‏اند. رتبه‏بندی مذکور بیانگر آن است که میزان اهمیت مؤلفه‏های زیست‏پذیری شهری از نظر ساکنین در محلة پاسداران تبریز یکسان نیست و به طور کلی رضایتمندی ساکنین از شاخص‏های زیست‏پذیری شهری پایین‏تر از حد متوسط می‏باشد.

 

استناد: اسکوئی ارس، علی و آذر، علی (1404). ارزیابی عوامل مؤثر بر رضایتمندی ساکنین از زیست‏پذیری شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی کلانشهر تبریز (مطالعة موردی: محلة پاسداران)،  فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 16(60)، 99-112. DOI: 10.82591/jzpm.1169424.2025

 

 

---

[1]  . نویسنده مسئول: علی اسکوئی ارس، تلفن: [phone]، پست الکترونیکی: [e-mail]

 

 

 

 

 

مقدمه

طی چند دهه اخیر، روند شهرنشینی در جهان با سرعتی روزافزون گسترش یافته و این شتاب در کشورهای در حال توسعه نمود برجسته‌تری داشته است (World Bank, 2016; Smith et al., 2019: 225). دگرگونی‌های بنیادین در سبک زندگی شهرنشینی، که تحت تأثیر نظام سرمایه‌داری، گسترش فناوری‌های نوین و ورود وسایل نقلیه موتوری رخ داده، موجب بروز چالش‌های چندوجهی در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، محیط‌زیستی و به‌ویژه ساختار کالبدی شهرها شده است (Oskouee Aras & Badamchizadeh, 2024: 734). از جمله پیامدهای ناگزیر این تحولات، گسترش بی‌رویه و بدون برنامه‌ریزی فضاهای شهری و شکل‌گیری پدیده سکونتگاه‌های غیررسمی است؛ پدیده‌ای که امروزه در ابعاد جهانی به مشکلی فراگیر بدل شده است. بر مبنای گزارش نهادهای بین‌المللی، از هر هفت نفر در کره زمین، یک نفر در سکونتگاه‌های غیررسمی ساکن است و در کشورهای در حال توسعه، این نسبت به یک نفر از هر سه نفر افزایش یافته است (Afsari et al., 2018: 2). از دیدگاه نظری، این نوع از سکونتگاه‌ها به‌عنوان یکی از عوامل ناپایداری در روند توسعه شهری به شمار می‌روند (Heydari & Mohammadi, 2020: 60). اصطلاح «غیررسمی» برای این مناطق، ناشی از فقدان چارچوب‌های حقوقی و رسمی جهت ساماندهی وضعیت سکونت در آن‌هاست که آن را به یکی از چالش‌های عمده در مدیریت شهری قرن بیست‌ویکم تبدیل کرده است (Oskouee Aras & Hakimi, 2021: 146). در پاسخ به این بحران‌ها، مفاهیمی همچون کیفیت زندگی، پایداری و زیست‌پذیری شهری در ادبیات برنامه‌ریزی شهری مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ مفاهیمی که هدف غایی آن‌ها ارتقاء سطح رفاه، سلامت و رضایت‌مندی شهروندان در محیط‌های شهری است Saffari (& Nazmfar, 2023: 6220). در میان این مفاهیم، «زیست‌پذیری شهری» به‌عنوان یک چارچوب تحلیلی و راهبردی نوین در طراحی محیط‌های انسانی مطلوب شناخته می‌شود (Taleshi Anbohi et al., 2019: 118).

مطالعات پیشین نیز نشان می‌دهد که پرداختن به موضوع زیست‌پذیری شهری نه‌تنها پاسخی به نیازهای نوظهور پس از صنعتی‌شدن جوامع و افزایش تقاضا برای کیفیت زندگی است، بلکه در برابر تهدیدهای نوین زندگی شهری نیز از اهمیت دوچندانی برخوردار است (Sasanpour and et al., 2015: 28., Ziari et al., 2018: 106). این مفهوم، ضمن احترام به بسترهای تاریخی و فرهنگی شهرها، به نوآوری‌ها و تحولات اخیر در حیات شهری نیز ارج می‌نهد (Monavar Zeiny & Mojtabazadeh, 2020: 166). در این میان، تحلیل میزان رضایت‌مندی از ابعاد مختلف زیست‌پذیری در مناطق حاشیه‌نشین، به‌ویژه در کلان‌شهرها، ضرورتی مضاعف دارد؛ چراکه ساکنان این نواحی، اغلب در شرایط ناپایدار اقتصادی، اجتماعی و کالبدی به‌سر می‌برند و از خدمات شهری کافی برخوردار نیستند. غفلت از بررسی و بهبود وضعیت این مناطق، می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری معضلاتی چون کاهش امنیت، افزایش بزه، وندالیسم، اختلالات روانی و تنش‌های اجتماعی شود (Daviran, 2020: 49). 

در شرایط امروز کلان‌شهرهای ایران، زیست‌پذیری در سکونتگاه‌های غیررسمی دیگر صرفاً یک مسئله کالبدی یا خدماتی نیست، بلکه بازتابی از نابرابری‌های ساختاری در نظام تولید فضاست که کیفیت زندگی ساکنان را در بستر ترکیبی از انفعال نهادی، فرسایش سرمایه اجتماعی، و شکنندگی اقتصادی بازتعریف می‌کند. شهر تبریز نیز از جمله کلان‌شهرهایی است که سابقه‌ای طولانی در مواجهه با اسکان غیررسمی دارد. یافته‌های پژوهشی حاکی از آن است که شاخص‌های زیست‌پذیری در این شهر، به‌ویژه در محله‌های حاشیه‌ای، در وضعیت مطلوبی قرار ندارند (Rashidi Ebrahim Hessari, 2016: 155؛ Aref Hosseini et al., 2020: 136). یکی از این محلات، «پاسداران» است که با توجه به قدمت، تراکم جمعیت و ماهیت غیررسمی آن، در کانون چالش‌های اجتماعی و خدماتی قرار دارد. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف سنجش میزان رضایت‌مندی ساکنان از ابعاد مختلف زیست‌پذیری شهری در محله پاسداران تبریز، تلاش دارد تا با تحلیل شاخص‌های مؤثر، به شناسایی اولویت‌ها و ارائه راهکارهایی برای ارتقاء شرایط زندگی در این منطقه بپردازد. بر این اساس، دو پرسش اصلی مطرح می‌شود: وضعیت رضایت‌مندی ساکنان محله پاسداران تبریز از شاخص‌های مختلف زیست‌پذیری چگونه است؟ و از دیدگاه ساکنان، کدام عوامل نقش تعیین‌کننده‌تری در ارتقاء زیست‌پذیری ایفا می‌کنند؟ همچنین فرضیه اصلی پژوهش بر این اساس استوار است که میان میزان رضایت‌مندی از زیست‌پذیری شهری و وضعیت اشتغال ساکنین سکونتگاه‌های غیررسمی این محله، تفاوت معناداری وجود ندارد.

 

پیشینه و مبانی نظری تحقیق

سکونتگاه‏های غیررسمی در جهان از پیشینة طولانی برخوردار است که از زمان شکل‏گیری تاکنون با عناوین متعددی چون: حاشیه‏نشینی، سکونتگاه خودرو و نابسامان، اجتماعات آلونکی و اسکان نابهنجار نامیده می‏شوند (Jamini et al, 2022: 116). به‏نحوی که امروزه بارزترین نمود فقر در جهان و به‏خصوص در مناطق درحال توسعه هستند (Ghorbani et al, 2022: 819). اسکان غیررسمی نمود عینی فقدان عدالت اجتماعی در میان دهک‏های پایین درآمدی شهری است که به موازات گسترش نابرابری‏ها و همچنین عدم توزیع مناسب درآمد و فقدان پراکنش فضایی مطلوب خدمات و امکانات شهری، روز‏به‏روز بر دامنه آن افزوده می‏گردد (Oskoee Aras & Babaie Aghdam, 2023: 691). سکونتگاه‏های غیررسمی و خودرو، عموماً فاقد استانداردهای مطلوب شهرسازی و ساختمان بوده و به شکلی نامتوازن در درون یا حاشیه شهرها پدیدار می‏گردند (Oskouee Aras & Azar, 2023: 68). در دهه‌های اخیر، مفهوم اسکان غیررسمی در بافت مطالعات شهری دچار بازتعریف شده و از چارچوب‌های سنتی خود فراتر رفته است. دیگر نمی‌توان این پدیده را صرفاً نتیجه مهاجرت طبقات کم‌برخوردار روستایی یا شهرهای درجه‌دو به حاشیه کلان‌شهرها تلقی کرد. در بستر تحولات اقتصادی اخیر، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، شرایطی چون جهش مداوم نرخ تورم، تضعیف توان اقتصادی خانوارهای شهری ـ به‌ویژه در میان دهک‌های میانی ـ و افزایش چشمگیر هزینه‌های تأمین مسکن، موجب شکل‌گیری طیف جدیدی از ساکنان در سکونتگاه‌های غیررسمی شده است. این جمعیت نوظهور، برخاسته از لایه‌هایی از طبقه متوسط شهری است که ناگزیر به خروج از بافت رسمی شهر و سکونت در نواحی حاشیه‌ای رانده شده‌اند؛ وضعیتی که نوعی «تغییر الگوی مهاجرت درون‌شهری» را نشان می‌دهد؛ الگویی که بر خلاف الگوهای گذشته، از دل خود شهر و نه از بیرون آن، زاییده شده است (Oskouee Aras, 2022: 91). به‏طور کلی می‏توان گفت که اسکان غیررسمی بازتاب تفکرات تکنوکرات‏سالارانة مدیران شهری است که بدون توجه به زیرساخت‏های موجود شهرها و به طور کلی بدون در نظرگرفتن وضع موجود، زمینة افزایش فاصلة طبقاتی بین شهروندان را مهیا نموده‏اند. در این میان مقوله ای که در میان ساکنین سکونتگاه های خودروی شهری از درجة اهمیت بیشتری برخوردار می‏باشد، توجه به مسئلة زیست‏پذیری ساکنین این سکونتگاه‏ها می‏باشد. چراکه زیست‏پذیری شهری سرآغاز و مقدمة دستیابی ساکنین به زندگی توأم با آرامش و سرزندگی است. به بیان بهتر، لازمة دستیابی به کیفیت زندگی مطلوب در سکونتگاه‏های غیررسمی در وهلة نخست نیازمند توجه به مقولة زیست‏پذیری شهری می‏باشد. تعریف زیست‏پذیری از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر یا از یک زمان به زمان دیگر متفاوت است و از آن جهت که یک مفهوم نسبی است، معنای جامع آن به مکان، زمان، هدف ارزیابی و سیستم ارزشی ارزیابان بستگی دارد (Mohrekesh & Saberi, 2022: 2; Sitluanga, 2014). در فرهنگ لغت میریام وبستر در سال 2010 زیست‏پذیری به معنی مکانی مناسب برای زندگی بشر تعریف شده است (Webster, 2016). اصطلاح زیست‏پذیری به درجة تأمین ملزومات یک جامعه بر مبنای نیازها و ظرفیت‏های افراد آن جامعه اطلاق می‏شود (Roohipour and et al, 2019: 139). سافیسکا¹، شهر زیست‏پذیر را یک سیستم پیچیده و بزرگ می‏داند و ساختمان‏ها، زیر ساخت‏های پارک‏ها و فضای سبز، آب و دیگر عناصر را به عنوان زیر سیستم‏های تحقق یک شهر زیست‏پذیر معرفی می‏نماید (Sofeska, 2016: 452؛ Meshkini et al, 2021: 87). در این پژوهش به منظور استخراج شاخص‏های مؤثر بر زیست‏پذیری شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی از پژوهش‏های داخلی و خارجی صورت گرفته در این زمینه استفاده گردیده است که در ادامه به آن پرداخته می‏شود.

ذاکر حقیقی و همکاران (2015)، در پژوهشی به ارزیابی کیفیت ذهنی زندگی ساکنین سکونتگاه‏های غیررسمی در محلة حصار امام خمینی (ره) در همدان پرداخته‏اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که مهم‏ترین عامل تأثیرگذار در کاهش کیفیت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة حصار امام خمینی (ره)، عامل اقتصاد است. وککورو² (2015)، در پژوهشی به ارزیابی رضایت‏مندی ساکنان از کیفیت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی در شهرداری بندر هارکورت پرداخته‏اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که کیفیت زندگی مسکونی در شهرداری بندر هارکورت با وجود زباله در خیابان و محلات، پایین است. قادرپور و همکاران (2021)، در پژوهشی به تجزیه و تحلیل و سنجش عوامل کیفیت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی اطراف کلانشهر تهران پرداخته‏اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که شاخص‏های کیفیت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی اطراف کلانشهر تهران، در سطح پایینی قرار دارد. ماندلنی³ و همکاران (2021)، در پژوهشی به تحلیل شرایط زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی ایزاخلنی⁴ در دوربان⁵ آفریقای جنوبی پرداخته‏اند. نتایج پژوهش نشانگر آن است که مؤلفه‏هایی همچون آموزش، خدمات اولیة مسکن، امنیت غذایی، تجربة کاری، ارتباط اجتماعی و بهداشت، مشارکت‏کنندگان اصلی در وضعیت زندگی خانوارها در منطقة مورد مطالعه هستند. وودکرافت⁶ و همکاران (2020)، در پژوهشی بنیادی به یافتن راهکارهایی برای زندگی خوب در زمینة توسعة رفاه در سکونتگاه‏های غیررسمی در تازانیا پرداخته‏اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که رویکردهای روش‏شناسی و نظری جدید در جهت رفاه در سکونتگاه‏های غیررسمی، فضاهای فراگیری را برای مشارکت جامعه در فرآیندهای تولید دانش و تحقیقات اجتماعی – انتقادی ایجاد می‏نماید. حیدری و همکاران (1396)، در پژوهشی به تحلیل عوامل مؤثر بر زیست‏پذیری بافت‏های فرسودة شهری بخش مرکزی شهر زنجان پرداخته‏اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که زیست‏پذیری بافت فرسودة شهر زنجان در حد متوسط است. اسکوئی ارس و حکیمی (1400)، در پژوهشی به سنجش شاخص‏های سرزندگی شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة سیلاب قوشخانة تبریز پرداخته‏اند. نتایج پژوهش نشانگر آن است که از نظر ساکنان محلة سیلاب تبریز، مؤلفة روانی – اجتماعی با میانگین (43/2) بیشترین اهمیت را دارد. حیدری و همکاران (1400)، در پژوهشی به تحلیل پیشران‏های باززایش زیست‏پذیری در متن زیست غیررسمی شهر زنجان پرداخته‏اند. نتایج پژوهش حاکی از  آن است که مؤلفة تأثر دارای بیشترین امتیاز و مؤلفة نیروی محرکه دارای کمترین امتیاز هستند. مرور پژوهش‌های داخلی و خارجی نشان می‌دهد که سکونتگاه‌های غیررسمی، به‌طور مشترک با چالش‌هایی در ابعاد اقتصادی، کالبدی، اجتماعی و زیست‌محیطی مواجه‌اند؛ به‌ویژه ضعف زیرساخت‌های خدماتی، کیفیت پایین مسکن، نابرابری در دسترسی به آموزش و بهداشت، و فقدان مشارکت مؤثر ساکنان، مهم‌ترین عوامل کاهش کیفیت زندگی و زیست‌پذیری در این نواحی به‌شمار می‌روند. همچنین تأکید بر رویکردهای نوین و مشارکتی، به‌عنوان راهکاری برای ارتقاء زیست‌پذیری و باززنده‌سازی این بافت‌ها، در اغلب مطالعات برجسته شده است.

 

مواد و روش تحقیق

این تحقیق از نظر هدف در زمره مطالعات کاربردی قرار می‌گیرد و از نظر شیوه انجام، ماهیتی توصیفی-تحلیلی دارد. برای شناسایی متغیرهای پژوهش، از منابع کتابخانه‌ای و مطالعات اسنادی بهره گرفته شد و جهت پاسخ به سؤالات تحقیق و آزمون فرضیات، داده‌ها از طریق روش میدانی و ابزار پرسش‌نامه گردآوری گردید. اعتبار ابزار گردآوری داده‌ها با استفاده از روش اعتبار صوری و با نظر متخصصان تأیید شده و قابلیت اعتماد آن از طریق آزمون آلفای کرونباخ سنجیده شد که مقدار به‌دست‌آمده برای کل پرسش‌نامه برابر با 0.850 است؛ عددی که دلالت بر پایایی مطلوب ابزار دارد. جامعه آماری مطالعه حاضر، کلیه ساکنان محله پاسداران در شهر تبریز را شامل می‌شود که جمعیت آن بالغ بر 26,723 نفر است. با استفاده از فرمول کوکران و در نظر گرفتن سطح خطای 5 درصد، حجم نمونه معادل 379 نفر برآورد شد. روش نمونه‌گیری به صورت تصادفی ساده انتخاب شد و گردآوری داده‌ها از طریق توزیع پرسش‌نامه در بین ساکنان محله انجام گرفت. پاسخ‌ها با استفاده از طیف لیکرت پنج‌درجه‌ای ثبت شدند. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها، از آزمون‌های آماری مختلف بهره‌گیری شد. جهت سنجش میزان رضایت‌مندی شهروندان نسبت به شاخص‌های زیست‌پذیری شهری در سکونتگاه غیررسمی محله پاسداران، آزمون فریدمن⁷ و آزمون ناپارامتری کروسکال-والیس⁸ به‌کار رفت. همچنین به‌منظور مقایسه میانگین شاخص‌های رضایت‌مندی با میانگین فرضی جامعه، از آزمونT تک‌نمونه‌ای استفاده شد. افزون بر این، برای تحلیل تأثیر متغیرهای فردی به‌ویژه شغل بر سطح رضایت‌مندی از زیست‌پذیری، تحلیل واریانس مورد استفاده قرار گرفت. در شکل (1) ساختار مفهومی پژوهش شامل ابعاد، شاخص‌ها و مؤلفه‌های زیست‌پذیری شهری ترسیم شده است. این شاخص‌ها بر اساس فراوانی استفاده در مطالعات پیشین و تکرار آن‌ها در ادبیات پژوهش انتخاب شده‌اند تا نمایانگر مهم‌ترین جنبه‌های مؤثر بر زیست‌پذیری در بافت مورد مطالعه باشند.

 

 

شکل 1. زیست‏پذیری ‏شهری و ابعاد آن (Source: Research findings, 2025)

 

محدوده مورد مطالعه

محدوده مورد مطالعه در این پژوهش، سکونتگاه‌های غیررسمی واقع در کلان‌شهر تبریز است که از حیث وضعیت کالبدی، ترکیب اجتماعی-اقتصادی و تاریخ شکل‌گیری محلات، دارای تنوع و تفاوت‌های قابل‌توجهی می‌باشند. همانند سایر کلان‌شهرهای کشور، تبریز نیز با معضل گسترده سکونتگاه‌های غیررسمی مواجه است که در هسته و پیرامون شهر پراکنده شده‌اند. این سکونتگاه‌ها در پهنه‌های مختلفی از شهر مستقر هستند که از جمله آنها می‌توان به پهنه شمال شهر، پهنه شمال‌غرب (منطقه پارک بزرگ)، پهنه جنوب شهر (حاشیه شمالی کنارگذر جنوبی، انتهای خیابان‌های مارالان، حافظ، طالقانی و لاله) و پهنه جنوب‌غربی (حاشیه‌نشینی آخماقیه) اشاره نمود. محله مورد بررسی در این تحقیق، در پهنه شمال‌غربی واقع شده و یکی از گسترده‌ترین مناطق اسکان غیررسمی در کلان‌شهر تبریز به شمار می‌رود. این منطقه از نظر برخورداری نسبی از خدمات عمومی و دسترسی‌های حمل‌ونقل در مقایسه با دیگر مناطق مشابه وضعیت مطلوب‌تری دارد، لیکن نسبت به استانداردهای شهری از فقر خدماتی قابل‌توجهی رنج می‌برد. اکثریت ساکنان این محله را مهاجران روستایی تشکیل می‌دهند که به دلیل مشکلات اقتصادی نظیر بیکاری و درآمد ناکافی و با امید به بهبود شرایط زندگی به شهر مهاجرت کرده‌اند. به دلیل کمبود مهارت‌های حرفه‌ای و ضعف اقتصاد رسمی شهری، این گروه قادر به ورود به بازار کار رسمی نبوده و ناگزیر به فعالیت در بخش غیررسمی اقتصاد روی آورده‌اند. بخش غیررسمی به سبب درآمد ناپایدار و پایین، به همراه وضعیت مالی ضعیف مهاجران و افزایش قیمت زمین و مسکن در داخل محدوده شهری، در کنار غلبه عوامل دافعه در مناطق روستایی نسبت به جاذبه‌های شهری، منجر به شکل‌گیری ساختارهای جبرگونه سکونتگاه‌های غیررسمی شده است (Pourmohammadi and et al., 2019: 593-594).

 

 

شکل 2. موقعیت محلة پاسداران در کلانشهر تبریز Source: Authors, 2025.

 

 

---

[1] . Sofeska

[2] . Wokekoro

[3] . Mandleni

[4] . Ezakheni

[5] . Durban

[6] . Woodcraft

[7] . Friedman

[8] . Kruskal–Wallis

بحث و یافته‌های تحقیق

 

یافته‏های توصیفی پژوهش حاکی از این است که 6/54 درصد (207 نفر) افراد را مردان و 4/45 درصد (172 نفر) افراد را زنان تشکیل می‏دهند. به لحاظ وضعیت تأهل، 2/66 درصد (251 نفر) افراد متأهل و 8/33 درصد (128 نفر) افراد مجرد بودند. به لحاظ سنی 6//11 درصد (44 نفر) افراد در ردة سنی 18 تا 24 سال، 6/30 درصد (116 نفر) افراد در ردة سنی 24 تا 34 سال، 5/24 درصد (93 نفر) افراد در ردة سنی 34 تا 44 سال، 8/19 درصد (75 نفر) افراد در ردة سنی 44 تا 59 سال و در نهایت 5/13 درصد (51 نفر) افراد در ردة سنی 60 سال و یا بالاتر قرار داشتند. به لحاظ وضعیت شغلی، 1/44 درصد (167 نفر) افراد بیکار، 7/31 درصد (120 نفر) افراد کارگر ساده، 7/12 درصد (48 نفر) افراد خانه‏دار، 8/9 درصد (37 نفر) افراد بازاری و تنها 8/1 درصد (7 نفر) افراد دانشجو بوده اند. به لحاظ وضعیت تحصیلی، 9/21 درصد (83 نفر) افراد بی‏سواد، 9/44 درصد (170 نفر) افراد دیپلم، 5/23 درصد (89 نفر) افراد دارای مدرک فوق دیپلم، 2/8 درصد (31 نفر) افراد دارای لیسانس و تنها 6/1 درصد (6 نفر) دارای مدارک فوق لیسانس و یا بالاتر بوده‏اند. به لحاظ مدت اقامت در محل، 4/34 درصد (130 نفر) افراد زیر 1 سال، 4/22 درصد (85 نفر) افراد بین 1 تا 3 سال، 9/11 درصد (45 نفر) افراد بین 3 تا 5 سال، 1/12 درصد (46 نفر) افراد بین 5 تا 10 سال و در نهایت 3/19 درصد (73 نفر) افراد بیش از 10 سال در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة پاسداران تبریز اقامت داشته‏اند. باتوجه به آمار مذکور بیشترین فراوانی گروه سنی مربوط به گروه سنی 18 تا 44 سال و کمترین فراوانی گروه سنی مربوط به گروه سنی 44 سال به بالا بوده است. به عبارت بهتر نزدیک به سه چهارم ساکنین را افراد جوان و بزرگسال تشکیل می‏دهد و تعداد جمعیت سالخورده و کهنسال در محلة پاسداران تبریز کمتر می‏باشد. از لحاظ وضعیت شغلی متأسفانه نزدیک به نیمی از افراد حجم نمونه بیکار بوده‏اند و بیش از یک چهارم افراد نیز به عنوان کارگران ساده مشغول به فعالیت هستند. به لحاظ مدت اقامت در محل هم بیش از نیمی از افراد بین 1 تا 3 سال اخیر در محلة پاسداران ساکن شده‏اند و این بدین معنی است که حجم مهاجرت‏های روستا-شهری و یا مهاجرت از نواحی برخوردار به سمت نواحی کم برخوردار در سال‏های اخیر در محلة پاسداران تبریز روند افزایشی داشته است. به منظور سنجش میزان رضایتمندی ساکنین از شاخص‏های زیست‏پذیری شهری از آزمون T تک نمونه‏ای استفاده شده است.

 

 

جدول 1. آمار توصیفی و استنباطی تی تک نمونه‏ای رضایت‏مندی کل

	میانگین	انحراف معیار	مقدار مقایسه = 3
			اختلاف میانگین	t	درجة آزادی	معیار تصمیم
رضایت‏مندی کل	12/2	323/0	884/0	228/53-	378	000/0

Source: Research findings, 2025.

 

 

نتایج حاصل از خروجی آزمون که در جدول (1) ارائه شده است، نشان می‏دهد که بین میانگین نظری (برابر با 3) با میانگین به دست آمده (میانگین تجربی) میزان رضایتمندی ساکنین از شاخص های زیست پذیری شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة پاسداران تبریز تفاوت معیار تصمیم در سطح 95 درصد وجود دارد؛ چون که مقدار آمارة T به دست آمده بزرگتر از مقدار آمارة T استاندارد است، مقدار Sig یا معیار تصمیم به دست آمده کمتر از 05/0 است و اینکه فاصلة بین کران بالا و کران پایین صفر را شامل نمی‏شود، یعنی صفر بین این دو کران قرار نمی‏گیرد. در نهایت باتوجه به اختلاف میانگین ناچیز (884/0) می‏توان گفت که تفاوت معنی‏داری بین میانگین به دست آمده با میانگین نظری وجود ندارد. همچنین با میانگین کمتر از حد متوسط (12/2) می‏توان گفت رضایتمندی ساکنین از شاخص های زیست پذیری شهری در سکونتگاه غیررسمی محلة پاسداران تبریزدر حد پائینی (کمتر از حد متوسط) قرار دارد.

 

جدول 2. آمار توصیفی و استنباطی آزمون تی تک نمونه‏ای شاخص خدمات آموزشی

متغیرهای پژوهش	میانگین	انحراف معیار	مقدار مقایسه = 3
			اختلاف میانگین	t	درجة آزادی	معیار تصمیم
خدمات آموزشی	29/2	639/0	711/0-	664/22-	378	000/0
1. متناسب با جمعیت ساکن در محلة ما، مهدکودک، مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان وجود دارد.	46/2	520/0	544/0-	367/20-	378	000/0
2. فاصلة محل سکونت من تا نزدیکترین واحد آموزشی کمتر از 5 دقیقه پیاده‏روی است.	31/2	464/0	689/0-	915/28-	378	000/0
3. در مدارس محلة ما، از تجهیزات به روز و پیشرفته به منظور ارائة خدمات آموزشی به دانش‏آموزان استفاده می گردد.	10/2	675/0	900/0-	952/25-	378	000/0
4. اساتید مدارس از شیوه‏های نوین جهت آموزش دانش‏آموزان استفاده می‏نمایند.	29/2	899/0	712/0-	423/15-	378	000/0

Source: Research findings, 2025.

 

نتایج به‌دست آمده از آزمون آماری، که در جدول شماره (2) ارائه شده است، بیانگر وجود تفاوت معنادار بین میانگین فرضی (3) و میانگین مشاهده شده (29/2) در مورد میزان رضایتمندی ساکنان نسبت به شاخص خدمات آموزشی در سکونتگاه‌های غیررسمی محله پاسداران تبریز می‌باشد. در سطح اطمینان 95 درصد، اختلاف قابل توجهی مشاهده می‌شود؛ به گونه‌ای که مقادیر مؤلفه‌های اول تا چهارم به ترتیب برابر با 0.544-، 689/-0، 900/0- و 712/0- است که دلالت بر اختلاف معنادار بین میانگین فرضی و میانگین واقعی دارد. این نتایج نشان می‌دهد که از دیدگاه ساکنان، وضعیت دسترسی و کیفیت خدمات آموزشی در این سکونتگاه‌ها مطلوب نیست و عدم تحقق عدالت آموزشی در بهره‌مندی از خدمات اولیه آموزشی به چشم می‌خورد. همچنین با توجه به میانگین کمتر از مقدار میانه (29/2)، می‌توان نتیجه گرفت که میزان رضایتمندی ساکنان از شاخص خدمات آموزشی در این محله، در سطح پایینی قرار دارد و کمتر از حد متوسط ارزیابی می‌شود.

 

 

 

 

 

جدول 3. آمار توصیفی و استنباطی آزمون تی تک نمونه‏ای شاخص مسکن

متغیرهای پژوهش	میانگین	انحراف معیار	مقدار مقایسه = 3
			اختلاف میانگین	t	درجة آزادی	معیار تصمیم
مسکن	18/2	826/0	821/0-	359/19-	378	000/0
1. ابنیة محله ما نوساز می‏باشند.	19/2	805/0	807/0-	526/19-	378	000/0
2. قدمت ابنیه محلة ما کمتر از یک سال می‏باشد.	20/2	823/0	802/0-	969/18-	378	000/0
3. مصالح به کار رفته در ابنیة محلة ما، از جملة مصالح بادوام و درجة یک می‏باشد.	20/2	796/0	797/0-	494/19-	378	000/0
4. مقاومت و ایمنی مصالح به کار رفته در ابنیة محلة ما در برابر بلایای طبیعی همچون سیل، زلزله، طوفان و ... زیاد می‏باشد.	12/2	880/0	879/0-	448/19-	378	000/0

Source: Research findings, 2025.

 

نتایج آزمون آماری ارائه شده در جدول شماره (3) نشان می‌دهد که بین میانگین فرضی (3) و میانگین محاسبه‌شده (18/2) در رابطه با میزان رضایت ساکنان از شاخص مسکن در سکونتگاه‌های غیررسمی محله پاسداران تبریز، تفاوت معناداری در سطح اطمینان 95 درصد وجود دارد. همچنین با توجه به میانگین کمتر از مقدار میانه، می‌توان بیان داشت که درجه رضایتمندی ساکنین نسبت به وضعیت مسکن در این سکونتگاه‌ها در سطح پایین‌تر از حد متوسط قرار دارد. نتایج مربوط به این شاخص، کیفیت مصالح به کار رفته در ساخت‌وسازهای این محله را نامطلوب ارزیابی می‌کند؛ به گونه‌ای که اغلب ساختمان‌ها از مصالح کم‌دوام مانند آجر ساخته شده‌اند. با توجه به قدمت بالای بناها، ضرورت بازسازی و نوسازی در محله پاسداران بیش از پیش احساس می‌شود. در مجموع، میزان رضایت از شاخص مسکن، مطابق میانگین به دست آمده، در سطح پایینی ارزیابی می‌گردد.

 

جدول 4. آمار توصیفی و استنباطی آزمون تی تک نمونه‏ای شاخص حمل و نقل عمومی

متغیرهای پژوهش	میانگین	انحراف معیار	مقدار مقایسه = 3
			اختلاف میانگین	t	درجة آزادی	معیار تصمیم
حمل و نقل عمومی	99/1	705/0	012/1-	251/28-	378	000/0
1. فاصلة خانة ما تا نزدیکترین ایستگاه حمل و نقل عمومی (مترو، BRT و ...) کمتر از ده دقیقه پیاده‏روی است.	14/2	773/0	860/0-	676/21-	378	000/0
2. تعداد ایستگاه‏های حمل و نقل عمومی در محلة ما به تناسب جمعیت موجود، قابل قبول می‏باشد.	96/1	626/0	045/1-	482/32-	378	000/0
3. در ایستگاه‏های اتوبوس از سایه‏بان‏های خورشیدی استفاده شده است.	94/1	716/0	061/1-	853/28-	378	000/0
4. نشیمنگاه‏های تعبیه شده در ایستگاه‏های اتوبوس از کیفیت مطلوبی برخوردار هستند.	92/1	704/0	084/1-	992/29-	378	000/0

Source: Research findings, 2025.

 

نتایج حاصل از آزمون ارائه شده در جدول (4) حاکی از آن است که تفاوت معناداری بین میانگین فرضی (3) و میانگین مشاهده‌شده (99/1) در سطح اطمینان 95 درصد برای میزان رضایت ساکنان نسبت به شاخص حمل و نقل عمومی در سکونتگاه‌های غیررسمی محله پاسداران تبریز وجود دارد. تحلیل شاخص مذکور نشان می‌دهد که این محله از نظر دسترسی به ایستگاه‌های حمل و نقل عمومی با محدودیت قابل توجهی مواجه است و کیفیت خدمات ارائه شده در این ایستگاه‌ها نیز در سطح پایینی قرار دارد. همچنین، میانگین کمتر از حد متوسط (99/1) بیانگر رضایت نسبتا پایین ساکنان از وضعیت حمل و نقل عمومی در این منطقه است.

 

 

 

 

 

جدول 5. آمار توصیفی و استنباطی آزمون تی تک نمونه‏ای شاخص بهداشت و درمان (سلامت)

متغیرهای پژوهش	میانگین	انحراف معیار	مقدار مقایسه = 3
			اختلاف میانگین	t	درجة آزادی	معیار تصمیم
بهداشت و درمان	98/1	704/0	021/1-	260/28-	378	000/0
1. فاصلة محل سکونت من تا نزدیکترین مرکز درمانی (خانة بهداشت، درمانگاه و یا بیمارستان) کمتر از 5 دقیقه مسافت با ماشین است.	98/1	684/0	018/1-	986/28-	378	000/0
2. تعداد مراکز درمانی (خانة بهداشت، درمانگاه، بیمارستان) در محدودة مورد سکونت محلة ما به تناسب جمعیت، قابل قبول می‏باشد.	96/1	710/0	040/1-	516/28-	378	000/0
3. مراکز درمانی موجود در محلة ما، از تجهیزات به روز و پیشرفتة پزشکی برخوردار می‏باشند.	97/1	705/0	032/1-	508/28-	378	000/0
4. کادر درمان مشغول در مراکز درمانی محلة ما، افراد مجرب و باتجربه‏ای می‏باشند.	01/2	716/0	995/0-	032/27-	378	000/0

Source: Research findings, 2025.

 

نتایج حاصل از آزمون ارائه شده در جدول (5) نشان می‌دهد که تفاوت معناداری بین میانگین فرضی (3) و میانگین مشاهده‌شده (98/1) در سطح اطمینان 95 درصد برای میزان رضایت ساکنان نسبت به شاخص بهداشت و درمان در سکونتگاه‌های غیررسمی محله پاسداران تبریز وجود دارد. بررسی شاخص مذکور حاکی از آن است که دسترسی ساکنان به مراکز درمانی با چالش‌های قابل توجهی روبرو است و کیفیت خدمات ارائه شده در این مراکز نیز کمتر از حداقل استانداردهای تعیین شده می‌باشد. همچنین، میانگین کمتر از حد متوسط (98/1) نشانگر رضایت پایین ساکنان از وضعیت بهداشت و درمان در این سکونتگاه‌ها است.

 

جدول 6. آمار توصیفی و استنباطی آزمون تی تک نمونه‏ای شاخص امنیت اجتماعی و فردی

متغیرهای پژوهش	میانگین	انحراف معیار	مقدار مقایسه = 3
			اختلاف میانگین	t	درجة آزادی	معیار تصمیم
امنیت اجتماعی و فردی	09/2	654/0	904/0-	445/26-	378	000/0
1. بانوان به هنگام رفت و آمد در محلة ما به خصوص در شب، احساس امنیت می‏کنند.	98/1	701/0	016/1-	200/28-	378	000/0
2. کودکان به هنگام بازی در محلة، احساس امنیت می‏کنند.	92/1	680/0	077/1-	820/30-	378	000/0
3. مأمورین نیروی انتظامی به هنگام مشاهدة افراد بزهکار و اراذل و اوباش به شدت با آنها برخورد می‏نمایند.	97/1	676/0	034/1-	802/29-	378	000/0
4. ساکنین با مأموران نیروی انتظامی در ارتباط با شناسایی سارقین و افراد بزهکار همکاری می‏کنند.	51/2	560/0	488/0-	958/16-	378	000/0

Source: Research findings, 2025.

 

نتایج حاصل از خروجی آزمون که در جدول (6) ارائه شده است، نشان می‏دهد که بین میانگین نظری (برابر با 3) با میانگین به دست آمده (09/2) میزان رضایتمندی ساکنین از شاخص امنیت اجتماعی و فردی در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة پاسداران تبریز تفاوت معیار تصمیم در سطح 95 درصد وجود دارد. نتایج بررسی شاخص امنیت اجتماعی و فردی نشانگر آن است که زنان و کودکان ساکن در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة پاسداران تبریز، به لحاظ برخورداری از احساس امنیت در وضعیت مناسبی قرار ندارند و از طرفی مکانیسم و نحوة برخورد با جرائم و بزهکاری‏ها در محلة پاسداران تبریز پاسخگوی مطالبات ساکنین این محله نمی‏باشد و همچنین با میانگین کمتر از حد متوسط (09/2) می‏توان گفت میزان رضایتمندی ساکنین از شاخص امنیت اجتماعی و فردی در سکونتگاه غیررسمی محلة پاسداران تبریز در حد پائینی (کمتر از حد متوسط) قرار دارد.

 

 

 

 

جدول 7. آمار توصیفی و استنباطی آزمون تی تک نمونه‏ای متغیر مشارکت اجتماعی

متغیرهای پژوهش	میانگین	انحراف معیار	مقدار مقایسه = 3
			اختلاف میانگین	t	درجة آزادی	معیار تصمیم
مشارکت اجتماعی	26/2	682/0	735/0-	318/21-	378	000/0
1. همسایگان ساکن در محلة ما در طول روز با یکدیگر در ارتباط و تعامل هستند.	24/2	849/0	763/0-	480/17-	378	000/0
2. پیوندی ناگسستنی عاطفی و اجتماعی عمیقی در بین همسایگان محلة ما با یکدیگر وجود دارد.	30/2	638/0	699/0-	346/21-	378	000/0
3. در محلة مورد سکونت ما، انجمن شورایاری محله‏ای تشکیل شده است.	22/2	634/0	776/0-	820/23-	378	000/0
4. مدیران شهری از تشکیل شورایاری محله‏ای در محلة سکونت ما، حمایت می‏کنند.	30/2	606/0	704/0-	625/22-	378	000/0

Source: Research findings, 2025.

 

نتایج حاصل از خروجی آزمون که در جدول (7) ارائه شده است، نشان می‏دهد که بین میانگین نظری (برابر با 3) با میانگین به دست آمده (26/2) میزان رضایتمندی ساکنین از شاخص مشارکت اجتماعی در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة پاسداران تبریز تفاوت معیار تصمیم در سطح 95 درصد وجود دارد. نتایج بررسی شاخص مشارکت اجتماعی نشانگر آن است که میزان تعامل همسایگان با یکدیگر پایین‏تر از سطح انتظار معمول بوده است این در صورتی است که ساکنین سکونتگاه‏های غیررسمی غالباً دارای پیوند‏ها و گسست‏های عمیق اجتماعی در تعاملات اجتماعی با یکدیگر هستند در صورتی که نتایج نشانگر آن است که با میانگین کمتر از حد متوسط (26/2)، میزان رضایتمندی ساکنین از شاخص مشارکت اجتماعی در سکونتگاه غیررسمی محلة پاسداران تبریز در حد پائینی (کمتر از حد متوسط) قرار دارد. در ارتباط با برنامه‏ریزی جهت ایجاد شورایاری‏های محله‏ای نیز اقدامات مناسبی در محلة پاسداران تبریز انجام نگرفته است.

 

جدول 8. آمار توصیفی و استنباطی آزمون تی تک نمونه‏ای شاخص اوقات فراغت

متغیرهای پژوهش	میانگین	انحراف معیار	مقدار مقایسه = 3
			اختلاف میانگین	t	درجة آزادی	معیار تصمیم
اوقات فراغت	07/2	687/0	922/0-	345/26-	378	000/0
1. تعداد فضای سبز، پارک‏ها، بوستان‏ها و ... در محلة سکونت ما به تناسب جمعیت، وجود دارد.	12/2	704/0	876/0-	235/24-	378	000/0
2. فاصلة خانة ما تا نزدیکترین پارک محله‏ای کمتر از 5 دقیقه پیاده روی است.	12/2	741/0	881/0-	147/23-	378	000/0
3. وسائل تفریحی بازی کودکان به لحاظ ایمنی، از امنیت کافی برخوردارند.	07/2	598/0	929/0-	247/30-	378	000/0
4. وسائل ورزشی و بازی در پارک‏ها و بوستان‏ها متناسب با گروه‏های سنی مختلف، به ویژه کودکان وجود دارد.	99/1	705/0	005/1-	751/27-	378	000/0

Source: Research findings, 2025.

 

نتایج حاصل از خروجی آزمون که در جدول (8) ارائه شده است، نشان می‏دهد که بین میانگین نظری (برابر با 3) با میانگین به دست آمده (07/2) میزان رضایتمندی ساکنین از شاخص اوقات فراغت مشارکت اجتماعی در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة پاسداران تبریز تفاوت معیار تصمیم در سطح 95 درصد وجود دارد. همچنین نتایج بررسی شاخص اوقات فراغت از دو جهت قابل تأمل و تعمق است. نخست اینکه تعداد فضاهای سبز و پایدار در محلة پاسداران تبریز مطابق با حداقل استانداردها نمی‏باشد و همچنین به لحاظ دسترسی به فضاهای سبز و پایدار ساکنین با مشکل مواجه هستند. دوم اینکه وسائل تفریحی در نظر گرفته شده برای کودکان از کیفیت نازلی برخوردار هستند. به طور کلی می‏توان گفت با میانگین کمتر از حد متوسط (07/2) میزان رضایت‏مندی ساکنین از شاخص اوقات فراغت در سکونتگاه غیررسمی محلة پاسداران تبریز در حد پائینی (کمتر از حد متوسط) قرار دارد.

 

تحلیل آزمون واریانس متغیر وضعیت شغلی در خصوص رضایتمندی از زیست پذیری شهری

برای اثبات فرضیة تحقیق «به نظر می‏رسد ویژگی‏های فردی ساکنین (وضعیت شغلی) در رضایتمندی از شاخص‏های زیست‏پذیری در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة پاسداران تبریز تأثیرگذار است». از آزمون آماری تحلیل واریانس یک‏طرفه استفاده می‏شود. با توجه به اینکه یکی از اهداف این پژوهش، سنجش میزان تفاوت رضایتمندی ساکنین بر حسب وضعیت شغلی است. بدین منظور تحلیل واریانس یک‏طرفه می‏تواند به تشخیص معناداری تفاوت خصوصیات فردی پاسخ‏دهندگان در ارتباط با رضایت‏مندی از زیست‎پذیری شهری کمک نماید.

 

جدول 9. تحلیل واریانس وضعیت شغلی در ارتباط با رضایتمندی ساکنان محلة پاسداران تبریز از زیست پذیری شهری

منبع تغییرات	مجموع مجذورات	درجة آزادی	میانگین مجذورات	F	معیار تصمیم
بین‏گروهی	375/123	70	763/1	953/0	586/0
درون‏گروهی	796/569	308	850/1
جمع	172/693	378

Source: Research findings, 2025.

 

نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس یکطرفه نشان می‏دهد که با توجه به اینکه معیار تصمیم خطای آزمون برای سطح معناداری 95/0 بیشتر از 05/0 است، بنابراین می‏توان گفت که این فرضیه رد می‏شود و بین رضایتمندی ساکنین سکونتگاه های غیررسمی محلة پاسداران تبریز از زیست پذیری شهری بر حسب وضعیت شغلی تفاوت معنی‏داری وجود ندارد. به عبارت بهتر؛ افرادی که فاقد شغل هستند (بیکاران)، کارگران ساده، دانشجویان، افراد خانه‏دار، بازاری و در نهایت بازنشستگان، میزان نارضایتی‏شان از زیست‏پذیری شهری در محلة پاسداران تبریز در یک سطح و طیف مشخصی قرار دارد و تفاوت چندانی در نظرات آنان دیده نمی‏شود.

 

ارزیابی رضایتمندی زنان ساکنین از زیست پذیری شهری و رتبه‏بندی شاخص‏های آن در محلة پاسداران تبریز

باتوجه به هدف پژوهش که سنجش اهمیت شاخص‏های رضایتمندی از زیست پذیری شهری میان ساکنان محلة پاسداران تبریز و نیز 6 مقیاس آموزشی، کالبدی، خدماتی، بهداشتی، اجتماعی و رفاهی باتوجه به پاسخ‏های ساکنین که براساس طیف لیکرت طبقه‏بندی شده‏اند، توسط آزمون فریدمن ارزیابی شد. به عبارت بهتر از آزمون فریدمن به منظور ارزیابی و رتبه‏بندی شاخص‏های رضایتمندی از زیست پذیری شهری در محلة پاسداران تبریز استفاده شد. مقایسة میانگین شاخص‏های رضایتمندی سکونتی نشان می‏دهد بالاترین میانگین (28/2)، متعلق به شاخص آموزشی است و پایین‏ترین میانگین (98/1)، مربوط به شاخص بهداشتی است. مقایسة میانگین رتبه‏ها نشان می‏دهد بالاترین میانگین رتبه، (16/4)، به شاخص آموزشی تعلق دارد و بدین معناست که مهم‏ترین شاخص در جلب رضایتمندی ساکنین از زیست پذیری شهری شاخص آموزشی می‏باشد. بعد از شاخص فوق، مهم‏ترین شاخص‏های دیگر به ترتیب رو‏به‏رو هستند: اجتماعی (82/3)، کالبدی (61/3)، رفاهی (37/3)، بهداشتی (03/3) و خدماتی (3). جدول (10) بیانگر معناداری آماری است. مقدار مجذور کای به دست آمده 138/120 است که در سطح خطای کمتر از 05/0 قرار دارد (05/0> P). آزمون فریدمن نشان می‏دهد که اهمیت شاخص‏های مطرح شده دربارة زیست پذیری شهری متفاوت بوده است. (05/0> P، 5=df، مجذور کا = 138/120). در جدول (10) به نتایج آزمون فریدمن و در جدول (11) به رتبه‏بندی شاخص‏ها اشاره شده است.

 

جدول 10. آمار آزمون فریدمن

379	N
138/120	Chi-Square
5	df
000/0	Asymp. Sig.

Source: Research findings, 2025.

 

با توجه به خروجی آزمون فریدمن، شاخص آموزشی (وجود فضاهای آموزشی) در صدر عوامل مؤثر بر زیست‏پذیری محلة پاسداران محسوب می‏شود. همچنین شاخص‏های اجتماعی، کالبدی، رفاهی و خدماتی در رتبه‏های بعدی قرار دارند.

 

 

جدول 11. رتبه‏بندی شاخص‏ها

میانگین رتبه‏ها	شاخص‏ها
16/4	آموزشی
82/3	اجتماعی
61/3	کالبدی
37/3	رفاهی
3	خدماتی

Source: Research findings, 2025.

 

در آزمون کروسکال - والیس زمانی می‏توانیم از معنادار بودن نتایج اطمینان حاصل کنیم که میزان سطح معناداری متغیرها کمتر از 05/0 باشد. میزان Sig مؤلفه‏های آموزشی، کالبدی، خدماتی، بهداشتی، اجتماعی و رفاهی همگی 000/0 می‏باشد. جدول (12) بیانگر معنادار بودن نتایج است؛ چراکه میزان سطوح معناداری شاخص‏های مذکور، کمتر از 05/0 است.

 

 

جدول 12. نتایج آمارة آزمون کروسکال‏ والیس محلة پاسداران تبریز

آماره	آموزشی	کالبدی	خدماتی	بهداشتی	اجتماعی	رفاهی
مقدار اسکوئر	991/107	434/128	924/143	265/85	030/69	346/23
درجة آزادی	2	2	2	2	2
معیار تصمیم	000/0	000/0	000/0	000/0	000/0

Source: Research findings, 2025.

 

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها

در چشم‌انداز مطالعات نوین شهرسازی، مفهوم زیست‌پذیری شهری به‌مثابه یکی از ارکان اصلی تحلیل کیفیت زندگی شهری، به‌ویژه در مناطق فرودست و سکونتگاه‌های غیررسمی، جایگاهی راهبردی دارد. محله پاسداران تبریز به‌عنوان یکی از نمونه‌های بارز سکونتگاه‌های غیررسمی در بافت پیرامونی کلان‌شهر تبریز، از مصادیقی است که بررسی سطح زیست‌پذیری در آن می‌تواند بازتابی از شکاف‌های عملکردی نظام برنامه‌ریزی شهری در تأمین عدالت فضایی و خدماتی باشد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که ساکنان محله پاسداران تبریز با سطح تحصیلاتی عمدتاً در محدوده بی‌سواد تا دیپلم و با سهمی اندک از افراد دارای تحصیلات عالی (کمتر از ده درصد) مواجه‌اند. از منظر وضعیت اشتغال، نزدیک به نیمی از جمعیت مورد مطالعه در این محله فاقد شغل بوده و حدود یک‌چهارم نیز در قالب مشاغل کارگری موقت یا فصلی فعالیت داشته‌اند. همچنین، وضعیت تأهل نیز گویای آن است که اکثریت قابل توجهی از پاسخگویان متأهل بوده‌اند (نزدیک به سه‌چهارم). در ارزیابی شش مؤلفه کلیدی زیست‌پذیری شهری شامل ابعاد آموزشی، کالبدی، خدماتی، بهداشتی، اجتماعی و رفاهی، نتایج تحلیل توصیفی حاکی از آن است که میانگین کلی رضایت‌مندی ساکنان از وضعیت زیست‌پذیری در محله پاسداران تبریز برابر با 12/2 بوده و در سطحی پایین‌تر از حد متوسط قرار دارد. در میان این شاخص‌ها، بیشترین سطح رضایت‌مندی به خدمات آموزشی (29/2)، مشارکت اجتماعی (26/2) و شاخص‌های مسکن (18/2) اختصاص یافته است؛ درحالی‌که شاخص‌هایی نظیر امنیت اجتماعی (09/2)، اوقات فراغت (07/2)، حمل‌ونقل عمومی (99/1) و بهداشت و درمان (98/1) در سطوح پایین‌تری قرار دارند. تحلیل واریانس یک‌طرفه نشان داد که متغیر وضعیت شغلی تأثیر معناداری بر سطح رضایت‌مندی ساکنان از مؤلفه‌های زیست‌پذیری در محله پاسداران تبریز نداشته است؛ به این معنا که گروه‌های مختلف شغلی، از افراد شاغل و خانه‌دار تا بازنشستگان و کسبه، برداشت مشترکی نسبت به وضعیت نازل زیست‌پذیری در این محدوده دارند. این همگرایی در ادراک نارضایتی، بیانگر نوعی وفاق اجتماعی نسبت به ضعف ساختاری خدمات و زیرساخت‌های شهری در سکونتگاه‌های غیررسمی است. در رتبه‌بندی تفصیلی مؤلفه‌های زیست‌پذیری در محله پاسداران تبریز، مؤلفه آموزش با میانگین 16/4 در جایگاه نخست قرار گرفته است؛ پس از آن مؤلفه‌های اجتماعی (82/3)، کالبدی (61/3)، رفاهی (37/3)، بهداشتی (03/3) و خدماتی (3) به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند. آزمون غیرپارامتریک کروسکال والیس نیز تأیید می‌کند که تفاوت در ادراک رضایت‌مندی از این مؤلفه‌ها از لحاظ آماری معنادار است (sig < 0.05).

 از حیث تطبیق نتایج با مطالعات پیشین، یافته‌های پژوهش حاضر با مطالعات وککورو (2015) و قادرپور و همکاران (2021) هم‌راستا بوده و نارضایتی عمومی از وضعیت زیست‌پذیری در سکونتگاه‌های غیررسمی را مورد تأکید قرار می‌دهد. در عین حال، با مطالعه حیدری و همکاران (1396) که زیست‌پذیری را در بافت فرسوده مرکزی شهر زنجان در سطحی متوسط گزارش کرده‌اند، تفاوت ماهوی دارد. از دیگر موارد مشابه، می‌توان به پژوهش ماندلنی و همکاران (2021) اشاره کرد که در آن، همانند پژوهش حاضر، مؤلفه آموزش به‌عنوان مؤثرترین شاخص در ارتقاء رضایت‌مندی ساکنان معرفی شده است. همچنین، مطالعاتی همچون ذاکر حقیقی و همکاران (2015)، اسکوئی‌ارس و حکیمی (1400) و حیدری و همکاران (1400) هر یک به ترتیب مؤلفه‌هایی نظیر «اقتصادی»، «روانی-اجتماعی» و «تسهیلاتی» را به‌عنوان عوامل اصلی تبیین رضایت‌مندی از زیست‌پذیری در مناطق مورد مطالعه خود معرفی کرده‌اند. به‌طور کلی، نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که سطح زیست‌پذیری در محله پاسداران تبریز در وضعیتی شکننده قرار دارد و رضایت‌مندی ساکنان از آن پایین‌تر از حد مطلوب است. از این‌رو، ضرورت دارد تا بازآفرینی اجتماعی و فضایی این محدوده با رویکردی جامع‌نگر، محله‌محور و مبتنی بر تقویت سرمایه انسانی و اجتماعی، در دستورکار سیاست‌گذاران شهری و نهادهای متولی قرار گیرد. شناسایی و اولویت‌بخشی به مؤلفه‌های دارای پتانسیل ارتقاء، به‌ویژه در حوزه آموزش و مشارکت اجتماعی، می‌تواند گامی مؤثر در بهبود کیفیت زندگی و ارتقاء زیست‌پذیری در این محله حاشیه‌نشین باشد.

باتوجه به نتایج پژوهش، پیشنهادهای زیر به منظور افزایش رضایتمندی ساکنین از شاخص‏های زیست‏پذیری شهری در محلة پاسداران تبریز ارائه شده است:

- توسعه فضاهای آموزشی متناسب با تراکم دانش‌آموزی: با توجه به عدم توازن میان ظرفیت مدارس راهنمایی موجود و جمعیت دانش‌آموزی در محله پاسداران، پیشنهاد می‌شود احداث حداقل دو باب مدرسه در مقطع متوسطه اول (راهنمایی سابق) در دستور کار نهادهای ذی‌ربط قرار گیرد. این اقدام در راستای رعایت استانداردهای آموزشی و توزیع عادلانه زیرساخت‌های شهری ضروری است.

- تقویت تاب‌آوری کالبدی در برابر مخاطرات زمین‌ساختی: نظر به بافت فرسوده و ساخت‌وسازهای کم‌دوام در این محدوده و قرارگیری آن در حریم گسل فعال شمال تبریز، اجرای طرح‌های بهسازی و مقاوم‌سازی بناها از اولویت‌های اساسی مدیریت شهری محسوب می‌شود. سیاست‌گذاری‌های تشویقی و حمایتی می‌تواند در ارتقاء کیفیت سازه‌ها مؤثر باشد.

- بهسازی بصری و فنی ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی: ایستگاه‌های اتوبوس موجود در این محله از منظر طراحی، مصالح و کیفیت ساختاری با چالش‌هایی مواجه‌اند. پیشنهاد می‌شود در بازطراحی این فضاها از مصالح نوین مقاوم در برابر عوامل محیطی و انسانی (همچون پلی‌استایرن با پوشش پلی‌استر) بهره گرفته شود تا ماندگاری، زیبایی و ایمنی آن‌ها افزایش یابد.

- تجهیز ایستگاه‌های اتوبوس به امکانات رفاهی متناسب با اقلیم: در جهت بهبود تجربه کاربری و آسایش حرارتی شهروندان، تعبیه سیستم‌های گرمایشی مناسب برای فصول سرد و سامانه‌های تهویه مطبوع در ایستگاه‌های پرتردد این محله ضروری به نظر می‌رسد. چنین اقداماتی می‌تواند نقش موثری در افزایش تمایل به استفاده از حمل‌ونقل عمومی داشته باشد.

- گسترش دسترسی به خدمات درمانی اولیه و تخصصی: توزیع مراکز بهداشتی و درمانی موجود در محله پاسداران، با حجم جمعیت ساکن متناسب نیست. پیشنهاد می‌شود تأسیس مراکز درمانی جدید با تجهیزات پیشرفته و افزایش نیروی انسانی متخصص، به‌ویژه در حوزه بهداشت عمومی، در برنامه‌های توسعه سلامت شهری این منطقه قرار گیرد.

- ارتقاء امنیت عمومی با تمرکز بر آسیب‌پذیرترین گروه‌ها: با هدف افزایش احساس امنیت، به‌ویژه برای گروه‌های حساس مانند بانوان و کودکان، اجرای طرح‌هایی نظیر گشت‌های پیاده و موتوری 24 ساعته پلیس در سطح محله توصیه می‌شود. چنین تدابیری می‌تواند به شکل‌گیری فضاهای امن شهری کمک شایانی نماید.

- ایجاد شبکه محلی مشارکتی در راستای امنیت اجتماعی: برای تقویت حس تعلق و کنش‌گری اجتماعی، می‌توان از ظرفیت‌های درون‌محله‌ای بهره برد. پیشنهاد می‌شود افراد معتمد محلی تحت عنوان «پلیس محله» آموزش دیده و با ثبت و گزارش سریع وقایع ناامنی یا بزهکاری، در حفظ امنیت مشارکت فعال داشته باشند.

- طراحی فضاهای تفریحی متناسب با نیازهای کودکان و نوجوانان: کمبود فضاهای بازی ایمن و استاندارد در محله پاسداران یکی از نارسایی‌های خدمات شهری در این منطقه است. پیشنهاد می‌شود در طراحی و بازآفرینی فضاهای بازی، تفکیک گروه‌های سنی (به‌ویژه بازه 5 تا 12 سال)، استفاده از عناصر طراحی ایمن، پرهیز از ایجاد فضاهای متروک و کم‌تردد، و ارتقاء نظارت بصری در اولویت قرار گیرد.

- تدوین طرح موضعی ویژه برای ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی: ضروری است شهرداری تبریز با همکاری سایر دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط، نسبت به تهیه و اجرای طرح موضعی ویژه برای محله پاسداران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نواحی اسکان غیررسمی در کلان‌شهر تبریز اقدام نماید. این طرح باید دارای رویکرد چندبعدی (کالبدی، اجتماعی، خدماتی و زیست‌محیطی) باشد و مشارکت جامعه محلی در مراحل طراحی و اجرا مورد تأکید قرار گیرد. 

 

 

ملاحظات اخلاقی:

پیروی از اصول اخلاق پژوهش: در مطالعه حاضر فرم­های رضایت نامه آگاهانه توسط تمامی آزمودنی­ها تکمیل شد.

حامی مالی: هزینه­های مطالعه حاضر توسط نویسندگان مقاله تامین شد و حامی مالی ندارد.

تعارض منافع: بنابر اظهار نویسندگان مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است.

 

References

1.       Afsari, R., Behzadfar, M., & Khairuddin, R. (2018), Explanation, analysis of the concept of security and its indicators in informal settlements, International Conference on Security, Development and Sustainable Development of Border Areas, Territories and metropolises, solutions and challenges with a focus on passive defense and crisis management, Imam Ali University, Tehran, 2 [In Persian].

2.       Aref Hosseini, S.A., Panahi, A., Azar, A., Valizadeh, R. (2020), Assessment and evaluation of the mental dimension of livability in the urban contexts of Tabriz metropolis, Scientific Journal of Geography and Planning, 24 (74), 136. doi: 10.22034/gp.2021.10755 [In Persian].

3.       Daviran, S. (2020). Assessment of urban textile viability with emphasis on social sustainability (Case Study: Informal settlements of Hamadan city). Journal of Urban Social Geography, 7(1), 47-64. doi: 10.22103/JUSG.2020.2004 [In Persian].

4.       Ghaderpour, Y., Arasteh Taleshmekaiil, M.R., Rouki, B., Mohemsaz, M., Azimi, M.H., Sadeghpour., A. (2021). Analysis and Measurement of Parameters of Quality of Life in Informal Settlements Surrounding of Tehran Metropolis, Hindawi Mathematical Problems in Engineering, Article ID 4759461, 10 pages https://doi.org/10.1155/2021/4759461.

5.       Ghorbani, R. , Oskouee Aras, A. and Tahmasebi Moghaddam, H. (2022). Survey of Satisfaction with the Quality of Urban life in Informal Settlements (Case Study: YousefAbad Neighborhood of Tabriz). Geographical Engineering of Territory, 6(4), 817-834. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.25381490.1401.6.4.3.6

6.       Heydari, M.T., Haghi, Y., Nasiri, S. and Moharami, S. (2021). Analysis of livability Regeneration Promotions in the Informal livability Text of the City (Case Study: Zanjan). Geography and Development, 19(65), 27-52. doi: 10.22111/j10.22111.2021.6520 [In Persian].

7.       Heydari, T., and Mohammadi, S. (2020). Analysis of Social pathos in Informal Settlement Areas (Case Study: Islamabad Neighborhood of Zanjan City). , 11(40), 59-76 https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1399.11.40.5.2 [In Persian].

8.       Heidari, M.T., Shamaei, A., Sasanpour, F., Soleimani, M., and Ahadnejad Roshti, M. (2017), Analysis of factors affecting the viability of worn-out urban tissues (Case study: texture Worn in the central part of Zanjan), Journal of Geographical Space, 17 (59), 1-25 URL: http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-1-1419-en.html [In Persian].

9.       Jamini, D., Jamshidi, A., & Abdolmaleki, M. (2022). Identify the challenges of informal settlements and Provide operational-executive solutions to improve it in Kurdistan province(Case study: Urban Separated Area of Naysar,). , 12(47), 111-130. doi: 10.30495/jupm.2021.27932.3875 [In Persian].

10.       Khalifa, Marwa A., (2015), Evolution of Informal Settlements Upgrading Strategies in Egypt: From Negligence to Participatory Development, Ain Shams Engineering Journal, Vol6, Pp: 1151. https://doi.org/10.1016/j.asej.2015.04.008

11.       Mandleni, B.N, Omotayo, A.O., Ighodaro, D.I., Agbola, S.B. (2021) Analysis of the Living Conditions at EZakheleni Informal Settlement of Durban: Implications for Community Revitalization in South Africa, Sustainability, 14 (3), 1-16. https://doi.org/10.3390/su13042371

12.       Meshkini, A., Rostammeydan, A., Ahadnejad, M. and Mahmoudzadeh, H. (2021). Explaining Livable Eco-City Pattern of Tabriz Metropolis Using Fuzzy Model. Journal of Urban Ecology Researches, 12(3), 69-88. doi: 10.30473/grup.2021.8245 [In Persian].

13.       Mohrekesh, R. and Saberi, H. (2022). Identifying the Effective Indicators of Urban Livability (Case Study of Areas 1, 5 and 8 of Isfahan Municipality). Geography and Urban Space Development, 9(2), 1-16. doi: 10.22067/jgusd.2021.47296.0 [In Persian].

14.       Oskouee Aras, A. (2022). Structural Features of Informal Settlements in the Akhmakiyeh Neighborhood of Tabriz. Quarterly Journals of Urban and Regional Development Planning, 7(20), 85-113. doi: 10.22054/urdp.2022.64027.1383 [In Persian].

15.       Oskouee Aras, A. and Azar, A. (2023). A Meta-Analysis of Researches Conducted on the Quality of Urban Life in Informal Settlements in Iran. Urban Planning Knowledge, 7(3), 67-89. doi: 10.22124/upk.2023.22756.1796 [In Persian].

16.       Oskouee Aras, A. and Babaie Aghdam, F. (2023). Assessing the satisfaction of female-headed households with residential environments in informal settlements (Case study: Islamabad neighborhood of Zanjan). Geographical Engineering of Territory, 7(3), 689-708. doi: 10.22034/jget.2023.154400

17.       Oskouee Aras, A. and Badamchizadeh, P. (2024). Analyzing the approaches of neighborhood-oriented planning and community-oriented regeneration. Geography and Human Relationships, 6(3), 733-767. doi: 10.22034/gahr.2023.406966.1912 [In Persian].

18.       Oskouee Aras, A. and Hakimi, H. (2021). Measuring Indicators of Urban Vitality in Informal Settlements (Case study: Seilab Qoshkhane Tabriz). Geographical Urban Planning Research (GUPR), 9(1), 143-163. doi: 10.22059/jurbangeo.2021.309948.1363 [In Persian].

19.       Pourmohammadi, M.R., Hakimi, H., and Mirzaei, A. (2019), Measuring the satisfaction of residents of informal settlements with the services provided by urban management (Case study: Pasdaran neighborhood of Tabriz), Journal of Studies of Human Settlements Planning, 14(3), 593-594. https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1031068/FullText [In Persian].

20.       Rashidi Ebrahim Hessari, A., Movahed, A., Toulaei, S., Mousavi, M.N. (2016), Spatial analysis of Tabriz metropolitan area with a livable approach, Journal of Geographical Space, 16 (54), 155-176. URL: http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-۱-۲۵۴۱-fa.html [In Persian].

21.       Roohipour, Z., Shobeiri, S. M., Larijani, M. and Mikaeili, A. (2019). Investigating the Effects of Establishing of nature school on Urban Livability using Delphi method, Case Study: Pardisan Park, Tehran. Journal of Urban Ecology Researches, 10(19), 135-150. doi: 10.30473/grup.2019.5633 [In Persian].

22.       Saffari, F. and Nazmfar, H. (2023). Measuring the livability of urban areas with an emphasis on the environmental dimension (case study of district 3 of Ardabil city). Journal of Environmental Science Studies, 8(1), 6220-6228. doi: 10.22034/jess.2022.367177.1897 [In Persian].

23.       Saitluanga, B.L. (2014). Spatial Pattern of Urban Livability in Himalayan Region: A Case of Aizawl City, India. Soc Indic Res 117, 541–559 (2014). https://doi.org/10.1007/s11205-013-0362-3

24.       Sasanpour, F., Toulaei, S., & Jafari Asadabadi, H. (2015). Study of urban livability in twenty-two districts of Tehran Metropolitan. Regional Planning, 5(18), 27–42.

25.       https://jzpm.marvdasht.iau.ir/article_766.html?lang=en [In Persian].

26.       Sofeska, E. (2017). Understanding the livability in a city through smart solutions and urban planning toward developing sustainable livable future of the city of Skopje. Procedia Environmental Sciences, 37, 442–453. https://doi.org/10.1016/j.proenv.2017.03.014

27.       Taleshi Anbohi, M., aghaeizade, E., & Jafari Mehrabadi, M. (2020). Structural analysis of Livability of Urban Deteriorated Textures with a Futuristic Approach(Case study: Deteriorated Texture of region 1 of Qazvin City). , 10(39), 117-134. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1398.10.39.9.7 [In Persian].

28.       Webster, Merriam (2016), Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary 11th Edition, Webster.

29.       Wokekoro, E., (2015). Residents’ Satisfaction with residential quality of life in informal settlements in port Harcourt municipality, European Journal of Research in Social Sciences, 3 (3), 1-17.  European Journal of Research in Social Sciences – Vol. 3 No. 3, 2015

30.       Woodcraft, S., Osuteye, E., Ndezi, T., & Makoba, F. (2020). Pathways to the ‘Good Life’: Co-Producing Prosperity Research in Informal Settlements in Tanzania. Urban Planning, 5(3), 288-302. https://doi.org/10.17645/up.v5i3.3177

31.       www.worldbank.org.

32.       Zakerhaghighi, K., Khanian, M., & Gheitarani, N. (2015). Subjective quality of life: Assessment of residents of informal settlements in Iran (A case study of Hesar Imam Khomeini, Hamedan). Applied Research in Quality of Life, 10(2), 419–434. https://doi.org/10.1007/s11482-014-9320-8

33.       Zeiny, S. M., & Mojtabazadeh, H. (2021). A comparative study of the livability indices of urban areas of Islamshahr. , 11(43), 165-178. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1399.11.43.11.4 [In Persian].

34.       Ziari, K. , Haydari, A. , Ghanizadeh Ghasemabadi, H. and Abazari, N. (2018). Assessing and Evaluating Components of Viability in Bam City. Journal of Urban Social Geography, 5(1), 105-120. doi: 10.22103/JUSG.2018.1964  [In Persian].