The role of Indian Parsis in the internal developments of Iranian Zoroastrian society during the Qajar period

Subject Areas : Religions of Ancient Iran

Masoud Dadbakhsh ¹

1 - a university student of kharazmi university

Received: 2024-08-14 Accepted : 2024-09-17 Published : 2025-05-27

Keywords: Persis, Zoroastrians of Iran, Qajar period, economic situation, culture, religious developments.,

Abstract :

Abstract Parsis, as an important and powerful social minority in India, improved the living conditions of their co-religionists in Iran by donating financial aid and sending representatives from the Qajar period. They help Zoroastrians achieve the highest social and economic status by receiving the order to cancel the jizya, sending material aid, building Zoroastrian schools and associations, and helping economic and cultural activities. Most of the research conducted in this regard has only examined the role of Persians in improving the social condition of Zoroastrians in Iran with positive and praiseworthy characteristics, and historical documents and data have not been given attention to researchers and active researchers in this field. Therefore, the present study, by examining the available documents and sources and relying on the descriptive-analytical method, seeks to answer the question of what factors the activities of the Persians of India have had constructive or destructive effects on the economic, cultural and religious life of the Zoroastrians of Iran. The researches of this research indicate that despite the influence of Indian Persians on the social and cultural activities of Iranian Zoroastrians, sometimes their dominance in internal and religious issues of this society causes a split among Zoroastrians living in Iran.

References:

- آبادیان، حسین، «ریپورترها و تحولات تاریخ معاصر ایران»، فصلنامه مطالعات تاریخی، 1383، س 2، ش 2، 139-193.
- آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، شناسه اسناد: 693/250؛6042/293؛ 6062/293؛ 5919/360.
- آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران (متما): شناسه اسناد: 17089-17090 ن؛ 17084 ن؛ 17082 ن؛ 6/1-1631؛ 47550 ن.
- اشیدری، جهانگیر،1355/2535، تاریخ پهلوی و زرتشتیان، تهران: انتشارات ماهنامه هوخت.
- افخمی، مهناز، 1986، «مصاحبه با رستم صرفه»، تاریخ شفاهی ایران، جلد 4، کالیفرنیا: بنیاد مطالعات ایران.
- آلمانی، هانری رنه د، 1335، از خراسان تا بختیاری، جلد 3، ترجمه فره‌وشی (مترجم همایون)، تهران: امیرکبیر.
- اورسل، ارنست، 1382، سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، «سازگاری و سازواری زرتشتیان با مردم کرمان»، یادواره بزرگداشت سه‌هزار سال فرهنگ زرتشتی. 1383، تهران: انجمن زرتشتیان تهران.
- براون، ادوارد، 1329، انقلاب ایران، ترجمه احمد پژوه، تهران، کانون معرفت.
- بنجامین، س. ج. و، 1369، سفرنامه بنجامین، ترجمه محمد حسین کرد بچه، تهران: انتشارات جاویدان.
- بویس، مری، «مانکجی لیمجی هاتریا در ایران»، چیستا، 1364، س 3، ش 26، 424-432.
- پورداود، ابراهیم، 1925/1295 یزدگردی، ایرانشاه، بمبئی: انتشارات انجمن زرتشتیان بمبئی.
- پوررستمی، فرامرز، 1387، انجمن زرتشتیان ایران، یک سده تلاش و خدمت، تهران: انتشارات فروهر.
- پولاک، یاکوب ادوارد، 1368، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
- پیشدادی، جمشید، 1374/1995 م، خاطرات 365 روز یا پاره‌ای از سنت‌های زرتشتیان در سده گذشته، کالیفرنیا: شرکت چاپ نامحدود.
- جکسن، ابراهیم و. ویلیامز، 1387، سفرنامه جکسن: ایران در گذشته و حال، چاپ 5، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره ای، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- خاضع، اردشیر، 1363، خاطرات اردشیر خاضع، جلد 2، تصحیح رشید شهمردان، بمبئی، کتابفروشی خاضع.
- دستمالچی، اصغر، 1383، تاریخ روابط ایران و هند، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
- دو سفرنامه از جنوب ایران،1377، به تصحیح و اهتمام سید علی آل‌داود، چاپ 2، تهران: امیر کبیر، 1377.
- دیولافوا، ژان، 1376، سفرنامه خاطرات کاوش‌های باستان شناسی شوش 1884-1886، ترجمه ایرج فره‌وشی، چاپ 4، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- رایس، کلارا، 1383، سفرنامه کلارا کولیور رایس: زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان، ترجمه اسدالله آزاد، تهران: نشر کتابدار، 1383.
- رجایی، عبدالمهدی، 1383، تاریخ اجتماعی ایران در عصر ظل السلطان (از نگاه روزنامه فرهنگ اصفهان)، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
- رسولی، مرتضی، «زرتشتیان معاصر (گفتگو با بوذرجمهر مهر)»، تاریخ معاصر ایران، 1382، س 7، ش 28، 123-161.
- رضی، هاشم، 1394، تاریخ زرتشتیان ایران (اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان در دوران قاجاریه)، تهران: انتشارات بهجت.
- رنجی شری، آرین، 1377، به دام افتاده (بزرگ‌ترین رویارویی جاسوسی شرق و غرب در تهران)، ترجمه محسن اشرفی، تهران: نشر نی.
- روزنامه پرورش، 9 رمضان 1318/ 31 سپتامبر 1900، س 1، ش 28.
- روزنامه حبل‌المتین، 21 ذی‌القعده 1324 ق/ 6 ژانویه 1907 م، س 14، ش 21.
- روزنامه حبل‌المتین، 25 صفر 1315/ 26 جولای 1889 م، س 4، ش 23.
- روششوار، ژولین دو، 1378، خاطرات سفر در ایران، ترجمه مهران توکلی، تهران: نشر نی.
- رئیس، میرزا مهربان، «شرح حال ماستر خدابخش»، فروهر، 1359، س 15، ش 11 و 12. 470-471.
- زارع، اردشیر، بی‌تا، خاطرات اردشیر زارع، جلد 2، تهران: نسخه تایپی موجود در آرشیو کتابخانه یگانگی.
- سفیدوش، سیاوش، بی‌تا، یار دیرین، بی‌جا: مؤسسه ملی مطبوعات امری.
- سفیدوش، عنایت خدا، 1999 م، تنی چند از پیشگامان پارسی‌نژاد، اونتاریو: مؤسسه معارف بهایی.
- شهریاری، پرویز، «پارسی‌نامه»، فروهر،1354، س 10، ش 5، 16-22.
- شهمردان، رشید، 1360، تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان، تهران: چاپخانه راستی.
- شهمردان، رشید، 1363، تاریخ زرتشتیان، فرزانگان زرتشتی، تهران: نشر فروهر.
- شورش هندوستان (1857 م./1274 ه. ق.)، 1372، ترجمه آوانس ماسئیان، به‌کوشش صفاءالدین تبرائیان، تهران: انتشارات نیلوفر.
- صبوری‌فر، فرهاد، 1395، تاریخ روابط پارسیان هند و زرتشتیان ایران، تهران: انتشارات فروهر.
- فاضل‌مازندرانی، اسدالله، 1354/132 بدیع، تاریخ ظهور الحق، جلد 8، بی‌جا: مؤسسه ملی مطبوعات امری،.
- فقیه حقانی، موسی، «به دام افتاده و پنهان‌کاری جاسوسانه»، تاریخ معاصر ایران، 1377، س 2، ش 5، 261-268.
- فوروکاوا، فوبویوشی، 1384، سفرنامه فوروکاوا، ترجمه هاشم رجب‌زاده و کینجی ئه‌اورا، تهران: انجمن مفاخر فرهنگی.
- «کتاب زرتشت باستانی و فلسفه او - حیات اجتماعی پارسیان هندوستان»، فروهر، 1353، س 9، ش 3، خرداد 1353، 15.
- کرزن، جرج، 1373، ایران و قضیه ایران، جلد 2، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، چاپ 4، تهران: علمی فرهنگی.
- کشاورزی، کیخسرو، «بنیاد اجتماعی اقلیت کنونی زرتشتیان ایران»، چیستا، 1373، ش 108 و 109، 696-701.
- کمره‌ای، سیدمحمد، 1382، روزنامه خاطرات، جلد 2، به کوشش محمدجواد مرادی‌نیا، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
- گوبینو، ژوزف آرتور، 1383، سه سال در آسیا: سفرنامه کنت دوگوبینو، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: نشر قطره.
- ماساهارو، یوشیدا، 1374، سفرنامه یوشیدا ماساهارو، ترجمه دکتر هاشم رجب‌زاده، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
- مشروح مذاکرات مجلس، 1325، دوره اوّل، جلسه 104، چهارم جمادی‌الاول.
- نمیرانیان، کتایون، 1386، زرتشتیان ایران پس از اسلام تا امروز، تهران: مرکز کرمان‌شناسی.
- نیکنام، کورش، 1381، «ایرانشناسی- زرتشتیان ایران»، فصلنامه مطالعات ملی، س 4، ش 13، 147-181.
- خانیکف، نیکولای ولادیمیروویچ، 1375، سفرنامه خانیکف، ترجمه اقدس یغمایی و ابوالقاسم بی‌گناه، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
- هواواله، صبر، 1344، روابط پارسیان هند با ایران، پایان‌نامه مقطع دکتری زبان و ادبیات فارسی، استاد راهنما دکتر محمد مقدم، دانشگاه تهران.
- ویشارد، جان، 1363، بیست سال در ایران، ترجمه علی پیرنیا، تهران: انتشارات نوین.
- Hormoazdyar, Dastur Kayoji, 1987, Outlines Parsi History. Bombay: The K.R. Cama Oriental Institute.
- Karaka, Dosabahai Framji, 1884, History of the Parsis, Vol.1, London: Macmillian and Co.

Full-Text:



163

نقش پارسیان هند در تحولات داخلی جامعه زرتشتیان ایران در دوره قاجار

 

دوفصلنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامۀ ادیان  سال 19، شماره 35، بهار و تابستان 1403، 163-185 (مقاله پژوهشی)

Journal of Religious Studies Vol. 19, No. 35, Spring 2024 & Summer 2024

 

The Role of Indian Parsis in the Internal Developments of Iranian Zoroastrian Society During the Qajar Period

 

Masoud Dadbakhsh

PhD Graduate, Department of History, Khwarazmi University,Lecturer at University of Applied Science and Technology ,Tehran, Iran, (corresponding author). [e-mail]

 

 

 

 

Abstract:

Parsis, as an important and powerful social minority in India, improved the living conditions of their co-religionists in Iran by donating financial aid and sending representatives from the Qajar period. They help Zoroastrians achieve the highest social and economic status by receiving the order to cancel the jizya, sending material aid, building Zoroastrian schools and associations, and helping economic and cultural activities. Most of the research conducted in this regard has only examined the role of Persians in improving the social condition of Zoroastrians in Iran with positive and praiseworthy characteristics, and historical documents and data have not been given attention to researchers and active researchers in this field. Therefore, the present study, by examining the available documents and sources and relying on the descriptive-analytical method, seeks to answer the question of what factors the activities of the Persians of India have had constructive or destructive effects on the economic, cultural and religious life of the Zoroastrians of Iran. The researches of this research indicate that despite the influence of Indian Persians on the social and cultural activities of Iranian Zoroastrians, sometimes their dominance in internal and religious issues of this society causes a split among Zoroastrians living in Iran.

 

Keywords: Persis, Zoroastrians of Iran, Qajar Period, Economic Situation, Culture, Religious Developments

 

دوفصلنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامۀ ادیان  سال 19، شماره 35، بهار و تابستان 1403، 163-185 (مقاله پژوهشی)

Journal of Religious Studies Vol. 19, No. 35, Spring 2024 & Summer 2024

 

نقش پارسیان هند در تحولات داخلی جامعه زرتشتیان ایران در دوره قاجار¹

 

مسعود دادبخش 2

 

 

 

چکیده

پارسیان به‏عنوان یک اقلیت اجتماعی مهم و قدرتمند در هند، از اواسط دوره قاجار با اهداء کمک‏های مالی و ارسال نماینده باعث بهبود وضعیت معیشتی هم‏کیشان خود در ایران شدند. آنان با دریافت فرمان لغو جزیه، ارسال کمک‏های مادی، ساخت مدارس و انجمن‏های زرتشتی و کمک به فعالیت‏های اقتصادی و فرهنگی، زرتشتیان را در نیل به جایگاه بالاتر اجتماعی و اقتصادی یاری رساندند. غالب تحقیقات صورت‏گرفته دراین‏باره تنها با رویکردی مثبت و ستایشگرانه به بررسی نقش پارسیان در بهبود وضعیت اجتماعی زرتشتیان ایران پرداخته‏اند و گاه اسناد و داده‏های تاریخی چندان مورد توجه محققان و پژوهشگران فعال در این حوزه قرار نگرفته است. ازاین‏رو پژوهش حاضر با بررسی اسناد و منابع موجود و با تکیه‏بر روش توصیفی - تحلیلی به‏دنبال پاسخ‏گویی به این سؤال است که فعالیت‏های پارسیان هند چه تأثیرات سازنده یا مخربی بر حیات اقتصادی، فرهنگی و مذهبی زرتشتیان ایران داشته است؟ یافته‏های این پژوهش حکایت از آن دارد که با وجود تأثیرگذاری پارسیان هند در غالب فعالیت‏های اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان ایران، گاه دخالت‏های آنان در مسائل داخلی و مذهبی این جامعه باعث بروز شکاف گسترده در میان زرتشتیان ساکن در ایران شده است. 

 

کلید واژه: پارسیان هند، زرتشتیان ایران، دوره قاجار، وضعیت اقتصادی، فرهنگ، تحولات مذهبی

 

 

 

1. مقدمه

با ورود اعراب مسلمان به کشور ساختار مذهبی و اجتماعی ایران دچار تحولاتی گسترده شد. بخش وسیعی از ایرانیان به دلایل مختلف و متفاوت به دین اسلام گرویدند و بخشی نیز به دین زرتشت باقی مانده و به‏عنوان اهل ذمه مشمول پرداخت جزیه شدند. به‏مرورزمان شمار زیادی از زرتشتیان ایران اقدام به مهاجرت به هندوستان کرده و جامعه پارسیان هند را تشکیل دادند. غالب مهاجرین به‏ویژه در سده‏های ابتدایی از طبقات بالای اجتماعی و جامعه دهقانان و موبدان زرتشتی بودند و مهاجرت آنان باعث تقویت جامعه پارسیان و تضعیف جامعه زرتشتی ایران شد.

فشارهای دینی و اجتماعی بر زرتشتیان ایران در سده‏های میانی و پس از چیرگی مغولان (سده 6 ق) بر ایران افزایش یافت. این فشارها در دوره صفویه (907-1048 ق) و به‏واسطه تشکیل حکومتی مذهبی، سرعت و شدت بیشتری پیدا کرد و در نیمه ابتدایی حکومت قاجار به اوج خود رسید. شماری از زرتشتیان در این دوران کشته و یا متواری شدند و برخی نیز به دین اسلام گرویدند. از سوی دیگر شمار زیادی از آنان نیز راه مهاجرت به هند را برگزیدند و در میان جامعه پارسیان هند ساکن شدند. در این دوران افزون بر شمار مهاجران، دامنه مهاجرتی زرتشتیان نیز گسترش یافت و افراد طبقه متوسط و تعداد زیادی از صنعتگران و کسبه خرده‏پا زرتشتی نیز عازم هندوستان شدند؛ که این روند بیش‏ازپیش موجب فقر و تنگ‏دستی و کاهش سریع جمعیت آنان در ایران بود.

در سوی دیگر، هم‏زمان این حوادث، استیلای بریتانیا بر هند و سیاست‏های غیردینی این دولت که بیشتر با هدف استعمار و تضعیف باورهای اسلامی و هندو صورت گرفت باعث تقویت جامعه پارسیان هند و قدرت‏گیری آنان در زمینه‏های اقتصادی و فرهنگی شد. به‏ویژه از سده نوزدهم میلادی که جامعه پارسیان هند با همکاری و مساعدت نمایندگان کمپانی هند شرقی بخش عمده‏ای از تجارت دریایی هند در خلیج‏فارس و دیگر آب‏های آزاد جهان را بر عهده داشتند. این در حالی بود که جامعه زرتشتی ایران در دوره قاجار بدترین شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود را تجربه می‏کرد و قاطبه زرتشتیان ایران در این ایام افرادی کم‏سواد و فقیر بودند؛ از‏این‏رو از دوران حکومت ناصرالدین‏شاه (1264-1313 ق) و به‏واسطه بازتر شدن فضای اجتماعی و گسترش ارتباطات بین‏المللی کشور، نمایندگان پارسیان هند با هدف بهبود شرایط معیشتی زرتشتیان رهسپار ایران شدند. این نمایندگان توانستند با حمایت‏های مادی و معنوی پارسیان هند و دولت بریتانیا تحولات گسترده‏ای را در ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه زرتشتی ایران رقم بزنند و جامعه زرتشتی ایران را از نظر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی متحول سازند. هرچند می‏بایست این نکته را نیز مدنظر قرار داد که تمام دیدگاه‏های آنان مورد تأیید زرتشتیان ایران نبود و رویکرد مذهبی ایشان باعث بروز درگیری‏ها و اختلافات گسترده در میان جامعه زرتشتی کشور شد.

مقاله حاضر به‏دلیل اهمیت موضوع و عدم پرداخت تحقیقات پیشین به‏تمامی زوایای این ارتباط به نگارش درآمده است. روش گردآوری منابع در این تحقیق کتابخانه‏ای است و نگارنده تلاش دارد تا با بررسی اسناد و منابع موجود به‏روش توصیفی - تحلیلی پاسخی مناسب برای سؤالات زیر ارائه کند:

1. حمایت‏های معنوی جامعه پارسیان هند چه تأثیری در روند بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی زرتشتیان ایران داشت؟

2. پارسیان هند چه تغییراتی در ساختار فرهنگی و آموزشی جامعه زرتشتی ایران ایجاد کردند؟

3. نقش پارسیان هند و نمایندگان این جامعه در تحولات مذهبی و درگیری‏های داخلی جامعه زرتشتی ایران به چه صورت بوده است؟

 

2. پیشینه پژوهش

درباره جامعه پارسیان هند و روابطش با زرتشتیان ایران کتاب‏ها، مقالات و پایان‏نامه‏های زیادی منتشر شده اما غالب آن‏ها رونوشت از منابع و مطالب قدیمی‏تر است و با رویکردی ستایش‏آمیز به رشته تحریر درآمده‏اند. صبر هواواله در رساله دکتری خود با عنوان روابط پارسیان هند با ایران، به بررسی درباره این موضوع پرداخته است (1344 ش). این پژوهش به‏دلیل دسترسی نویسنده به منابع هندی و گجراتی دارای اهمیت است. باوجوداین نویسنده در بسیاری از مواقع تنها به نوشته‏های روزنامه جام جمشید و کتابچه انجمن ایران لیگ اکتفا نموده و از اسناد و منابع دیگر کمتر بهره برده است.

دستور میرزا هرمزدیار در کتابی که با عنوانOutlines Parsi History به بررسی اجمالی تاریخچه و وضعیت زندگی پارسیان هند پرداخته است. نسخه ابتدایی کتاب در سال 1974 م و ویراست دوم آن در سال 1987 م در بمبئی به چاپ رسید و تاکنون به زبان فارسی ترجمه نشده است. این کتاب حاوی مطالب ارزشمندی درباره جامعه پارسیان هند است اما روابط پارسیان و جامعه زرتشتی ایران را به‏طور دقیق و مستند مورد بررسی قرار نداده است.

فرهاد صبوری‏فر در کتاب تاریخ روابط پارسیان هند و زرتشتیان ایران که بر پایه منابع دست‏اول زرتشتی و کتاب‏های منتشر شده به زبان انگلیسی نگاشته شده (1395 ش)، وضعیت جامعه پارسیان هند در طول تاریخ و روابط آنان با زرتشتیان ایران را مورد بررسی قرار داده است. هرچند که ارتباطات فرهنگی میان این دو جامعه کمتر مورد توجه نگارنده قرار گرفته و مطالب کتاب صرفاً به‏صورت توصیفی و کمتر بر پایه اسناد و تحلیل گردآوری شده است.

همچنین پژوهش‏های دیگری نیز در این حوزه وجود دارد که هرکدام از آن‏ها تنها به بررسی ارتباط میان پارسیان هند و زرتشتیان ایران از برخی جهات و زوایا پرداخته‏اند. علی‏اکبر تشکری بافقی در مقاله «روابط پارسیان هند با زرتشتیان یزد» (1393 ش)، تنها به بررسی روابط زرتشتیان یزدی با جامعه پارسی هند پرداخته است. وی همچنین در مقاله دیگری با عنوان «چرایی و چگونگی شکل‏گیری روابط میان پارسیان هند و زرتشتیان ایران (بر پایه روایت داراب هرمزدیار)» (1399 ش) که با همراهی علی یزدانی‏راد به نگارش درآمده، تنها بخش‏های مختصری از تاریخچه روابط این دو جامعه را مورد واکاوی قرار داده است.

رضا مهرآفرین و ملیکا حیدری نیز در مقاله «روابط فرهنگی و مذهبی پارسیان هند با زرتشتیان ایران» (1394 ش) تنها بررسی روابط ایجاد شده میان جوامع زرتشتی ایران و هند را از منظر مذهبی و فرهنگی مورد بررسی قرار داده‏اند.

با همه این اوصاف همان‏طور که پیشتر ذکر شد بیشتر پژوهش‏های مذکور با وجود تمامی تلاش‏ها و زحمات نگارندگان آن‏ها غالباً بازنویسی مطالب و نوشته‏های پیشین بوده و در آن‏ها کمتر به بررسی اسناد گوناگون و رویکرد تحلیلی توجه شده است و این موارد از تفاوت‏های مقاله حاضر با نمونه‏های انجام شده پیشین است.

  

3. پارسیان هند و اعزام نماینده به ایران

با ورود اعراب مسلمان به ایران و به‏دلیل تغییرات صورت گرفته در ساختار سیاسی و مذهبی کشور شمار زیادی از زرتشتیان طی سده‏های متمادی به هند مهاجرت کردند و جامعه پارسیان را در این کشور تشکیل دادند. این روند در سده‏های متأخر و به‏دلیل افزایش فشارهای اجتماعی و اقتصادی بر روی اقلیت‏های دینی سرعت بیشتری پیدا کرد به‏طوری‏که شمار زرتشتیان ایران از سیصد هزار خانوار (بیش از یک‏میلیون نفر) در قرون میانه و حدود پانصد هزار نفر در ابتدای دوران صفوی به حدود دوازده هزار نفر در میانه سده نوزدهم میلادی کاهش پیدا کرد (ن. ک: گوبینو، 1383: 264؛ Hormoydzar,1987:224).

در همین ایام پارسیان شرایط کاملاً متفاوتی را تجربه می‏کردند. آنان به‏دلیل ایجاد روابط مناسب با نمایندگان دولت بریتانیا به موفقیت‏های چشمگیری در زمینه‏های اقتصادی و سیاسی دست یافتند و به‏دلیل داشتن صرافی‏های بسیار و انجام فعالیت‏های اقتصادی گسترده، به یهودیان هندوستان معروف شدند (شورش هندوستان، 1372: 131-132).

در سده نوزدهم میلادی نفوذ اقتصادی و سیاسی پارسیان به بالاترین حد خود رسید به‏نحوی‏که تمام اعضای ده نفره اتاق تجارت (بازرگانی) بمبئی در سال 1836 م از میان اعضای جامعه پارسیان برگزیده شدند (هیل، 1386: 17) و دکتر دادابای نااوروجی³ که یکی از افراد سرشناس جامعه پارسی بود به‏عنوان نخستین نماینده هند در مجلس عوام انگلستان انتخاب گردید (دستمالچی، 1383: 30).

پیشرفت‏های روزافزون جامعه پارسیان هند و تشدید فشار‏های اجتماعی و اقتصادی⁴ بر روی زرتشتیان ایران موجب شد تا پارسیان هند از سال 1854 م/1271 ق با حمایت دولت انگلستان نمایندگانی را جهت بهبود شرایط هم‏کیشان خود به ایران اعزام کنند. حضور این نمایندگان باعث گسترش ارتباطات همه‏جانبه پارسیان هند و زرتشتیان ایران شد و وضعیت معیشتی، اقتصادی و فرهنگی زرتشتیان ایران را دگرگون کرد.

نخستین نماینده جامعه پارسیان مانکجی لیمجی هاتریا⁵ نام داشت. وی تبعه انگلستان و مورد حمایت آنان بود و در ایامی که بیشتر زرتشتیان ایرانی به‏دست همشهریان خود آزار و اذیت می‏شدند، او با عزت و احترام و تحت حمایت دولت انگلستان در ایران تردد می‏کرد (بنجامین، 1369: 269).

مانکجی به‏محض ورود به ایران دست به اصلاحات اجتماعی و مذهبی گسترده در میان جامعه زرتشتیان زد (شهمردان، 1363: 623-624). وی بزرگ‏ترین مشکل جامعه زرتشتیان ایران را ضعف‏های فرهنگی و اجتماعی و برآمده از بی‏سوادی آنان می‏دانست، ازاین‏رو اقدام به تأسیس مدارسی در یزد، کرمان و تهران نمود (بویس، 1364: 420)؛ اما بی‏تردید بزرگ‏ترین خدمت مانکجی به جامعه زرتشتیان ایران جلب رضایت ناصرالدین‏شاه قاجار جهت صدور فرمان لغو جزیه در سال 1299 ق بود؛ که بار اقتصادی بزرگی را از شانه زرتشتیان ایران و پارسیان هند برداشت و زمینه را برای بهبود نسبی اوضاع زرتشتیان ایران فراهم کرد (ن. ک: اشیدری 1355: 436-455).

کیخسرو جی به‏عنوان دومین نماینده جامعه پارسیان به ایران آمد. هدف اصلی وی تشکیل دوباره انجمن‏های زرتشتی و سر و سامان دادن به آن‏ها بود. در دوره حضور وی در ایران انجمن‏هایی در کرمان، یزد و تهران تأسیس شدند و جملگی آن‏ها را به احترام ناصرالدین‏شاه، ناصری نامیدند. کیخسرو در سال 1311 ق در کرمان به قتل رسید. پس از وی اردشیر ایلدجی ریپورتر به نمایندگی پارسیان هند راهی ایران شد (رسولی، 1382: 144-145). دوران نمایندگی وی که مصادف با ایام مشروطه و به قدرت رسیدن رضاخان بود یکی از پررنگ‏ترین دوران نفوذ و دخالت پارسیان هند در امور داخلی زرتشتیان ایران به‏شمار می‏رود. تمایل وی به انجام اصلاحات گسترده دینی و فرهنگی و کسب جایگاه ممتاز سیاسی و اجتماعی در میان زرتشتیان از یک سو موجب تغییرات گسترده در ساختار مدارس و انجمن‏های زرتشتی شد و از سوی دیگر اختلافات درونی شدیدی را میان بزرگان جامعه زرتشتیان ایران رقم زد.

 

4. جامعه پارسیان هند و تحول در ساختار اقتصادی و معیشتی زرتشتیان در دوره قاجار

وضعیت معیشتی و اقتصادی زرتشتیان ایران در دوره قاجار کاملاً متأثر از وضعیت پارسیان هند بود. در این ایام چهل‏وچهار هزار نفر از پارسیان در بمبئی ساکن بودند و به‏قدری به کسب‏وکار و تجارت اهمیت می‏دادند که واژه پارسی برای مردم هند معنی «کسب‏وکار» را تداعی می‏کرد (ماساهارو، 1373: 37-38). آنان از راه دلالی تجاری میان هند، اروپا و آمریکا درآمد هنگفتی به‏دست آورده و از این راه اقدام به تأسیس تجارتخانه‏ها، شعب بانک و کارخانه‏های نساجی کرده بودند (پورداود، 1925 م:23). بخش دیگری از پارسیان نیز در ادارات و قشون انگلیسی بمبئی به رده‏های بالایی دست پیدا و با خانواده‏های برجسته اروپایی و به‏ویژه انگلیسی وصلت کرده بودند (حبل‏المتین، 25 صفر 1315: 11)؛ اما وضعیت زرتشتیان ایران کاملاً متفاوت با همتایان هندی خود بود. در دهه‏های ابتدایی سده 19 میلادی زرتشتیان ایران اقلیتی کوچک و غالباً بی‏سواد و بیشتر ساکن در روستاهای اطراف یزد و کرمان را تشکیل می‏دادند که به کشت و زرع و یا ریسندگی و بافندگی مشغول و از فعالیت‏های اقتصادی مانند بازرگانی و پیشه‏وری محروم بودند (کشاورزی، 1373: 696-697).

این وضعیت موجب شد تا پارسیان هند در سال 1854 م/1271 ق تشکّلی به‏نام «انجمن رفاه زرتشتیان ایران» و صندوق اعانه‏ای برای کمک به زرتشتیان ایران ایجاد و نماینده خود مانکجی را در 30 مارس 1854 برای رسیدگی و اصلاح حال زرتشتیان، به‏ویژه زرتشتیان کرمان و یزد، به ایران اعزام کنند (شهریاری، 1354: 16-22). با حضور مانکجی در ایران و دریافت فرمان لغو جزیه از ناصرالدین‏شاه قاجار، ارتباطات اجتماعی و اقتصادی پارسیان با زرتشتیان ایران گسترش پیدا کرد و آنان دست به اصلاح ساختار معیشتی و اقتصادی زرتشتیان ایران زدند.

هم‏زمان با حضور مانکجی در ایران، زرتشتیان همچنان به باغبانی و کشاورزی مشغول بودند و با وجود نزدیکی محل سکونت آنان به شاهراه‏های تجاری نقش چندانی در مراودات بازرگانی نداشتند (گوبینو، 1383: 264-268؛ خانیکف، 1375: 211، 218)؛ اما با گسترش ارتباط با پارسیان و انجام دلالی‏های تجاری با هند، زرتشتیان در کنار کشاورزی و باغبانی، به‏تدریج به عرصه تجارت و صنعت ابریشم راه پیدا کردند و صاحب چندین کاروان‏سرا در تهران، شیراز و اصفهان شدند. آنان حتی مهمانخانه کوچکی نیز با سرمایه پارسیان هندی در تهران ساختند؛ که درآمد آن میان زرتشتیان تهران تقسیم می‏شد (ن. ک: پولاک، 1368: 31؛ رایس، 1383: 29-30؛ بنجامین، 1369: 102، 268-269).

از اواخر دوره ناصری بازرگانان زرتشتی به فعالیت در مسقط و جنوب ایران، مشغول (دیولافوا، 1376: 180-182) و شماری از آنان مطابق با سفرنامه‏های موجود، در بنادر جنوبی ایران مسکون شدند (دو سفرنامه از جنوب ایران، 1377: 93). این امر به‏دلیل نفوذ انگلیسی‏ها و حضور تجار پارسی در مناطق جنوبی کشور بود.

با باز شدن راه بنادر تجاری هندوستان به روی زرتشتیان یزد و کرمان، بخشی از زرتشتیان ایران تبدیل به تجار و سرمایه‏داران مرفه شدند و بخش دیگر نیز از روستاها به شهرها آمده و زیر نظر آنان به خرده‏فروشی پارچه و خریدوفروش کالاهایی مانند پشم، روغن و شال در کاروان‏سراها پرداختند (کشاورزی، 1373: 698). از مهم‏ترین تجارتخانه‏های زرتشتی در این دوران می‏توان از تجارتخانه‏های جمشیدیان، جهانیان و یگانگی نام برد که همگی آن‏ها از راه ایجاد ارتباط تجاری با پارسیان هند متمول شده بودند.

لرد کرزن⁶ که در این ایام از ایران دیدن کرده است تجار زرتشتی را با دلال‏های چینی بنادر ژاپن مقایسه می‏کند و قسمت عمده تجارت جنوب ایران را در اختیار تجار زرتشتی یزد و کرمان می‏داند (کرزن، 1373: 294-295). از سوی دیگر جمعیت صد و پنجاه نفره‏ای از زرتشتیان تهران در اواخر عهد ناصری در روستای قلهک به‏همراه انگلیسی‏ها و روس‏های آن منطقه در آرامش نسبی زندگی می‏کردند و در بازار تهران برای خود سرای مخصوص داشتند (اورسل، 1382: 246، 293، 303).

با وقوع انقلاب مشروطه در ایران (1324 ق/ 1906 م) وضعیت زرتشتیان ایران بیش‏ازپیش بهبود پیدا کرد. آبراهام ویلیامز جکسن⁷ پژوهشگر و زبان‏شناس آمریکایی که در آستانه انقلاب مشروطه از ایران دیدن کرده است وضعیت اقتصادی و معیشتی زرتشتیان را بهتر از سایر اقلیت‏های مذهبی ایران می‏داند. وی مهم‏ترین دلیل این مسئله را اقدامات انجمن رفاه زرتشتیان ایران و صندوق اعانه آنکه توسط پارسیان هند در بمبئی تأسیس شده بود، معرفی می‏کند (جکسن، 1387: 424، 452).

جان ویشارد⁸ نیز اعتقاد دارد که در دوران مشروطه مشارکت زرتشتیان متمول در فعالیت‏های خیریه و کارهای نوع‏دوستانه مانند ساخت مدرسه و بیمارستان افزایش پیدا کرده بود و دلیل این امر را ایجاد دفتر نمایندگی انجمن پارسیان هند در ایران و حمایت‏های گسترده این انجمن و انگلستان از زرتشتیان می‏داند (ویشارد، 1363: 182-183).

حمایت‏های پارسیان هند و به‏تبع آن دولت انگلستان از زرتشتیان و تقویت اندیشه‏های ناسیونالیستی در میان آزادی‏خواهان ایران باعث شد تا در اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه

زرتشتیان صاحب کرسی نمایندگی در مجلس شورای ملی شوند⁹.

در سال‏های پس از انقلاب مشروطه، مشروطه‏خواهان بیش از هر چیز به ایجاد استقلال مالی برای حکومت ایران توجه نشان داده و مصمم بودند که با تأسیس بانک ملّی دست کشورهای دیگر را از نفوذ اقتصادی و پیامد آن نفوذ سیاسی در ایران کوتاه کنند و در این امر چشم یاری به تجار زرتشتی ایران و حمایت‏های پارسیان هند داشتند؛ ازاین‏روی نقش تجار زرتشتی مانند ارباب جمشید و برادران شاه جهان بیش‏ازپیش پررنگ شد و آنان به‏دلیل ارتباط گسترده تجاری با پارسیان هند سعی در جذب سرمایه و کمک‏های مالی آنان برای تأسیس بانک ملّی داشتند. هرچند که با ترور ارباب پرویز شاه جهان از بانیان تجارتخانه شاه جهان، زرتشتیان از ادامه روند دلسرد شده و دست از تلاش برای تأسیس بانک ملی برداشتند (براون، 1329: 135-136؛ حبل‏المتین، 6 ژانویه 1907: 7-8).

 

5. تأثیرات فرهنگی پارسیان هند

پارسیان هند در حوزه‏های مختلف فرهنگی بر جامعه زرتشتیان ایران اثرگذار بودند که مهم‏ترین آن‏ها ساخت مدارس و تأسیس انجمن‏های زرتشتی در ایران بود.

 

5-1. ساخت مدارس برای زرتشتیان ایران

در سال‏های آغازین دوره قاجار سوادآموزی در میان زرتشتیان ایران اهمیت چندانی نداشت و تنها مرجع آموزش خواندن و نوشتن، دستوران زرتشتی معروف به ملّا معلم‏ها بودند که آن‏ها نیز بیشتر مسائل دینی و تاریخی را به فرزندان و نزدیکان خود آموزش می‏دادند (سفیدوش، 1999: 27). در عصر ناصری و با تأسیس دارالفنون به‏تدریج داوطلبان بدون در نظر گرفتن دین و جایگاه اجتماعی و تنها با دانستن زبان و خط فارسی اجازه حضور و تحصیل در این مدرسه را یافتند (فوروکاوا، 1384: 105). ازاین‏رو کودکان زرتشتی، مسیحی و یهودی نیز به‏تدریج به مدارس دولتی راه پیدا کردند، اما تعداد آن‏ها بسیار کم بود و معاشرت و مصاحبت چندانی با دانش‏آموزان مسلمان نداشتند (رجایی، 1383: 168-169) و به همین دلیل پیشرفت چندانی در زمینه آموزشی در جامعه زرتشتی ایران به وجود نیامد. برخلاف زرتشتیان ایران، پارسیان هند در همین ایام توانستند در زمینه‏های آموزشی پیشرفت زیادی کرده و بخش اصلی جامعه با سواد هند را تشکیل دهند.¹⁰

با حضور نمایندگان پارسیان هند در ایران ساختار آموزشی جامعه زرتشتیان تغییر پیدا کرد. مانکجی عامل عقب‏ماندگی زرتشتیان را بی‏سوادی و ناآگاهی آنان می‏دانست ازاین‏رو در همان سال‏های ابتدایی حضور در ایران اقدام به ساخت یازده مدرسه و مکتب‏خانه در شهرهای یزد و کرمان و دهات‏های اطراف نمود. باوجوداین به نظر می‏رسد که سیستم آموزشی مدارس یزد و کرمان چندان مناسب و پیشرفته نبود و نظر مانکجی را به خود جلب نکرد. ازاین‏رو در سال 1282 ق/1245 ش تعدادی از کودکان زرتشتی کرمان و یزد را به تهران آورد و دبستان شبانه‏روزی زرتشتیان تهران را پایه‏گذاری نمود که تا سال 1293 ق هزینه‏های آن از طرف انجمن اکابر پارسیان هند پرداخت می‏شد (karaka:1884:85). مانکجی مبلغی را نیز به‏عنوان مقرری به ازای هر دانش‏آموز به خانواده وی می‏پرداخت تا مانع از تحصیل و پیشرفت آنان نشوند. تعدادی از آنان بعدها جزو دسته روشنفکران اجتماعی و دینی قرار گرفتند و برخی دیگر در زمینه تجاری به شهرت دست یافتند و اکثریت آنان مصدر خدمات گسترده‏ای به زرتشتیان نسل‏های بعد شدند. مانکجی پس از تربیت نسل اول کودکان زرتشتی اقدام به ساخت دبستان‏هایی جدید در یزد و کرمان نمود و از دانش‏آموزان پیشین به‏عنوان معلم بهره برد. به‏طور نمونه وی جوانمرد شیرمرد را به یزد و میرزا افلاطون را به کرمان فرستاد تا آموزش و تربیت نسل بعدی محصلان زرتشتی را بر عهده بگیرند (شهمردان، 1363: 628، 638-639؛ اشیدری، 1355: 451-453).

آن‏طور که به نظر می‏رسد با وجود مغایرت برخی تعالیم این مدارس با قواعد و احکام اسلامی، آن‏ها در زمینه امور آموزشی و مواد درسی خود از طرف دولت ایران آزاد بودند که این اتفاق بالطبع حاصل تفکرات آزاداندیشانه حکومت نبود و از کمبود آگاهی دولت‏مردان و متولیان امور فرهنگی کشور نسبت به محتوای آموزشی مدارس زرتشتی حکایت داشت.

پس از مانکجی، کیخسرو جی به‏عنوان نماینده انجمن اکابر پارسی به ایران آمد. وی با توجه به کاهش حمایت‏های مالی پارسیان هندوستان به یزد و کرمان سفر کرد و برای تأمین هزینه‏های مدارس متمولان زرتشتی را راضی به پرداخت کمک‏های مالی نمود (شهمردان، 1360: 270-277). در دوران وی 7 مدرسه زرتشتی در یزد و اطراف آن، 3 مدرسه در کرمان و مناطق اطراف و 1 مدرسه در تهران وجود داشت (اشیدری، 1355: 412)؛ که پارسیان هند در ساخت و یا پرداخت هزینه‏های آن مدارس دخیل و سهیم بودند.

با حضور اردشیرجی در ایران روند ساخت مدارس زرتشتی ادامه پیدا کرد. در این ایام افزون بر ساخت مدارس پسرانه، به‏دلیل حمایت‏های اردشیر از تحصیل دختران¹¹ به‏شمار مدارس دخترانه زرتشتی نیز افزوده شد (شهمردان، 1363: 470، 588).

با وقوع انقلاب مشروطه و بازتر شدن فضای فکری کشور، روند ساخت مدارس با حمایت و سرمایه‏گذاری پارسیان هند و زرتشتیان متمول ایران سرعت گرفت و شمار افراد باسواد در میان دختران و پسران زرتشتی افزایش پیدا کرد (پوررستمی، 1388: پیوست 17).

 

5-2. تشکیل انجمن‏های زرتشتی و تأثیر آن‏ها در حیات اجتماعی زرتشتیان

پایه‏ریزی نخستین انجمن‏های زرتشتی جهان به حدود سال 1698 م/ 1109-1110 ق در بمبئی هندوستان بازمی‏گردد. این انجمن تشکلی 5 نفره از سران و بزرگان زرتشتی بود و ازاین‏رو «پنچایت» به معنی «هیئت 5 نفره» نامیده می‏شد. پنچایت 3 وظیفه اصلی را بر عهده داشت: 1. وضع قوانین اجتماعی و مدنی پارسیان؛ 2. داوری درباره دعاوی اشخاص و دادخواهی از مراجع دولتی و 3. تقسیم منصفانه و صحیح املاک و وجوه موقوفات پارسیان. با تشدید سیر مهاجرت زرتشتیان ایران به هند و به‏وجود آمدن ارتباطات بیشتر مابین پیروان اقلیت دینی زرتشتی در ایران و هند، به‏تدریج پارسیان هند خود را موظف به پیگیری و بهبود وضعیت زرتشتیان ایران دانستند و در سال 1271 ق/1233 ش تقریباً هم‏زمان با اعزام مانکجی به ایران، انجمنی به‏نام «انجمن بهبود حال زرتشتیان ایران» توسط پارسیان تشکیل شد که هدف آن بهبود وضعیت معیشتی و اجتماعی زرتشتیان ایران بود (پوررستمی، 1388: 50-51).

آن‏طور که از سفرنامه ژولین دو روششوار¹² فرانسوی برمی‏آید، زرتشتیان ایران نیز در عهد ناصرالدین‏شاه انجمنی را تشکیل داده بودند و جلساتی را در تهران برای رایزنی و تصمیم‏گیری در مورد مسائل مختلف برگزار می‏کردند. اعضای این جلسات 45 نفر و دربرگیرنده نمایندگان تمامی صنوف زرتشتی از تاجر تا باغبان بود و هزینه‏های هر دوره از این جلسات که نزدیک به 3 شبانه‏روز طول می‏کشید به نوبت بر عهده یکی از اعضای جلسه بود (روششوار، 1378: 158).

باوجودآنکه روششوار توضیحات زیادی درباره برگزاری این جلسه داده است اما ازآنجاکه منابع دیگر به آن اشاره‏ای نداشته‏اند، می‏توان حدس زد که این جلسات به‏صورت نیمه مخفیانه برگزار می‏شده و تداوم چندانی نداشته است.

با حضور نمایندگان پارسیان در ایران نخستین انجمن‏های رسمی زرتشتی توسط مانکجی در کرمان و یزد تأسیس شدند که وظایفی از قبیل: 1. تأمین محل نمازگزاری و عبادت زرتشتیان کرمان؛ 2. تأمین مراکز آموزشی 3. برگزاری گهنبارها¹³ و جشن‏ها 4. برگزاری مراسم ازدواج و 5. جمع‏آوری کمک‏های زرتشتیان را بر عهده داشتند (نمیرانیان، 1386: 437).

با مرگ مانکجی (1269 ش) فعالیت‏های این انجمن‏ها مدتی متوقف شد تا آنکه در حدود

سال 1309 ق / 1270 ش¹⁴ با تلاش کیخسروجی دوباره «انجمن ناصری زرتشتیان یزد» و «انجمن ناصری زرتشتیان کرمان» برپا شدند. سال‏های بعد و پس از پیروزی انقلاب مشروطه عبارت «ناصری» از نام آنان حذف شد و به «انجمن زرتشتیان یزد» و «انجمن زرتشتیان کرمان» موسوم گردیدند. به‏تدریج در دهات‏های زرتشتی نشین اطراف یزد و کرمان نیز انجمن‏های زرتشتی ساخته شدند. تا آنکه تقریباً هم‏زمان با سالگرد پیروزی نهضت مشروطه در 27 جمادی‏الآخر 1325 ق با همت ارباب کیخسرو شاهرخ و مساعدت، همراهی و نظارت اردشیر ریپورتر نماینده وقت جامعه پارسیان هند «انجمن زرتشتیان طهران» با 14 عضو و به ریاست ارباب کیخسرو شاهرخ در کاروان‏سرای مشیر خلوت تشکیل شد که بعدها نام آن به «انجمن زرتشتیان تهران» تبدیل گردید (رضی، 1365: 15). چند سال بعد در 16 محرم 1328 ق، انجمن زرتشتیان شیراز نیز در باغ وقفی مسافرخانه ملت زرتشتیان شیراز تشکیل شد (اشیدری، 1355: 294).

تمامی امور اجتماعی جامعه زرتشتی ایران در دهه‏های پایانی حکومت قاجار، به‏ویژه در شهرهای کرمان و یزد، تحت سرپرستی و نظارت انجمن‏های زرتشتی اداره می‏شد؛ که همین امر عامل اصلی نفوذ جامعه پارسیان هند در تحولات اجتماعی، فرهنگی و مذهبی زرتشتیان ایران بود (باستانی پاریزی، 1383: 104-105).

در اواخر حکومت قاجار بر پایه قانون مصوب مجلس شورای ملی نظارت و سرپرستی تمامی موقوفات کشور در اختیار وزارت معارف قرار گرفت، باوجوداین به‏دلیل تلاش‏های انجمن‏های زرتشتی و نفوذ گسترده آن‏ها در میان جامعه زرتشتی ایران، وزارت معارف در تاریخ 12 ربیع‏الثانی 1332 موقوفات زرتشتیان را از این قاعده مستثنا اعلام کرد و سرپرستی این موقوفات را در اختیار انجمن‏های زرتشتی هر منطقه قرار داد و این انجمن‏ها را تنها موظف به اعلام گزارش وضعیت به وزارت معارف دانست (ساکما، شناسه:693/250).

 

6. نقش پارسیان هند در تحولات مذهبی جامعه زرتشتی در دوره قاجار

اردشیر ریپورتر نماینده سوم پارسیان هند در ایران بود. وی نسبت به دو نماینده دیگر جامعه

پارسیان دیدگاه‏های متفاوتی درباره مسائل اجتماعی جامعه زرتشتی داشت. مانکجی و کیخسرو تمام تلاش خود را معطوف به کسب امتیاز‏های اجتماعی از حکومت و انجام اصلاحات ساختاری در حوزه‏های اقتصادی و زیرساخت‏های فرهنگی جامعه زرتشتی ایران کردند. امّا وی افزون بر مسائل اجتماعی و فرهنگی به‏دنبال ایجاد تحول در ساختار فکری و مذهبی زرتشتیان ایران نیز بود.

اردشیر برخلاف نمایندگان پیشین پارسیان هند، شخصیتی مرموز و پیچیده داشت به‏طوری‏که حتی فرزند وی، شاپور ریپورتر¹⁵، به این مورد اشاره می‏کند و می‏نویسد «او عامل اطلاعاتی ارشدی بود که حتی زندگی همسر و فرزند خود را به اطلاعات آلوده کرده بود. کسی جز افراد معتمد او نباید از اینکه من پسر اویم اطلاع می‏یافت و به همین دلیل در کودکی نمی‏دانستم پدرم کجاست و چه‏کاره است» (رنجی شری، 1377: 14-15).

اردشیر در گام نخست به انجام اصلاحات گسترده فکری و عقیدتی در حوزه زنان ایرانی و زرتشتی¹⁶ پرداخت. وی آنان را به تحصیل و انتخاب پوشش به سبک دختران و زنان زرتشتی هندوستان تشویق می‏کرد و در مقالات خود تعصبات افراطی دینی و مذهبی را باعث واپس ماندگی ایرانیان می‏دانست (ن. ک: پرورش، 31 سپتامبر 1900: 5). اردشیر برای انجام این مهم حتی گاه به شهرها و روستاهای زرتشتی نشین سفر و در جهت احقاق حقوق بانوان سخن‏رانی می‏کرد (صبوری‏فر، 1395: 251).

آن‏گونه که به نظر می‏رسد تلاش‏های وی جهت انجام اصلاحات مذهبی و اعتقادی به مذاق قدرت‏های سنتی جامعه زرتشتی ایران خوش نیامد و موجب شد تا اردشیر نتواند رابطه حسنه خود را با بخشی از بزرگان جامعه زرتشتی ایران، به‏ویژه ارباب کیخسرو شاهرخ، حفظ کند. اردشیر همواره به حمایت از متجددین زرتشتی و زرتشتیان بهایی شده (احبا) می‏پرداخت و تلاش داشت تا آنان نیز به‏عنوان بخشی از جامعه زرتشتی ایران شناخته شوند. بخشی از زرتشتیان هم‏زمان با حضور نمایندگان جامعه پارسیان هند در ایران، به آیین نوظهور بهائیت گرایش یافته و در میان زرتشتیان با عنوان احبا مشهور شدند. این افراد که از سوی جامعه سنتی زرتشتیان ایران طرد شده بودند، یکی از دلایل اختلاف فکری و مذهبی پارسیان هند با زرتشتیان سنتی ایران به‏شمار می‏آمدند. مانکجی تلاش زیادی در جهت مقبولیت این افراد در میان زرتشتیان ایران داشت و جهت تسهیل این امر روابط حسنه‏ای را با حسینعلی نوری ملقب بهاء‏الله بنیان‏گذار آیین بهائیت ایجاد کرد (ن. ک: قدس‏جورابچی، بی‏تا:239-247). این ارتباط حسنه میان کیخسروجی، نماینده بعدی جامعه پارسیان و عبدالبهاء ادامه پیدا کرد و وی نیز به‏صورت غیرعلنی و نسبی به حمایت از متجددین زرتشتی و زرتشتیان بهایی شده می‏پرداخت و همین امر نیز به باور تاریخ‏نگاران زرتشتی و بهایی عامل اصلی مسمومیت وی به‏دست زرتشتیان سنتی ایران بود (ن. ک: زارع، بی‏تا: 2/115؛ فاضل‏مازندرانی، 1354: 8/934-935).

آن‏طور که به نظر می‏رسد کیخسروجی به‏دلیل مخالفت‏هایی که با روحانیون سنتی زرتشتی داشت و به تهییج آنان به قتل رسید که یکی از بزرگ‏ترین مسائل مورد اختلاف، حمایت‏های وی از زرتشتیان بهائی شده بود. پس از وی اردشیر جی که به‏صورت کامل از سوی پارسیان هند و حکومت انگلستان مورد حمایت و تأیید قرار داشت با حمایت‏های علنی خود از زرتشتیان بهائی شده بر آتش اختلافات داخلی این اقلیت کم‏جمعیت در ایران دامن زد و وضعیت داخلی جامعه زرتشتی ایران و به‏ویژه شهر یزد بیش‏ازپیش آشفته شد. از زمان حضور کیخسرو جی انجمن زرتشتیان یزد محل آمدوشد زرتشتیان دگراندیش و تجددخواه شده بود. در دوره اردشیرجی نفوذ این افراد همچون ماستر خدابخش، استاد جوانمرد و کیومرس وفادار بیشتر از پیش شد و آنان مسئولیت آموزش کودکان در مدارس خسروی و کیخسروی یزد را برعهده گرفتند. مدارسی که در آن‏ها افزون بر دانش‏آموزان زرتشتی بهائیان نیز اجازه تحصیل داشتند (رئیس، 1359: 470-471؛ افخمی، 1986: 1).

همچنین اردشیر در روند برگزاری انتخابات انجمن زرتشتیان یزد به سود آنان دخالت کرد که این حادثه باعث بروز اختلافات زیادی مابین وی، انجمن‏های زرتشتی و ارباب کیخسرو به‏عنوان نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی شد. با آغاز درگیری‏ها اردشیر، انجمن زرتشتیان یزد را با حمایت‏های پارسیان هند و دخالت کنسولگری انگلستان تعطیل کرد و پس از چندی از ایران خارج شد (ن. ک: ساکما، شناسه: 6062/293). تلاش ارباب کیخسرو برای بازگشایی دوباره انجمن زرتشتیان یزد و تصفیه آن از عناصر تجددخواه زرتشتی باعث تیرگی روابط وی با جامعه پارسیان و حکومت انگلستان شد؛ ارتباطی که به اعتقاد ارباب کیخسرو هیچ‏گاه مجدد گرم و صمیمی نگردید (شاهرخ، 1382: 35-36، 100).

در اواخر سال 1335 ق ماستر خدابخش که از مهم‏ترین تجددخواهان و حامیان احبا یزد به‏شمار می‏آمد به‏دست انجمنی متشکل از زرتشتیان متعصّب و افراطی یزد به‏نام انجمن حق‏گوی یزد ترور شد (شهمردان، 1363: 603-605). وی از دسته زرتشتیانی بود که بعد از تحصیلات ابتدایی در ایران به بمبئی هندوستان و نزد انجمن اکابر پارسی فرستاده شد و چهارده سال در آنجا تحت آموزش قرار گرفت و به زبان‏های انگلیسی، گجراتی، اوستایی، پهلوی و عربی و... مسلط شد. ماستر پس از بازگشت به ایران به تدریس در مدرسه کیخسروی یزد پرداخت و با حمایت کیخسرو جی، به عضویت انجمن زرتشتیان یزد (انجمن ناصری) درآمد. ماستر از حامیان احبای یزد بود و به همین جرم توسط ژاندارمی زرتشتی به‏نام فریدون به قتل رسید. نکته جالب‏توجه آنکه فریدون پس از دستگیری به قم منتقل و از آنجا فراری شد و تظلم‏خواهی مادر ماستر به جایی نرسید (ساکما، شناسه: 6042/293). سیاوش سفیدوش که خود یکی از احبای شناخته‏شده آن روزگار به‏شمار می‏آید اعتقاد دارد که فریدون با حمایت‏های ارباب کیخسرو شاهرخ نماینده زرتشتیان در مجلس و دستوران زرتشتی از مجازات گریخت (سفیدوش، بی‏تا:127-128).

در همین ایام نامه‏های تهدیدآمیزی منتسب به همسر اردشیر ریپورتر، شیرین، به ارباب کیخسرو شاهرخ ارسال و پای نظمیه تهران و وزارت امور خارجه نیز از بیستم محرم 1336 ق به این دعواها باز شد (ساکما، شناسه: 5919/360). هرچند که این ایام مصادف با حضور اردشیر در هند بود و هیچ‏کدام از سازمان‏های سیاسی و نظامی کشور تمایلی به بازداشت همسر یک تبعه انگلیس نداشتند.

این نابسامانی‏های موجب شد تا انجمن‏های زرتشتی تهران، یزد و کرمان از نوزدهم محرم 1337 ق با ارسال نامه‏هایی جداگانه به وزارت امور خارجه و جامعه پارسیان هند، از آنان بخواهند تا نماینده دیگری را به‏جای اردشیر ریپورتر به ایران اعزام کنند و وزارت امور خارجه نیز پیگیر این امر شود (متما، شناسه: 17090-17089 ن، 17084 ن، 17082 ن)؛ باوجوداین انجمن اکابر پارسیان هند دوباره در تاریخ 27 ژوئن 1919 / 28 رمضان 1337، اردشیر را به‏عنوان نماینده خود در ایران تعیین می‏کند (متما، شناسه: 1-1631/6)؛ که این انتخاب با تمام مخالفت‏های صورت گرفته توسط جامعه زرتشتیان و حکومت ایران، حکایت از نفوذ و جایگاه پارسیان هند و ضعف حکومت مرکزی ایران در دوران پس از جنگ جهانی اول دارد.

هرچند که باید این نکته را نیز در نظر داشت که اردشیر ریپورتر حامیانی نیز در میان زرتشتیان تجددخواه ایران، به‏ویژه در یزد و اطراف آن، داشت. ازاین‏رو با انتصاب مجدد اردشیر، دگراندیشان زرتشتی و پیروان وی در شهر یزد و دهات‏های اطراف آن حمایت خود را از این انتصاب اعلام کردند (متما، شناسه 47550 ن).

با بازگشت اردشیرجی به ایران رابطه وی و ارباب کیخسرو شاهرخ بیش‏ازپیش به سردی گرایید و اردشیر در محافل خصوصی، کیخسرو شاهرخ را فردی خائن، مزور، شارلاتان و زاده پدری مفلوک و فال‏گیر معرفی می‏کرد و معتقد بود که دلیل مخالفت کیخسرو شاهرخ با وی، حسادت به جایگاه او به‏عنوان نماینده جامعه پارسیان هند است (کمره‏ای، 1382: 2/1482).

این ارتباط تا پایان دوره قاجار هیچ‏گاه تلطیف نشد و جامعه پارسیان هند و زرتشتیان سنتی ایران همواره بر سر مسائل مذهبی و اصلاحات دینی با یکدیگر درگیر بودند. با به قدرت رسیدن رضاشاه و تمایل وی به ایجاد وحدت و یکپارچگی ملی و انجام اصلاحات ساختاری و فرهنگی، جامعه زرتشتیان ایران نیز دچار تحولات عمده در حوزه‏های اجتماعی، معیشتی، فرهنگی و مذهبی گردید و درگیری‏های درون خانوادگی آن‏ها به بوته فراموشی سپرده شد.

 

7. نتیجه‏گیری

آن‏گونه که از بررسی‏های صورت‏گرفته در مقاله حاضر برمی‏آید روابط پارسیان هند با جامعه زرتشتیان ایران که از اواسط عهد ناصری و با اعزام نمایندگان پارسیان به ایران، شکل پررنگ‏تری به خود گرفت باعث ایجاد تغییرات ساختاری در حوزه‏های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی زرتشتیان شد.

پارسیان به‏کمک حکومت انگلستان و با اعزام نمایندگانی به ایران توانستند تأثیرات مثبتی را در زندگی اجتماعی و معیشتی زرتشتیان ایران ایجاد کنند. به‏طوری‏که لغو جزیه باعث بهبود زندگی عامه زرتشتیان ایران شد و ایجاد ارتباط تجاری میان تجار زرتشتی یزد و کرمان با بازرگانان پارسی باعث گردید تا شماری از تجار سرشناس زرتشتی در حوزه‏های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی کشور صاحب‏نفوذ و قدرت شوند. ارتباط با جامعه پارسیان هند در حوزه‏های فرهنگی و آموزشی نیز به سود زرتشتیان ایران بود. ساخت مدارس نوین و انجمن‏های زرتشتی در شهرها و روستاهای زرتشتی نشین کشور جملگی با حمایت‏های مادی و معنوی جامعه پارسیان هند صورت گرفت و فعالیت‏های این اماکن موجب ارتقای سطح فرهنگی جامعه زرتشتیان ایران شد.

با تمام این اوصاف فعالیت‏های مذهبی جامعه پارسیان و نمایندگان آن چندان به مذاق جامعه سنتی زرتشتی ایران خوش نیامد و همین امر باعث بروز اختلافات گسترده داخلی در میان آنان شد. آن‏گونه که مشخص شد پارسیان هند با حمایت دولت انگلستان تلاش بسیاری در جهت مدرن‏سازی ساختار اجتماعی، فرهنگی و مذهبی هم‏کیشان خود در ایران داشتند که این مسئله بیش از همه در زمینه مسائل مذهبی نمود پیدا کرد. حمایت از زرتشتیان بهایی شده و جوانان نوگرا و حمایت از حقوق زنان زرتشتی از مهم‏ترین وجوه اختلاف پارسیان هند و زرتشتیان ایران بود. اگرچه این اختلافات با به قدرت رسیدن رضاشاه (1304-1320) و ایجاد تحولات ساختاری گسترده در حوزه‏های فرهنگی، اجتماعی و دینی کشور به‏تدریج از بین رفت.

 

منابع

-       آبادیان، حسین، «ریپورترها و تحولات تاریخ معاصر ایران»، فصلنامه مطالعات تاریخی، 1383، س 2، ش 2، 139-193.

-       آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، شناسه اسناد: 693/250؛6042/293؛ 6062/293؛ 5919/360.

-       آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران (متما): شناسه اسناد: 17089-17090 ن؛ 17084 ن؛ 17082 ن؛ 6/1-1631؛ 47550 ن.

-       اشیدری، جهانگیر، 1355/2535، تاریخ پهلوی و زرتشتیان، تهران: انتشارات ماهنامه هوخت.

-       افخمی، مهناز، 1986، «مصاحبه با رستم صرفه»، تاریخ شفاهی ایران، جلد 4، کالیفرنیا: بنیاد مطالعات ایران.

-       آلمانی، هانری رنه د، 1335، از خراسان تا بختیاری، جلد 3، ترجمه فره‏وشی (مترجم همایون)، تهران: امیرکبیر.

-       اورسل، ارنست، 1382، سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه علی‏اصغر سعیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

-       باستانی پاریزی، محمدابراهیم، «سازگاری و سازواری زرتشتیان با مردم کرمان»، یادواره بزرگداشت سه هزار سال فرهنگ زرتشتی. 1383، تهران: انجمن زرتشتیان تهران.

-       براون، ادوارد، 1329، انقلاب ایران، ترجمه احمد پژوه، تهران، کانون معرفت.

-       بنجامین، س. ج. و، 1369، سفرنامه بنجامین، ترجمه محمدحسین کرد بچه، تهران: انتشارات جاویدان.

-       بویس، مری، «مانکجی لیمجی هاتریا در ایران»، چیستا، 1364، س 3، ش 26، 424-432.

-       پورداود، ابراهیم، 1925/1295 یزدگردی، ایرانشاه، بمبئی: انتشارات انجمن زرتشتیان بمبئی.

-       پوررستمی، فرامرز، 1387، انجمن زرتشتیان ایران، یک سده تلاش و خدمت، تهران: انتشارات فروهر.

-       پولاک، یاکوب ادوارد، 1368، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.

-       پیشدادی، جمشید، 1374/1995 م، خاطرات 365 روز یا پاره‏ای از سنت‏های زرتشتیان در سده گذشته، کالیفرنیا: شرکت چاپ نامحدود.

-       جکسن، ابراهیم و. ویلیامز، 1387، سفرنامه جکسن: ایران در گذشته و حال، چاپ 5، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‏ای، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

-       خاضع، اردشیر، 1363، خاطرات اردشیر خاضع، جلد 2، تصحیح رشید شهمردان، بمبئی: کتابفروشی خاضع.

-       دستمالچی، اصغر، 1383، تاریخ روابط ایران و هند، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.

-       دو سفرنامه از جنوب ایران، 1377، به تصحیح و اهتمام سید علی آل‏داود، چاپ 2، تهران: امیرکبیر، 1377.

-       دیولافوا، ژان، 1376، سفرنامه خاطرات کاوش‏های باستان‏شناسی شوش 1884-1886، ترجمه ایرج فره‏وشی، چاپ 4، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

-        رایس، کلارا، 1383، سفرنامه کلارا کولیور رایس: زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان، ترجمه اسدالله آزاد، تهران: نشر کتابدار، 1383.

-       رجایی، عبدالمهدی، 1383، تاریخ اجتماعی ایران در عصر ظل السلطان (از نگاه روزنامه فرهنگ اصفهان)، اصفهان: دانشگاه اصفهان.

-       رسولی، مرتضی، «زرتشتیان معاصر (گفتگو با بوذرجمهر مهر)»، تاریخ معاصر ایران، 1382، س 7، ش 28، 123-161.

-        رضی، هاشم، 1394، تاریخ زرتشتیان ایران (اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان در دوران قاجاریه)، تهران: انتشارات بهجت.

-       رنجی شری، آرین، 1377، به دام افتاده (بزرگ‏ترین رویارویی جاسوسی شرق و غرب در تهران)، ترجمه محسن اشرفی، تهران: نشر نی.

-       روزنامه پرورش، 9 رمضان 1318/ 31 سپتامبر 1900، س 1، ش 28.

-       روزنامه حبل‏المتین، 21 ذی‏القعده 1324 ق/ 6 ژانویه 1907 م، س 14، ش 21.

-       روزنامه حبل‏المتین، 25 صفر 1315/ 26 جولای 1889 م، س 4، ش 23.

-       روششوار، ژولین دو، 1378، خاطرات سفر در ایران، ترجمه مهران توکلی، تهران: نشر نی.

-       رئیس، میرزا مهربان، «شرح حال ماستر خدابخش»، فروهر، 1359، س 15، ش 11 و 12. 470-471.

-       زارع، اردشیر، بی‏تا، خاطرات اردشیر زارع، جلد 2، تهران: نسخه تایپی موجود در آرشیو کتابخانه یگانگی.

-       سفیدوش، سیاوش، بی‏تا، یار دیرین، بی‏جا: مؤسسه ملی مطبوعات امری.

-       سفیدوش، عنایت خدا، 1999 م، تنی چند از پیشگامان پارسی‏نژاد، اونتاریو: مؤسسه معارف بهائی.

-       شهریاری، پرویز، «پارسی‏نامه»، فروهر، 1354، س 10، ش 5، 16-22.

-       شهمردان، رشید، 1360، تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان، تهران: چاپخانه راستی.

-       شهمردان، رشید، 1363، تاریخ زرتشتیان، فرزانگان زرتشتی، تهران: نشر فروهر.

-       شورش هندوستان، 1857 م./1274 ه. ق، 1372، ترجمه آوانس ماسئیان، به کوشش صفاءالدین تبرائیان، تهران: انتشارات نیلوفر.

-       صبوری‏فر، فرهاد، 1395، تاریخ روابط پارسیان هند و زرتشتیان ایران، تهران: انتشارات فروهر.

-       فاضل‏مازندرانی، اسدالله، 1354/132 بدیع، تاریخ ظهور الحق، جلد 8، بی‏جا: مؤسسه ملی مطبوعات امری.

-       فقیه حقانی، موسی، «به دام افتاده و پنهان‏کاری جاسوسانه»، تاریخ معاصر ایران، 1377، س 2، ش 5، 261-268.

-       فوروکاوا، فوبویوشی، 1384، سفرنامه فوروکاوا، ترجمه هاشم رجب‏زاده و کینجی ئه‏اورا، تهران: انجمن مفاخر فرهنگی.

-       «کتاب زرتشت باستانی و فلسفه او - حیات اجتماعی پارسیان هندوستان»، فروهر، 1353، س 9، ش 3، خرداد 1353، 15.

-       کرزن، جرج، 1373، ایران و قضیه ایران، جلد 2، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، چاپ 4، تهران: علمی فرهنگی.

-       کشاورزی، کیخسرو، «بنیاد اجتماعی اقلیت کنونی زرتشتیان ایران»، چیستا، 1373، ش 108 و 109، 696-701.

-       کمره‏ای، سید محمد، 1382، روزنامه خاطرات، جلد 2، به کوشش محمدجواد مرادی‏نیا، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.

-       گوبینو، ژوزف آرتور، 1383، سه سال در آسیا: سفرنامه کنت دوگوبینو، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: نشر قطره.

-       ماساهارو، یوشیدا، 1374، سفرنامه یوشیدا ماساهارو، ترجمه دکتر هاشم رجب‏زاده، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

-       مشروح مذاکرات مجلس، 1325، دوره اوّل، جلسه 104، چهارم جمادی‏الاول.

-       نمیرانیان، کتایون، 1386، زرتشتیان ایران پس از اسلام تا امروز، تهران: مرکز کرمان‏شناسی.

-       نیکنام، کورش، 1381، «ایرانشناسی- زرتشتیان ایران»، فصلنامه مطالعات ملی، س 4، ش 13، 147-181.

-       خانیکف، نیکولای ولادیمیروویچ، 1375، سفرنامه خانیکف، ترجمه اقدس یغمایی و ابوالقاسم بی‏گناه، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

-       هواواله، صبر، 1344، روابط پارسیان هند با ایران، پایان‏نامه مقطع دکتری زبان و ادبیات فارسی، استاد راهنما دکتر محمد مقدم، دانشگاه تهران.

-       ویشارد، جان، 1363، بیست سال در ایران، ترجمه علی پیرنیا، تهران: انتشارات نوین.

-       Hormoazdyar, Dastur Kayoji, 1987, Outlines Parsi History. Bombay: The K.R. Cama Oriental Institute.

-       Karaka, Dosabahai Framji, 1884, History of the Parsis, Vol.1, London: Macmillian and Co.

 

---

[1] . تاریخ دریافت: 24/05/1403؛ تاریخ پذیرش: 27/06/1403

[2] . دانش آموخته دکتری، گروه تاریخ، دانشگاه خوارزمی، مدرس دانشگاه علمی کاربردی، تهران، ایران.              [e-mail]

[3] . Dadabhai Naoroji

[4] . برای مطالعه درباره تبعیضات اجتماعی و اقتصادی نگاه کنید به: (خاضع،1363: 155-156؛ پیشدادی،1374: 141).

[5] . Maneckji Limji Hataria

[6] . Lord George Nathaniel Curzon

[7] . Abraham Valentine Williams Jackson

[8] . John G. Wishard. پزشک و میسیون مذهبی آمریکایی که نزدیک به بیست سال (1891-1910 م) در ایران حضور داشت و دوره‏های ناصری و مشروطه را از نزدیک تجربه کرده است.

[9] . در جریان متمم قانون اساسی هم این­گونه حمایت­ها از ایشان مطرح می‏شد: «زرتشتی‏ها اولاد ایران هستند همان‏طور كه سایرین بیدار شده‏اند آن‏ها هم بیدار شده‏اند نمی‏شود جلوگیرى كرد این‏ها در این آب‏وخاک حق دارند. در قانون بنویسید تا راحت شوند.» نگاه کنید به: مشروح مذاکرات مجلس، دور اوّل، جلسه 104، چهارم جمادی‏الاول 1325 ق.

[10] . پارسیان هند با وجود جمعیت نه‏چندان زیاد، بر طبق سرشماری‏های دهۀ آخر قرن بیستم میلادی 65 درصد جامعۀ باسواد هند را تشکیل می‏دادند. طبق تحقیقاتی که دربارۀ میزان با سوادان هندی از سال 1881 م. تا 1901 م. انجام شده است از هر 1000 نفر با سواد هندی، 650 نفر زرتشتی، 292 نفر مسیحی، 269 نفر بودائی، 69 نفر هندو و 41 نفر مسلمان بودند. همچنین در سال 1901 م. از 78000 زرتشتی هند نزدیک به 51000 نفر آنان باسواد بودند که این میزان در سال 1911 م. به 60005 نفر از 83566 زرتشتی رسید که به‏طور تقریبی حدود 76 درصد جمعیت ایشان را افراد با سواد تشکیل می‏دادند که با توجه به زمان تحقیق نرخ سواد جامعۀ زرتشتیان هند بسیار بالا بوده است (ن.ک: زرتشت باستانی و فلسفه او - حیات اجتماعی پارسیان هندوستان، 1353: 15).

[11] . برای مطالعه بیشتر نظرات وی درباره آزادی­های بانوان و تحصیلات آنان نگاه کنید به: پرورش، س اول، ش 28، دوشنبه 9 رمضان 1318/ 31 سپتامبر 1900، صص 2-5.

[12] . Julien de Rochechouart

[13] . گهنبار یا گاهنبار از جشن­هایی است که هرسال شش مرتبه و در زمان مخصوصی برگزار می­شود و احتمالاً به دوران پیش از زرتشت بازمی‏گردد هرچند که برخی از محققین شش نوبت اجرای گهنبار را به شش مرحلۀ آفرینش در باورهای سنتی زرتشتیان نسبت می‏دهند. این جشن در ابتدا جشن کشاورزی بوده است یعنی در هر فصل که تغییرات مفیدی برای زمین، گیاه، آب‏وهوا رخ می­داد کشاورزان دورهم جمع شده و به شادمانی می‏پرداختند. به‏تدریج این گهنبارها علاوه بر جشن و سرور تبدیل به همایش و گردهمایی برای بررسی بهبود شیوه‏های کشاورزی و دامداری گردید. در پایان هر گهنبار کشاورزان و دامداران بخشی از سود خود را به نیازمندان اهدا می‏کردند (نیکنام،1381: 172).

[14] . در برخی منابع تاریخ تأسیس انجمن­ها 1271 ش ذکر شده است که احتمالاً به دلیل عدم تطبیق درست تاریخ قمری به شمسی است. با توجه به آنکه برای افتتاح انجمن یزد تاریخ پنجم ماه رجب 1309 ق ذکر شده که مصادف است با 15 بهمن 1270، سال 1270 ش صحیح است.

[15] . هرچند نام نویسنده بر روی کتاب «آرین رنجی شری» درج شده است، ولی مطالعه دقیق کتاب خواننده را به این نتیجه می­رساند که مؤلف به‏احتمال‏زیاد شاپور جی ریپورتر فرزند اردشیرجی است تعداد زیادی از پژوهشگران تاریخ معاصر نیز مانند موسی فقیه حقانی و حسین آبادیان این امر را قطعی می‏دانند (ن.ک: آبادیان، 1383: 142؛ فقیه حقّانی، 1377: 265).

[16] . در این ایام زنان زرتشتی وضعیت بهتری نسبت به زنان مسلمان داشتند؛ اما در باور جامعه سنتی زرتشتی نیز، زنان در جایگاه پست­تری نسبت به مردان قرار می‏گرفتند. هانری رنه د آلمانی، جهانگرد و سفرنامه‏نویس فرانسوی که در این ایام از ایران دیدن کرده است به‏وضوح به این نکته اشاره دارد (ن.ک: آلمانی، 1335: 3/808).