Manuscript ID : 140305221128926 Visit : 80 Page: -

Article Type: Original Research

The application of landscape urbanism in organizing the main structure of cities in order to improve livability (Case Study: District 3, Qazvin City)

Subject Areas : Life Space Journal

Mohammad Reza Ahmadnia ¹ , Ramazan Ali Shourmeij ² , Navid Saeidi Rezvani ³

1 - PhD student of Urban Planning , Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.
2 - Visiting Assistant Professor, Department of Urban Planning, Faculty of Architecture and Urban Planning, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.
3 - Assistant professor Professor of Urban Planning, Islamic Azad University of Qazvin, Qazvin, Iran.

Received: 2024-08-12 Accepted : 2025-01-31 Published : 2025-03-18

Keywords: Urban landscape planning, urban sustainability, urban landscape reconstruction, urban population density, District 3, Qazvin City.,

Abstract :

Landscape urbanism is a new approach in urban design and planning that focuses on the integration of different dimensions in urban design with an emphasis on the role of landscape. The general approach of the research is a combination of qualitative and quantitative methods, which is carried out with the aim of investigating and presenting the pattern of landscape urbanization in the reconstruction of the main urban landscape with a focus on livability in the 3rd district of Qazvin city. According to the findings of the research, in the institutional dimension, the index of "comprehensive patterns of organization" with an average of 4.282 and in the environmental dimension, the index of "regional ecology" with an average of 4.326 had the highest scores.On the other hand, in the physical dimension, the "readability and identity" index with an average of 2.681 and in the social dimension, the "population ratio" index with an average of 2.266 had the lowest points. The population density analysis showed that the high population density in the central and suburban areas It has created problems such as congestion, traffic, pollution and worn-out texture, which has a negative effect on the livability of the urban landscape. Also, the pattern of fine grain and medium grain in this area, along with advantages such as increasing the sense of belonging and pedestrian access, faces problems such as lack of light, open space, and car access,which requires measures such as creating green space, improving roads, and renovating the fabric. On the other hand, the appropriate distribution of service uses in this area can help to increase accessibility, social interactions and livability.Finally, the proposed model of Manzar urban development aims at improving the physical and social dimensions with approaches such as restoring identity, organizing population density, creating green space and strengthening Social infrastructure will be the focus.

References:

 عرفانی، مژده، بحرینی، سید حسین، طبیبیان، منوچهر. (1398). تبیین فرایند تحقق منظر پایدار در شهر معاصر با بهره‌گیری از نظریه شهرسازی منظر. فصلنامه مطالعات شهری, 8(30)، 3-16.
 شاملو، شبنم، نقی‌زاده، محمد، حبیب، فرح. (1397). واکاوی رویکردها و زمینه‌های نظری و تدوین چارچوب مفهومی منظر شهر. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 11(23)، 197-209.
 میرزادجهرمی، سارا، پورجعفر، محمدرضا، و حاجی پور، خلیل. (1400). جایگاه منظر فرهنگی در نظام معماری و شهرسازی ایران؛ فرامطالعه مقالات علمی موجود (علمی مروری). مطالعات معماری ایران، 10(19 )، 231-244.
 عرفانی، مژده، بحرینی، سیدحسین، و طبیبیان، منوچهر. (1397). بهره گیری از تفکر شهرسازی منظر در فرایند مطالعات طرح های توسعه شهری ایران (مطالعه موردی: طرح جامع سیما و منظر شهر کرج). معماری و شهرسازی پایدار، 6(2 )، 51-64.
 شماعی، علی، ساسان پور، فرزانه، و مرادی، ثروت اله. (1396). ارزیابی پایداری محله های شهری با استفاده از روش های تصمیم گیری چندمعیاره (مورد مطالعه: محله های منطقه 6 شهرداری تهران). علوم و تکنولوژی محیط زیست، 19(2 (مسلسل 73))، 161-178.
 محمدی یل سویی، مهرداد، و منصوری اطمینان، ابوالفضل. (1402). سنجش و تحلیل فضاهای زیرسطحی شهری از منظر مؤلفه های سازنده ی فضاهای زیرسطحی زیست پذیر (مورد پژوهی: ایستگاه مترو شریعتی-امام خمینی شهر مشهد). کنفرانس ملی شهرسازی و معماری دانش بنیان.
 سحرخیز، مهسا، زندیه، مهدی. (1397). معماری منظر؛ گستره ای بی انتها. نشریه علمی اندیشه معماری، 2(3)، 29-43.
 طاهباز، منصوره، محبی، حمید. (1402). ریشه ها و مفاهیم توسعه منظرگرا-بوم گرا و زمینه های مشترک آن با معماری و شهرسازی ایرانی.‎
 محمدی ده چشمه، پژمان. (1398). تدوین استراتژی های راهبردی برای زیست پذیری شهرکرد بر مبنای نقش مدیریت شهری. توسعه پایدار محیط جغرافیایی، 1(4 )، 81-96.
 ذکاوت، سینا، رضایی، محمدرضا، و پیام، حاتم. (1399). ارتقاء سرزندگی در فضاهای شهری با تأکید بر رویکرد ِساماندهی منظر شهری (مطالعه موردی: شهر یاسوج). آمایش محیط، 13(50 )، 197-215.
 احمدی، تقی، ذاکرحقیقی،کیانوش، پورجوهری، امیرحسین. (1400). تأثیر مؤلفه های کالبدی تبلیغات شهری در آلودگی بصری منظر شهری. دانش شهرسازی، 5(3)، 41-64.
 محمدی ده چشمه، پژمان، زیاری، یوسفعلی، توکلان. (1401). بررسی و اولویت‌بندی زیست‌پذیری مناطق و محلات شهر شهرکرد. آمایش محیط، 15(58)، 179-200.‎
 پورباقر. (1402). رویکردی طراحی مبنا به معماری سرآمد: تعامل هویت بومی و فناوری‌ها نوظهور. نقش جهان-مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی، 13(4)، 123-146.‎
‌ شفیعی، ندا. کیانی ده‌کیانی، غلامرضا. ناسخیان، شهریار. آقابابایی، احسان (1403)، بررسی نقش شبکه‌های اجتماعی در حفاظت از منظر شهری تاریخی تهران: ارزش‌ها، ادراک شهر و روایت هویت محلی. نامه معماری و شهرسازی، 16(42)، 133-111.
 سیف الدینی، فرانک. رهنمایی، محمدتقی. فرهودی، رحمت اله. جعفری مهرآبادی، مریم (1393)، روش شناسی مطالعات منظر شهری در گردشگری، مجله برنامه¬ریزی و توسعه گردشگری، 3(8)، 52-31.
 همتی، مرتضی. صابونچی، پریچهر (1400)، ادراک‌کننده، ادراک شونده، محصول ادراک (ارزیابی تعابیر صاحب‌نظران از مؤلفه‌های تعریف منظر). منظر، 13(56)، 29-14.
 اسماعیل دخت، مریم (1399)، نسبت تحولات قوانین و برنامه¬های توسعه شهری با منظر شهر معاصر شیراز (رساله منتشرنشده دکتری معماری منظر). پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
 شاملو، شبنم. نقی زاده، محمد. حبیب، فرح (1397)، واکاوی رویکردها و زمینه های نظری و تدوین چارچوب مفهومی منظر شهر، معماری و شهرسازی آرمانشهر، 23، 209–197.
 مثنوی، محمدرضا. متدین، حشمت اله. صابونچی، پریچهر. همتی، مرتضی (1400)، تحلیل مفهوم منظر و رویکرد منظر از سطح نظری تا عرصه اجرایی: مرور ادبیات نظری، مجله منظر، 13 (57)، 37-22.
 Zhou, B. B., & Lv, L. (2020). Understanding the dynamics of farmland loss in a rapidly urbanizing region: a problem-driven, diagnostic approach to landscape sustainability. Landscape Ecology, 35, 2471-2486.
 Mu, Y., & Zhao, Y. (2022). Landscape Urbanism: A Review of Research Progress and Future Prospects. Sustainability, 14(3), 1518.
 Endreny, A. (2022). Landscape Urbanism: History, Theory, and Practice. Routledge.
 Lindholm, G. (2012). 'Landscape Urbanism' and its Potential for Sustainable Urban Development. Proceedings of the 48th ISOCARP Congress 2012.
 Waldheim, C. (Ed.). (2006). The Landscape Urbanism Reader. Princeton Architectural Press.
 Van Berkel, D., Shashidharan, A., Mordecai, R. S., Vatsavai, R., Petrasova, A., Petras, V., ... & Meentemeyer, R. K. (2019). Projecting urbanization and landscape change at large scale using the FUTURES model. Land, 8(10), 144.
 Penteado, H. M. (2021). Urban open spaces from a dispersal perspective: lessons from an individual-based model approach to assess the effects of landscape patterns on the viability of wildlife populations. Urban Ecosystems, 24(4), 753-766.
 Deng, Longyun. Zhang, Qin. Cheng, Yu. Cao, Qian. Wang, Zheye. Wu, Quanyuan. Qiao, Jianmin (2022), Underlying the influencing factors behind the heterogeneous change of urban landscape patterns since 1990: A multiple dimension analysis, Ecological Indicators, Volume 140, July 2022, 108967.
 Xie, Y., Hunter, M., Sorensen, A., Nogeire-McRae, T., Murphy, R., Suraci, J. P., ... & Lark, T. J. (2023). US farmland under threat of urbanization: future development scenarios to 2040. Land, 12(3), 574.
 Wang, Y., He, Y., Fan, J., Olsson, L., & Scown, M. (2024). Balancing urbanization, agricultural production and ecological integrity: A cross-scale landscape functional and structural approach in China. Land Use Policy, 141, 107156.
 Ipek, F (2022), On Atmosphere as a Visual Phenomenon in Architectural Aesthetic. R Husain HERITAGE AND THE CITY: Values and beyond 1-11. Istanbul: Cinius Yayanlari.
 Lindholm, G. (2011). Visible gestures: On Urban Landscape Perspectives in Planning. Planning Theory, 11(1), 5-19.
 Marshall, W. E. (2013), An evaluation of livability in creating transit-enriched communities for improved regional benefits. Research in Transportation Business & Management, 54-68.

Full-Text:

کاربست شهرسازی منظر در ساماندهی ساختار اصلی شهرها در راستای ارتقائ زیستپذیری (مطالعه موردی : منطقه۳ شهر قزوین)

¹ محمدرضا احمدنیا1 ، رمضانعلی شورمیج 2*، نوید سعیدی رضوانی 3

1 پژوهشگر دکتری، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

2 استادیار، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران. نویسنده مسئول.

3 استادیار، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

تاریخ دریافت: 02/12/1401 تاریخ پذیرش نهایی: 04/04/1402

n چکیده

شهرسازی منظر، رویکردی جامع است که با یکپارچه‌سازی عناصر محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، به طراحی شهری می‌پردازد و به جنبه‌های روان‌شناختی و ادراکی شهروندان نیز توجه دارد. بازسازی منظر شهری و ارتقائ زیست‌پذیری، از موضوعات کلیدی این رویکرد است که بر بهبود کیفیت محیطی، اجتماعی و اقتصادی شهرها تمرکز دارد که هدف اصلی پژوهش حاضر میباشد. این پژوهش با رویکرد ترکیبی کمی- کیفی و استراتژی استقرایی- قیاسی انجام شده است. داده‌ها از طریق مطالعات اسنادی، پیمایش‌های میدانی، پرسشنامه(۳۸۳ نمونه از شهروندان) و مصاحبه‌های عمیق(۳۰ متخصص) جمع‌آوری شدند. تحلیل داده‌ها با نرم‌افزارهای GIS ورژن 10.8.2 و SPSS ورژن 26 انجام شد. سؤال اصلی این پژوهش این است که چگونه می‌توان اصول و معیارهای شهرسازی منظر را در راستای ارتقای زیست‌پذیری منظر اصلی شهری عملیاتی کرد؟ ابتدا تحلیل مضمون برای شناسایی مولفه‌های بهبود ساختار شهری و ارتقای زیست‌پذیری انجام و سپس میانگین مولفه‌ها در ابعاد کالبدی، نهادی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی محاسبه گردید. در نهایت، برای تحلیل فضایی منطقه ۳ شهر قزوین، نقشه‌های مرتبط با وضعیت موجود تهیه شد. بر اساس یافته‌های پژوهش، در بعد نهادی، مولفه "الگوهای جامع ساماندهی" با میانگین 4.282 و در بعد زیست محیطی، مولفه "اکولوژی منطقه" با میانگین 4.326 از بالاترین امتیازات برخوردار بودند. از طرف دیگر در بعد کالبدی، مولفه "خوانایی و هویت" با میانگین 2.681 و در بعد اجتماعی، مولفه "میزان جمعیت" با میانگین 2.266 از پایین‌ترین امتیازات برخوردار بودند. تحلیل تراکم جمعیت نشان داد تراکم بالا در مناطق مرکزی و حومه‌ای موجب ازدحام، ترافیک، آلودگی و بافت فرسوده شده، زیست‌پذیری و منظر شهری را تحت تأثیر قرار داده است. الگوی دانه‌بندی ریزدانه و متوسطدانه نیز با وجود مزایایی چون حستعلق و دسترسی پیاده، مشکلاتی مانند کمبود نور و فضای باز دارد که نیازمند بهسازی معابر و ایجاد فضای سبز است. توزیع مناسب کاربری‌های خدماتی می‌تواند دسترسی، تعاملات اجتماعی و زیست‌پذیری را بهبود بخشد.

n واژگان کلیدی: شهرسازی منظر، ساختار اصلی شهر، زیستپذیری شهری، منطقه 3 شهر قزوین.

n مقدمه

در عصرکنونی با پیشرفت چشمگیر علم و تکنولوژی زندگی جوامع بشری علیالخصوص در یک قرن اخیر تحت تأثیر قرار گرفته و گسترش ناموزون و ناهماهنگ شهرها در همه ابعاد و ملاحظات را در پی داشته و چالشها و مسائل متعددی را برای شهر و شهرنشینان بوجود آورده است. از اینرو اندیشمندان و متخصصان به منظور حل معضلات بوجود آمده ناشی از تغییرات و دگردیسی در شهرها و همچنین پیشگیری از بوجود آمدن مشکلات جدید در آینده تئوری و ایدههای شهرسازانه و نوآورانهای را در راستای ارتقاء زیستپذیری شهرها ارائه نمودهاند. یکی از این تئوریهای نوظهور، تئوری"شهرسازی منظر" بوده که به دنبال ایجاد فضاهای شهری پایدار، زیست‌پذیر و دارای هویت فرهنگی با تأکید بر نقش منظر در ساختار کالبدی و عملکردی شهرها میباشد. امروزه که بسیاری از شهرهای ما در ایران با چالش‌های متعددی از جمله تغییرات سریع کاربری اراضی، ساخت و سازهای بی‌رویه و خارج از طرحهای مصوب شهری، فرسودگی بافت‌های تاریخی و فرهنگی، و همچنین کاهش فضاهای سبز و باز و ... روبرو میباشند، با استفاده از این تئوری و ارائه برنامه اصولی و مدون بازسازی، نوسازی و یا طرحهای ساماندهی و ارتقای ساختار اصلی شهر(به عنوان شاکله و منظر اصلی شهر) در جهت زیستپذیرتر نمودن آنها و افزایش رضایتمندی ساکنین میتوان گام برداشت. در حقیقت هدف اصلی این پژوهش نیز تحلیل و کاربرد تئوری شهرسازی منظر به‌ منظور بازسازی و ارتقای منظر اصلی شهری با تأکید بر تقویت زیست‌پذیری است. برای بررسی و پیاده نمودن این نظریه، منطقه ۳ شهر قزوین را با عنایت به دارا بودن مشکلات و معضلات فراوان به عنوان نمونه مورد مطالعه انتخاب نمودهایم. این منطقه، به دلیل برخورداری از میراث فرهنگی و طبیعی ارزشمند، از جمله بافت‌های تاریخی و باغ‌های سنتی، از اهمیت ویژه‌ای در خصوص کاربست اصول شهرسازی منظر برخوردار است. با توجه به چالش‌های موجود در طراحی و ساماندهی منظر شهری در منطقه ۳ شهر قزوین، از جمله ناهماهنگی میان عناصر طبیعی و مصنوع، عدم بهره‌برداری بهینه از فضاهای عمومی و کمبود فضاهای سبز مناسب، زیست‌پذیری شهری کاهش یافته و هویت منظر شهری تحت تأثیر قرار گرفته است. این مسائل موجب ایجاد شرایطی شده که نه تنها کیفیت زندگی شهروندان را کاهش داده، بلکه تعاملات اجتماعی و فرهنگی را نیز دچار اختلال کرده است. در حقیقت ضرورت انجام این پژوهش، مداخله در ساختار اصلی منطقه 3 قزوین به منظور افزایش زیستپذیری و ایجاد سرزندگی و بالابردن غنای حسی و حس تعلق در بین ساکنین آن میباشد. این الگو بر پایه مفاهیم و رویکردهای شهرسازی منظر و با درنظرگرفتن ویژگی‌های خاص منطقه ۳ شهر قزوین طراحی خواهد شد. پژوهش سعی دارد تا از طریق یکپارچه‌سازی ابعاد مختلف محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، نهادی الگویی ارائه دهد که علاوه بر حفظ و ارتقای ارزش‌های منظر طبیعی و فرهنگی، به بهبود کیفیت زندگی و افزایش زیست‌پذیری شهری نیز کمک نماید. سؤال اصلی این پژوهش به‌طور دقیق این است که چگونه می‌توان اصول و معیارهای شهرسازی منظر را در راستای ارتقای زیست‌پذیری منظر اصلی شهری عملیاتی کرد؟ به عبارت دیگر، این پژوهش به دنبال ایجاد ارتباط مفهومی و اجرایی میان ابعاد مختلف شهرسازی منظر و زیست‌پذیری شهری است و به‌طور خاص، پژوهش در پی شناخت و تحلیل ارتباط میان این دو متغیر در سطح منطقه ۳ شهر قزوین می‌باشد، به‌طوریکه نتایج آن بتواند راه‌حل‌های عملی و کارآمد، برای بهبود منظر شهری و کیفیت زیست‌پذیری ارائه دهد.

n پیشینه پژوهش

ریشه‌های شهرسازی منظر را می‌توان در نقدهای پست‌مدرنیستی بر معماری و برنامه‌ریزی مدرنیستی و همچنین در معماری منظر جستجو کرد. پروژه‌های پیشگام در این زمینه، از جمله پارک دولاویلت اثر برناردو چومی در سال 1980 نقش مهمی در شکل‌گیری این رویکرد داشتند (Endreny, 2022, 28). در اواخر دهه1990، جیمز کرنر با معرفی عبارت"منظر به‌ عنوان شهرسازی" در سمینارهای"منظر سازنده" و "منظر ترمیمی"، زمینه را برای گسترش این رویکرد فراهم کرد (Lindholm, 2012, 3). سپس چارلز والدهایم در سال 1997 اصطلاح "شهرسازی منظر" را رسماً معرفی نمود و با برگزاری کنفرانس‌ها و انتشار آثاری چون "خوانش شهرسازی منظر" (1999) مبانی نظری این حوزه را تقویت کرد (Waldheim, 2006, 37-41). امروزه، شهرسازی منظر به ‌عنوان یک رویکرد یکپارچه در طراحی و برنامه‌ریزی شهری مورد توجه قرار گرفته است و با تلفیق مفاهیم زیبایی‌شناسی، پایداری، عملکرد و هویت فرهنگی، به دنبال ایجاد فضاهای شهری جذاب، کارآمد و سازگار با محیطزیست است (Endreny, 2022, 45-48).

در ادامه مطابق جداول (1) و (2) به بررسی برخی از پژوهشهای داخلی و خارجی مرتبط با موضوع خواهیم پرداخت.

جدول (1)- پیشینه داخلی در رابطه با متغیرهای اصلی (نگارندگان)

پژوهشگر و سال انتشار	عنوان پژوهش		نتایج
ذکاوت و دیگران (1399)	ارتقاء سرزندگی در فضاهای شهری با تأکید بر رویکرد ساماندهی منظر شهری (مطالعه موردی: شهر یاسوج)		با استفاده از روش تحلیل محتوا و مصاحبه با کارشناسان، راهکارهایی برای افزایش سرزندگی در فضاهای شهری ارائه دادند.
احمدی و دیگران (1400)	تأثیر مؤلفههای کالبدی تبلیغات شهری در آلودگی بصری منظر شهری		روش کیفی و مصاحبه با کارشناسان: عواملی همچون اندازه، رنگ و مکان تبلیغات شهری بر آلودگی بصری منظر تأثیرگذار هستند.
محمدی دهچشمه و دیگران (1401)	بررسی و اولویت‌بندی زیست‌پذیری مناطق و محلات شهر شهرکرد		با استفاده از مولفه‌های زیست‌پذیری، به ارزیابی وضعیت محلات و ارائه راهکارهایی برای ارتقای زیست‌پذیری پرداختند.
پورباقر(1402)	رویکردی طراحی مبنا به معماری سرآمد: تعامل هویت بومی و فناوری‌های نوظهور		با استفاده از مطالعات موردی و مصاحبه با خبرگان، الگوی طراحی مبتنی بر این رویکرد را ارائه کرد.
شفیعی و دیگران (1403)	بررسی نقش شبکه‌های اجتماعی در حفاظت از منظر شهری تاریخی تهران: ارزش‌ها، ادراک شهر و روایت هویت محلی	با بررسی بر روی بسترهای شبکه‌های اجتماعی و استفاده از نرم‌افزار وب‌هاروی اطلاعات مورد نظر در بازه زمانی یک‌ساله استخراج و مشخص شد که ارزش‌های گوناگون منتسب به شهر به‌جای اینکه غایتی برای حفاظت و مدیریت شهر و میراث باشند، می‌تواند تبدیل به‌وسیله‌ای برای گردهم آوردن گروه‌های مختلف، کارشناسان، شهروندان و همچنین محلی‌ها و گردشگران ‌شود.

جدول (2)- پیشینه خارجی در رابطه با متغیرهای اصلی (نگارندگان)

پژوهشگر و سال انتشار	عنوان پژوهش		نتایج
Van Berkel et al(2019)	پیش‌بینی شهرنشینی و تغییرات منظر در مقیاس گسترده با استفاده از مدل FUTURES"،		با استفاده از این مدل، به ارزیابی سناریوهای توسعه آتی پرداختند
Zhou, & Ligang Lv. (2020)	درک پویایی‌های از دست رفتن زمین‌های کشاورزی در مناطق در حال شهرنشینی سریع: رویکرد تشخیصی مسئله محور به پایداری منظر		با استفاده از رویکرد تشخیصی مسئله محور، به بررسی پایداری منظر در این مناطق پرداختند.
Penteado, H. M. (2021)	فضاهای باز شهری از منظر پراکندگی زیستی: درس‌هایی از رویکرد مبتنی بر مدل فردی برای ارزیابی اثرات الگوهای منظر بر پایداری جمعیت‌های حیات وحش		با استفاده از مدل مبتنی بر فرد، به ارزیابی این اثرات پرداخت.
Deng et al(2022)	عوامل موثر بر تغییر ناهمگون الگوهای منظر شهری از سال1990 :تحلیل چند بعدی	با انتخاب 7 دوره از داده‌های مرز شهری و داده‌های اجتماعی- اقتصادی از 31 مرکز استان در چین از سال 1990 تا 2018 و استفاده از روش رگرسیون نتایج بدین گونه بود: روند افزایش معنادار مساحت لکه‌ای و تجمیع زمین شهری و روند کاهشی تکه تکه شدن چشم‌انداز. روند افزایشی پیچیدگی شکل هر شهر از سال 1990 تا 2005 و پس از آن شهرها و کلان شهرهای شرقی تمایل به کاهش داشتند. این نشان میدهد که وقتی توسعه شهری به سطح معینی می رسد، شکل منظر به تدریج منظم می شود.
Xie et al(2023)	زمین‌های کشاورزی آمریکا در معرض تهدید شهرنشینی: سناریوهای توسعه آتی تا سال2040		با استفاده از مدل‌سازی، به ارزیابی تهدیدات شهرنشینی برای اراضی کشاورزی پرداختند.
Wang et al(2024)	تعادل بین شهرنشینی، تولید کشاورزی و یکپارچگی اکولوژیکی: رویکرد عملکردی و ساختاری منظر در چین		با استفاده از رویکرد عملکردی و ساختاری منظر، راهکارهایی برای دستیابی به این تعادل ارائه کردند.

در مجموع، پژوهش‌های داخلی به موضوعاتی همچون ارتقای زیست‌پذیری شهری، ساماندهی منظر شهری و تأثیر عوامل کالبدی بر آلودگی بصری پرداخته‌اند. همچنین، پژوهش‌های خارجی به مسائلی مانند تعادل بین شهرنشینی و حفظ منابع طبیعی، ارزیابی تهدیدات شهرنشینی برای اراضی کشاورزی و پایداری فضاهای باز شهری توجه داشته‌اند ، در مقابل پژوهش حاضر با کاربست و بکارگیری شهرسازی منظر در بازساخت ساختار اصلی شهر با تمرکز بر زیست‌پذیری، به دنبال ارائه رویکردی جامع و فرا‌رشته‌ای برای ارتقای کیفیت محیطی، اجتماعی و اقتصادی شهرها است. این الگو، با استفاده از مفاهیم و رویکردهای شهرسازی منظر و با توجه به ویژگی‌های منطقه ۳ شهر قزوین، طراحی و ارائه خواهد شد.

n مبانی نظری پژوهش

n مفهوم و چیستی شهرسازی منظر

شهرسازی منظر رویکردی نوین در طراحی و برنامه‌ریزی شهری است که از میانه دهه 90 میلادی با تفاسیری در مورد نحوه طراحی شهری در قرن 21 ظهور یافت. این رویکرد از دل نظریه طراحی در معماری و معماری منظر شکل گرفت و به دنبال ترکیب طراحی و اکولوژی با سبک متعالی است (Ipek, 2022). اندیشمندان و پیشگامان اصلی این حوزه چارلز والدهایم، جیمز کرنر، گونیلا لیندهلم و دیگران هستند. شهرسازی منظر به عنوان یک رویکرد نوین در حوزه طراحی و برنامه‌ریزی شهری، نقش مهمی در ایجاد فضاهای شهری زیست‌پذیر و پایدار ایفا می‌کند. این رویکرد، با ارائه راهکارهای جامع و فرا‌رشته‌ای، به دنبال یکپارچه‌سازی عناصر مختلف محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در طراحی و برنامه‌ریزی شهری است (عرفانی و دیگران، ۱۳۹۸، ۳). منطق اصلی شهرسازی منظر این است که منظر باید بنیان اصلی ساخت‌وساز در طراحی شهری باشد و بر اهمیت درک و حفظ ارزش‌های منظر طبیعی و فرهنگی در فرایند توسعه شهری تأکید دارد(شاملو و دیگران، 1397). ویژگی‌های اصلی شهرسازی منظر عبارتند از: یکپارچگی عناصر محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در طراحی شهری، انطباق‌پذیری و انعطاف‌پذیری در پاسخ به شرایط زمینه‌ای و محیطی، ترکیبی، زمانی، چندسطحی، زمینه‌ای، مقاوم و پیچیده بودن (مثنوی و دیگران، 1400). شهرسازی منظر به دنبال افزایش ادراک از فرآیندهای تغییردهنده بافت شهری و کاربرد خلاقانه دانش و تفکر اکولوژیکی در طراحی و برنامه‌ریزی شهری است Lindholm, 2011)).

جیمز کرنر و لیندهلم مهمترین و اساسیترین ویژگی‌های شهرسازی منظر را به شرح زیر ارائه میدهند (حیدری تمرآبادی و کرمی، 1401):

· ویژگی ترکیبی بودن: به معنای ادغام و ترکیب رشتههای طراحی شهری، اکولوژی، زیرساختها، معماری و معماری منظر

· ویژگی زمانی: به معنای طراحی برای تغییر و در نظر گرفتن «فرم به‌عنوان حالتی موقتی از موضوع»؛

· ویژگی چند مقیاسی یا چندسطحی بودن: به مفهوم کاربرد فرآیندها به جای فرمها به‌عنوان پایه طراحی؛

· ویژگی زمینهای: به معنی ترسیم بر اساس اکولوژی، اقلیم و فرهنگ در یک پروژه و زمینهی طراحی؛

· ویژگی مقاوم : به معنای کاربرد ویژگی‌های محلی به منظور انطباق با فرایندهای جهانی؛

· ویژگی پیچیدگی: به مفهوم چندوجهی بودن رویکرد شهرسازی منظر.

nمنظر و منظر شهری

منظر ویژگی‌های مشهود یک ناحیه از زمین شامل عناصر فیزیکی، زنده، ساخته شده توسط انسان‌ها و عناصر گذرا مانند نور و شرایط آب و هوایی است که ترکیب آن‌ها همراه با حضور انسان‌ها، منظری را خلق می‌کند که منعکس کننده ترکیب زندگی انسان و مکان است (سیف‌الدینی و دیگران، 1393). کنوانسیون اروپایی منظر، منظر را بخشی از سرزمین می‌داند که توسط جمعیت‌ها درک می‌شود و نتیجه عوامل طبیعی یا انسانی و روابط این دو با هم است. ماهیت منظر عینی- ذهنی است که رابطه‌ای ادراکی میان انسان به عنوان ادراک‌کننده و محیط به عنوان ادراک‌شونده با پیوندی پیوسته ایجاد می‌شود (همتی و صابونچی، 1400). در جدول (3) ابعاد مفهومی منظر شهری از دیدگاه برخی پژوهشگران حوزه شهرسازی بیان شده است :

جدول (3)- ابعاد مفهومی منظر شهری از دیدگاه پژوهشگران حوزه شهرسازی (نگارندگان)

پژوهشگران	ابعاد منظر شهری مطرح‌شده
لینچ، 1960	ادراکی، فیزیکی و عملکردی
کالن، 1960	بصری و ساختاری
شریفیان ثانی، 2001	عوامل طبیعی و مصنوعی
پاکزاد، 2005	فرم، عملکرد، معنا
گلکار، 2006	عوامل عینی، ذهنی و عاطفی
محمودی، 2006	پایداری، هویت، زیبایی، وحدت
عبدالله خان، 2006	بصری، کالبدی، فضایی، فعالیتی، هویتی، محیطی
رضازاده، 2007	بصری، عملکردی، معنایی
بهزادفر، 2008	عوامل کالبدی، غیر کالبدی، فعالیتهای انسانی
منصوری، 2009؛ کریمی مشاور، 2010	زیباییشناختی، فرهنگی، عملکردی، هویتی
فرهادی و تیموری، 2010	عوامل طبیعی و عوامل مصنوعی
کیانی و سرداری، 2011	کالبدی، بصری، فرهنگی
فیضی و اسدپور، 2013	عینی (طبیعی و مصنوعی)، ذهنی (رویدادهای فرهنگی، حادث تاریخی، خاطرات، روابط، تعاملات انسانی)

منظر شهری به رابطه دوسویه انسان و محیط در شکل‌گیری آن اشاره دارد که در سه مقیاس خرد (فضاهای انضمامی و تجربه روزمره)، میانی (قلمروها و تصاویر ادراکی- خاطره‌ای) و کلان (ساختار کلی شهر) شکل می‌گیرد (اسماعیل‌دخت، 1399). در جدول (4) سطوح منظر شهری براساس 5 معیار مقیاس، ماهیت، مولفه، عناصر و ابزار درک بیان گردیده است:

جدول (4)- سطوح منظر شهری (اسماعیلدخت و دیگران، 1399)

منظر شهری
مقیاس	خرد، میانی، کلان
ماهیت	عینی – ذهنی
مولفه	فرم کالبدی – عملکردی – معنا
عناصر	عوامل مصنوع: ساختمانها – تاسیسات و تجهیزات شهری – فضاهای شهری شامل خیابانها، محلات، میادین و سایر فضاهای شهری. عوامل طبیعی شامل:پوشش گیاهی(درختان، گیاهان، پارکها)؛ شکل زمین (توپوگرافی)؛ آب(رودها، دریاچهها) عوامل انسانی: تجربیات، خاطرات و ادراکات انسانی
ابزار درک	بصری، شنوایی، بویایی، لامسه

n زیست‌پذیری به عنوان هدف شهرسازی منظر

زیست‌پذیری، به عنوان یکی از اصول اساسی شهرسازی منظر، به دنبال ارتقای کیفیت محیطی، اجتماعی و اقتصادی شهرها است(شماعی و دیگران،۱۳۹۶، ۱۶۳). هدف شهرسازی منظر ایجاد فضاهای شهری پایدار، زیست‌پذیر و دارای هویت فرهنگی از طریق یکپارچه‌سازی ابعاد مختلف در طراحی شهری است (Mu & Zhao, 2022). بازسازی و ارتقای منظر اصلی شهری با تمرکز بر زیست‌پذیری از موضوعات مهم در این حوزه محسوب می‌شود (عرفانی و دیگران، 1397). در تصویر (1) ارتباط مابین پایداری و زیستپذیری براساس ملاحظاتی همچون ملاحظات اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی به عنوان یک منشور بررسی شده است:

نقش ی شهرکرد بر مبنا ی ر یپذ ست یز ی برا ی راهبرد ی ها ی استراتژ نی تدو ی

تصویر (1)- منشور پایداری و زیستپذیری (سلیمانی مهرنجانی و دیگران، 1395)

زیستپذیری شهری یکی از مبانی اصلی توسعه پایدار شهری است که برآمده از آگاهی مردم به جنبههای مختلف و ضروری شهرنشینی مدرن است (پوراحمد و دیگران، 1399). همچنین چون زیستپذیری بر مقیاس محلی تمرکز دارد و توسعه پایدار بر مقیاس منطقهای و جهانی تأکید، بنابراین میتوان زیستپذیری را، زیرمجموعه و راهی به سوی پایداری دانست. در بستر پایداری، زیست پذیری به طور معمول به عنوان یک گزینه برای توانمندسازی و بهبود حومه های پراکنده و همچنین جوامعی با منابع محدود و جمعیت زیاد مورد توجه قرار میگیرد. در جدول (5) برخی تعاریف مطرح شده از سوی متخصصین در خصوص زیستپذیری و شهر زیستپذیر ارائه شده است:

جدول (5)- برخی از تعاریف ارائه شده درباره زیستپذیری و شهر زیستپذیر(سلیمانی مهرنجانی و دیگران، 1395)

پژوهشگر	تخصص	مکان	سال	تعریف
پسیون	جغرافیا	انگلستان	1990	زیستپذیری کیفیتی است که ذاتی محیط نیست، بلکه تابع رفتار متقابل میان ویژگیهای محیطی و خصوصیات فردی است.
وینهوون	روانشناس	هلند	1996	زیستپذیری انطباق امکانات یک کشور با نیازهای شهروندانش است و جامعه زیستپذیر، جامعهای است که به تأمین نیازهای افراد خود بیاعتنا نباشد.
هورتولانوس	جامعهشناس	هلند	1996	زیستپذیری مجموعه شرایطی است که در آن یک فرد قادر به زندگی روزمره است.
هالوگ	جغرافیا	امریکا	1997	شهر زیستپذیر شهری است که مردمش زندگی سالمی در آن دارند و شهری است برای همه. به این معنا که برای کودکان، سالمندان، معلولان، یا افرادی که در آن کار میکنند، اما در حومه زندگی میکنند؛ جذاب، ارزشمند و امن است.
سالزانو	جغرافیا	ایتالیا	1997	شهر زیستپذیر شهری است که در آن ارتباط بین گذشته و آینده وجود دارد، زیرا به گذشتگان و آیندگان احترام میگذارد، با اتلاف منابع طبیعی، مبارزه و برای حفظ آنها برای نسل بشر تلاش میکند. ابعاد فیزیکی و اجتماعی آن برای رفاه و پیشرفت اجتماع با هم همکاری میکنند و فضاهای عمومی در آن، کانون زندگی اجتماعی جامعه است.
ووکان ووجیک	حملونقل	امریکا	1999	زیستپذیری دربرگیرنده عناصر مسکن، محله و ناحیه مادرشهری است که جملگی در امنیت، فرصتهای اقتصادی و رفاه، سلامت، راحتی، جابجایی و تفریح مردم شهر موثرند.
نیومن	جغرافیا	استرالیا	1999	زیستپذیری مجموعه الزامات انسانی است که باعث رفاه اجتماعی، سلامت و رفاه مردم میشود و دربرگیرنده رفاه فردی و جامعه است.
داون داک و ولدبوئر	جامعهشناسی	هلند	2000	زیستپذیری را پیوند میان رفاه و اجتماع میدانند.
موسسه ملی بهداشت و محیط زیست هلند	محیط زیست	هلند	2000	زیستپذیری را درک مطلوب مردم از محیط زندگی روزمره تعریف میکند.
مارتمن و لیدمیجر	محیط زیست	هلند	2001	ارزیابی مطلوب ساکنان از محیط زندگی را اساس زیستپذیری میدانند.
ایوانز	جغرافیا	استرالیا	2002	زیستپذیری سکهای است که دو رو دارد: معیشت یک روی آن و پایداری بومشناختی روی دیگر آن است. بنابراین، شهر زیستپذیر باید هر دو روی سکه را با هم داشته باشد و معیشت شهروندان را در کنار حفاظت از کیفیت محیط زیست آنها تأمین کند.
ثروت بی	اقتصاد	استرالیا	2005	زیستپذیری مجموعه ویژگیهایی است که محیط شهر را به مکانی جذاب برای زندگی تبدیل میکند. این ویژگیها میتواند به ویژگیهای قابل لمس (دسترسی به زیرساختهای شهری) و ویژگیهای غیرقابل لمس (حس مکان، هویت محلی و ...) تقسیم شود.
رابرت کوان	شهرسازی	انگلستان	2005	شهر زیستپذیر شهری مناسب برای زندگی و فراهمکننده کیفیت مطلوب زندگی است.
هیلن	اقتصاد	بلژیک	2006	زیستپذیری به نگاه فرد به محیط زیستش مرتبط است و لذا دربرگیرنده ارزیابی ذهنی فرد از کیفیت محل زندگی است.
لولبی	جغرافیا	مالزی	2010	مجموعه ویژگیهای محیط شهری که آن محیط را مکانی جذاب برای زندگی میکند، زیستپذیری نامیده میشود.
مرکز شهرهای زیستپذیر سنگاپور		سنگاپور	2011	شهر زیستپذیر، شهری با برنامهریزی خوب، محیطی جذاب و امن برای زندگی، کار و تفریح، دربرگیرنده حکمروایی خوب، اقتصاد رقابتی، کیفیت بالای زندگی و پایداری زیستمحیطی است.
واحد اطلاعات اکونومیست	تخصصهای گوناگون	اروپا	2012	شهر زیستپذیر میتواند به کیفیت بالای زندگی کمک کند، شیوه زندگی و وضعیت سلامتی شهروندان را تحت تأثیر قرار دهد و نشاندهنده ثبات محیط ساخته شده باشد.
مک کرا و دیگران	علوم اجتماعی	استرالیا	2012	زیستپذیری بخشی از کیفیت کلی زندگی ساکنانی است که در محیطهای شهری زندگی میکنند.

n ساختار اصلی شهر

ساختار شهری، چیدمان کاربری اراضی در مناطق شهری است؛ به عبارت دیگر، نحوه تعیین کاربری اراضی یک شهر. برنامهریزان شهری، اقتصاددانان و جغرافیدانان مدل‌های متعددی را توسعه داده‌اند که توضیح می‌دهد که در آن انواع مختلف افراد و مشاغل در محیط شهری وجود دارند. ساختار شهری می‌تواند به ساختار فضایی شهری نیز اشاره داشته باشد که به چیدمان فضای عمومی و خصوصی در شهرها و میزان اتصال و دسترسی می‌پردازد.

استخوان‌بندی شهر مجموعهای است که از یک ستون فقرات و شبکهای به‌هم‌پیوسته از کاربری‌ها و عناصر مختلف و متنوع شهری تشکیل‌شده که شهر را در کلیت آن انسجام میبخشد و تاروپودش در همه گستره شهر تا انتهاییترین اجزای آن، یعنی محلههای مسکونی، امتداد مییابد. این مجموعه، شالوده سازمان فضایی- کالبدی شهر و اجزای داخلی آن و مبین خصوصیات کلی شهر است و سایر ساختمان‌ها در شهر، همانند پرکنندهها، بینابین بخشهای اصلی این شبکه را میپوشانند. استخوان‌بندی اصلی شهر، واژهای است که برای محدودهای خاص از شهر مفهوم دارد و مصداق می‌یابد. ویژگی چنین محدوده‌ای به مدد مشخصاتی که در سه گروه اصلی میتواند دستهبندی شود، قابل تبیین است(یوسفی و دیگران، 1402).

الف: ارزش‌های کالبدی (عناصر کالبدی، موقعیت شهری، ساختار و بافت شهری، دسترسی‌ها و ...)،

ب: ارزش‌های عملکردی و فعالیت‌ها (اجزای عملکردی، ترکیب و هم‌جواری آنها)،

ج: ارزش‌های فضایی و بصری (شبکه نمادین).

اجزا و عناصر کالبدی شالوده اصلی شهر از دو گروه مصنوع و عناصر طبیعی تشکیل شده است. عناصر مصنوع شامل ساختمان‌های مولفه مثل کاخ‌ها، مساجد و کلیساهای اعظم، دیوارها و حصارهای عظیم، بندرها، شبکه راه‌ها و خیابان‌های اصلی و بزرگ‌مقیاس، فضاهای باز و سبز و عناصر تأسیساتی ویژه است و عناصر طبیعی بارز شامل کوه‌ها و تپه‌ها، رودخانه‌ها، ساحل، دریا، پوشش‌های گیاهی انبوه و نظایر آن است(کریمی رهنما و دیگران، 1401).

n نظریه‌ها و رویکردهای مرتبط با شهرسازی منظر و زیست‌پذیری

نظریه طراحی اکولوژیک ایان مک‌هارگ درکتاب "طراحی با طبیعت" از جمله نظریه‌های مهم در پیدایش شهرسازی منظر بوده است (لیندهلم، 2011). این نظریه بر اهمیت درک فرایندهای اکولوژیکی و انطباق طراحی شهری با آنها تأکید دارد. رویکردهای توسعه پایدار شهری و شهر زیست‌پذیر نیز با اصول شهرسازی منظر در ارتباط هستند. اصولی مانند یکپارچگی ابعاد مختلف در طراحی شهری، انطباق با شرایط محیطی و زمینه‌ای، و تأکید بر نقش منظر در شکل‌دهی به فرم شهری، هم در شهرسازی منظر و هم در معیارهای زیست‌پذیری شهری دیده می‌شوند. همچنین، رویکرد "منظر به‌عنوان شهرسازی" که توسط جیمز کرنر مطرح شده است، بر اهمیت درک فرایندهای تغییر و دگرگونی در منظر شهری و تأثیر آن بر شکل‌گیری فضاهای شهری تأکید دارد(Lindholm, 2011) . این رویکرد، زمینه را برای توسعه شهرسازی منظر به‌عنوان رویکردی جامع در طراحی و برنامه‌ریزی شهری فراهم کرده است.

علاوه بر این، نظریه "منظر سازنده" و "منظر ترمیمی" که توسط جیمز کرنر مطرح شده است، به دنبال ایجاد محیط‌های شهری است که ضمن حفظ و ارتقای ارزش‌های منظر، به بهبود کیفیت زندگی شهروندان نیز بیانجامد(شاملو و دیگران، 1397).

در این راستا، مفهوم "شهر اکولوژیک" به ‌عنوان یکی از نظریات کلیدی مرتبط با شهرسازی منظر، بر طراحی و مدیریت شهرها بر اساس اصول حفاظت از محیط زیست و تأمین نیازهای انسانی با حداقل تأثیر بر محیط تأکید دارد. شهر اکولوژیک با حفظ تعادل میان توسعه شهری و محیط زیست، اصولی همچون حفظ تنوع زیستی، مدیریت پایدار منابع، کاهش آلودگی، و توسعه فضای سبز را در قالب طراحی محیط‌های شهری سازگار با طبیعت ارائه می‌دهد (رزاقیان و رهنما، 1399).

همچنین، نظریه "متابولیسم شهری" با بررسی جریان مواد و انرژی در سیستم‌های شهری، شهر را همچون یک ارگانیسم زنده می‌بیند که منابع را مصرف و ضایعات تولید می‌کند. این نظریه بر پایداری شهرها از طریق بهینه‌سازی مصرف منابع و مدیریت کارآمد ضایعات تأکید دارد (قورچی و سلیمانی، ۱۴۰۳).

این نظریات و رویکردها، بنیانی محکم برای ایجاد شهرهایی زیست‌پذیر فراهم می‌آورند که همزمان به جنبه‌های کالبدی، زیست‌محیطی و اجتماعی منظر شهری توجه دارند. در مجموع، می‌توان گفت که نظریه‌ها و رویکردهای مرتبط با شهرسازی منظر و زیست‌پذیری شهری، زمینه‌های مفهومی و عملی مناسبی را برای ارائه الگوی شهرسازی منظر در بازساخت منظر اصلی شهری با تمرکز بر زیست‌پذیری فراهم می‌کنند. تصویر (2) ارتباط بین مفاهیم زیست‌پذیری، پایداری و انعطاف‌پذیری را نشان می‌دهد که همگی از اصول مهم در رویکرد شهرسازی منظر محسوب می‌شوند.

تصویر (2)- ارتباط بین زیستپذیری، پایداری و انعطاف‌پذیری(Marshal., 2013,4)

n چالش‌های پیش روی منظر شهری و ضرورت بازسازی

امروزه بسیاری از شهرها با چالش‌های متعددی در حوزه منظر شهری مواجه هستند. تغییرات سریع کاربری اراضی، ساخت ‌و سازهای بی‌رویه، فرسودگی بافت‌های تاریخی و فرهنگی، و همچنین کاهش فضاهای سبز و باز، موجب تخریب و تضعیف منظر اصلی شهری شده است(محمدی یل سویی و منصوری اطمینان، 1402). این مسائل علاوه بر تأثیر منفی بر کیفیت زندگی شهروندان، پایداری محیط زیست شهری را نیز به مخاطره انداخته است. در این راستا، ارائه الگوی شهرسازی منظر برای بازسازی و ارتقای منظر اصلی شهری با تمرکز بر زیست‌پذیری می‌تواند راهکارهای مؤثری را ارائه دهد (سحرخیز و زندیه، 1397).

n بازسازی ساختار اصلی شهر: رویکردی نوین برای توسعه پایدار

شهرها به عنوان مراکز اصلی سکونت بشر، همواره با چالش‌های متعددی روبرو بوده‌اند. از جمله این چالش‌ها می‌توان به فرسودگی بافت‌های شهری، ناکارآمدی سیستم حمل و نقل، آلودگی‌های زیست‌محیطی و کمبود فضای سبز اشاره کرد. در سال‌های اخیر، رویکردهای نوینی برای حل این چالش‌ها مطرح شده است که یکی از آن‌ها بازسازی ساختار اصلی شهر است. بازسازی ساختار اصلی شهر به معنای تغییر و تحول در کالبد و عملکرد شهر با هدف ارتقای کیفیت زندگی شهروندان است. این امر می‌تواند شامل اقداماتی مانند نوسازی بافت‌های فرسوده، توسعه سیستم حمل و نقل عمومی، ایجاد فضای سبز و ارتقای زیرساخت‌های شهری باشد.

بازسازی ساختار اصلی شهر مزایای متعددی برای شهروندان و شهر به ارمغان می‌آورد. برخی از این مزایا عبارتند از:

v ارتقای کیفیت زندگی: بازسازی ساختار شهر می‌تواند به ارتقای کیفیت زندگی شهروندان از طریق بهبود مولفه‌هایی مانند سلامت، امنیت، آموزش و رفاه اجتماعی منجر شود.

v توسعه پایدار: بازسازی ساختار شهر با رویکردی پایدار می‌تواند به حفظ منابع طبیعی، کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی و افزایش تاب‌آوری شهر در برابر مخاطرات طبیعی و اجتماعی کمک کند.

v ایجاد فرصت‌های اقتصادی: بازسازی ساختار شهر می‌تواند به رونق اقتصادی شهر و ایجاد فرصت‌های جدید شغلی منجر شود.

n اهمیت حفظ ارزش‌های منظر طبیعی و فرهنگی

شهرسازی منظر بر اهمیت درک و حفظ ارزش‌های منظر طبیعی و فرهنگی در فرایند توسعه شهری تأکید دارد(شاملو و دیگران، 1397). این رویکرد با توجه به مؤلفه‌های کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهر، به دنبال ایجاد محیطی است که ضمن حفظ و ارتقای ارزش‌های منظر، به بهبود کیفیت زندگی شهروندان نیز بیانجامد (طاهباز و محبی، 1402). بنابراین در الگوی شهرسازی منظر، توجه به عناصر طبیعی و میراث فرهنگی به عنوان ارزش‌های منظر شهری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. با توجه به موارد مطرح شده ارتباط میان شهرسازی منظر و زیست‌پذیری شهری را می‌توان در اصول مشترک آنها مشاهده کرد. در این راستا، شهرسازی منظر با تأکید بر یکپارچگی ابعاد مختلف در طراحی شهری، انطباق با شرایط محیطی و نقش منظر در شکل‌دهی به فرم شهری، زمینه‌ساز ارتقای زیست‌پذیری در محیط‌های شهری می‌شود. به عبارت دیگر، شهرسازی منظر به عنوان رویکردی جامع در طراحی و برنامه‌ریزی شهری، با ایجاد محیط‌های شهری مطلوب و حفظ ارزش‌های منظر، به بهبود کیفیت زندگی شهروندان و افزایش زیست‌پذیری شهری می‌انجامد.

n مدل مفهومی برگرفته از مبانی نظری

براساس مبانی نظری مطرح شده و متغیرهای اصلی پژوهش مطابق با نمودار (1) مدل مفهومی پژوهش استخراج گردیده است:

نمودار (1)- مدل مفهومی پژوهش (نگارندگان)

n روش تحقیق

پژوهش حاضر در چارچوب استراتژی ترکیبی (استقرایی- قیاسی) انجام شده است. رویکرد کلی پژوهش ترکیبی از روش‌های کمی و کیفی است. برای گردآوری داده‌ها، از روش‌های مختلفی استفاده شده است. مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای به ‌ویژه در تدوین اصول شهرسازی منظر و بازتعریف ساختار شهر و تحولات فضایی آن در منطقه 3 شهر قزوین مورد استفاده قرار گرفت. در بخش میدانی، پیمایش‌ها برای جمع‌آوری داده‌ها از منظر عینی و ذهنی در مورد وضعیت موجود ساختار اصلی شهری منطقه انجام شد و نظرات متخصصان و شهروندان نیز مورد بررسی قرار گرفت. به ‌منظور تحلیل آماری و تحولات فضایی، از نرمافزارهای GIS ورژن10.8.2 و Spss ورژن26 استفاده خواهد شد و برای تجزیه و تحلیل داده‌های گردآوری‌شده، از رویکرد ترکیبی کمی-کیفی بهره‌برداری خواهد شد. جامعه آماری پژوهش شامل دو گروه اصلی: شهروندان و متخصصان می‌باشد. در بخش کمی، تعداد ۳۸۳ پرسشنامه میان شهروندان توزیع شد و در بخش کیفی، ۳۰ متخصص از طریق مصاحبه‌های عمیق به مشارکت دعوت شدند. در مرحله اول، از تحلیل مضمون برای استخراج کدها و خوشه‌بندی داده‌های مصاحبه‌ها استفاده شد. این فرآیند منجر به شناسایی مولفه‌هایی برای بهبود ساختار شهری و ارتقای زیست‌پذیری در منطقه مورد مطالعه گردید. پس از آن، میانگین ‌مولفهها در ابعاد (کالبدی، نهادی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی) بدست خواهد آمد. در مرحله پایانی، به‌ منظور بررسی وضعیت موجود منطقه ۳ شهر قزوین و تحلیل فضایی از نرم‌افزار GIS ورژن 10.8.2 استفاده خواهد شد تا نقشههای گویا، مرتبط با محدوده بدست آید.

n محدوده پژوهش

شهر قزوین به‌عنوان مرکز استان قزوین شناخته می‌شود و دارای سه منطقه شهری و پنج ناحیه منفصل در حریم شهر مصوب است. بر اساس نتایج سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران، جمعیت این شهر معادل 39722 نفر است که از این تعداد 363573 نفر در داخل مناطق سه‌گانه و مابقی در نواحی پیرامونی سکونت دارند. در این میان، منطقه 3 که محدوده مورد مطالعه پژوهش حاضر میباشد؛ با مساحت 1852 هکتار و جمعیت 119665 نفر، حد واسط مناطق مرکزي شهر و اراضی شمال اتوبان واقع شده است. این منطقه از سمت شرق و غرب منطبق بر مرز محدوده شهري و از سمت جنوب به محور بلوار معلم و از سمت شمال به آزادراه قزوین - زنجان محدود میگردد. منطقه مورد اشاره اراضی کوثر، مینودر، آبگیلک، پونک، ملاصدرا و چهارصددستگاه در زیر اتوبان را در برمیگیرد(ﻃﺮح ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﻋﻤﺮان ﺷﻬﺮ ﻗﺰوﯾﻦ و ﺣﻮزه ﻧﻔﻮذ،1390). تصویر (3) نقشه شهر قزوین و محدوده مورد مطالعه (منطقه 3) را نمایش میدهد:

تصویر (3)- نقشه محدوده مورد مطالعه (ﻃﺮح ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﻋﻤﺮان ﺷﻬﺮ ﻗﺰوﯾﻦ و ﺣﻮزه ﻧﻔﻮذ،1390)

n تحلیل یافتهها

n مشخصات توصیفی متخصصان

در میان متخصصان گروهبندی سنی بدین ترتیب انجام شد: 1- کمتر از 35 سال؛ 2- 35 تا 45 سال؛ 3- بیشتر از 45 سال. از میان متخصصان مورد پرسش، 9 نفر (معادل 45 درصد) زن و 11 نفر (معادل 55 درصد) مرد بودهاند. از میان متخصصان مورد پرسش، 19 نفر (معادل 63.33 درصد) متأهل و 11 نفر (معادل 36.67 درصد) مجرد بودهاند.گروهبندی تحصیلی متخصصان بدین شرح بوده است: 1- لیسانس؛ 2- فوق لیسانس؛ 3- دکتری و بالاتر.از نظر سابقه خدمت 23.33 درصد متخصصان زیر 10 سال، 36.67 درصد 10 تا 20 سال و 23.33 درصد 21 تا 30 سال و 16.67 درصد بیشتر از 30 سال، دارای سابقه خدمت در زمینه امور شهری بودهاند که در جدول شماره (6) گنجانده شدهاند:

جدول (6)- مشخصات توصیفی متخصصان (نگارندگان)

سن		جنسیت		تاهل		تحصیلات
20 تا 30 سال	76	مرد	199	متأهل	204	دیپلم	38
31 تا 40 سال	78	زن	184	مجرد	179	فوق دیپلم	54
41 تا 50 سال	142	-	-	-	-	لیسانس	103
بالاتر از 50 سال	87	-	-	-	-	فوق لیسانس	113
-	-	-	-	-	-	دکتری و بالاتر	75

nمشخصات توصیفی شهروندان

76 نفر (معادل 19.84 درصد) از شهروندان در رده سنی 20 تا 30 سال، 78 نفر (معادل 20.37 درصد) از شهروندان در رده سنی 31 تا 40 سال، 142 نفر (معادل 37.08 درصد) از شهروندان در رده سنی 41 تا 50 سال، و 87 نفر (معادل 22.72 درصد) از شهروندان در رده سنی بالاتر از 50 سال قرار گرفتهاند. 199 نفر از شهروندان (معادل 51.96 درصد) زن و 184 نفر از شهروندان (معادل 48.04 درصد) مرد میباشند. 204 نفر از شهروندان (معادل 53.26 درصد) متأهل و 179 نفر از شهروندان (معادل 46.74 درصد) مجرد میباشند.37 نفر از شهروندان (معادل 9.92 درصد) دیپلم، 54 نفر از شهروندان (معادل 14.10 درصد) فوق دیپلم و 103 نفر از شهروندان (معادل 26.89 درصد) لیسانس، 113 نفر از شهروندان (معادل 29.50 درصد) فوق لیسانس، 75 نفر (معادل 19.58 درصد) در مقطع دکتری و بالاتر میباشند که در جدول شماره (7) گنجانده شدهاند:

جدول (7)- مشخصات توصیفی شهروندان (نگارندگان)

سن		جنسیت		تاهل		تحصیلات		سابقه خدمت
کمتر از 35 سال	7	زن	16	متأهل	19	لیسانس	9	زیر ده سال	7
35 تا 45 سال	12	مرد	14	مجرد	11	فوق لیسانس	12	10 تا 20 سال	11
بیشتر از 45 سال	11	-	-	-	-	دکتری و بالاتر	9	21 تا 30 سال	7
-	-	-	-	-	-	-	-	بیشتر از 30 سال	5

n تبیین مولفههای منظر شهری با تأکید بر زیستپذیری با استفاده از تحلیل مضمون

یافتههای پژوهش حاضر بر پنج اصل متمرکز میباشد که عبارتند از :

1- منظر محیطی 2- منظر اجتماعی 3- منظر اقتصادی 4- منظر کالبدی 5- منظر نهادی.

این کدها در مرحله اول از متن مصاحبههای مشارکتکنندگان استخراج شده و در نهایت به چهار تم اصلی خوشهبندی شد. این مرحله شامل ایجاد یک جدول خلاصهسازی از تمهای سازماندهی شده است. این جدول باید تمهایی را دربرگیرد که چیزی را درباره تجربه مشارکتکننده از پدیده تحت مطالعه را نشان دهند. به این ترتیب برخی از تمهایی که در مرحله اول ایجاد شدهاند، کنار گذارده میشوند، این دسته در حقیقت مضامینی هستند که به خوبی گویای متن نبوده و یا نسبت به پدیده تحت بررسی حاشیهای هستند.

کدهای مشارکتکنندگان بدین صورت است که برای هر شرکتکننده یک کد در نظر گرفته شده است، یعنی کد 1 مربوط میشود به شرکتکننده شماره 1.

این مضامین اصلی و فرعی شناسایی شده در جدول (8) به تفکیک و براساس تعداد دفعات تکرار بیان شدهاند:

جدول (8)- مضامین اصلی و فرعی شناسایی شده (نگارندگان)

مضمون اصلی	مضمون فرعی	تعداد تکرار
منظر کالبدی	نمای ساختمانها	35
	منظر	52
	دسترسی	36
	حمل و نقل عمومی	35
	زیرساختها	15
	شبکههای بهداشتی و درمانی	62
	خوانایی و هویت	42
	تصویرذهنی	41
	دسترسی به خدمات	35
	مسکن	32
	خدماترسانی	40
	الگوهای معماری	21
منظر نهادی	مدیریت شهری	24
منظر نهادی	الگوهای جامع ساماندهی	27
منظر اقتصادی	وضعیت درآمد	16
	ارزش زمین	31
	اشتغال	22
منظر اجتماعی	فرهنگ و هنجار	63
	اوقات فراغت	24
	تمایل به ادامه زندگی	46
	ترکیب جمعیت	36
	سرمایه اجتماعی	57
	میزان جمعیت	23
	مهاجرت	12
	مذهب	31
منظر محیطی	اکولوژی منطقه	45
	مخاطرات طبیعی	35
	محیط زیست	5

در ادامه، با ارائه توصیفات متنی به توضیح بیشتر تمهای استخراج شده از متن مصاحبه مشارکتکنندگان پرداخته میشود. از نظر مشارکتکنندگان، مولفههای زیستپذیری شامل 5 بعد اصلی زیر است:

· مولفههای زیست محیطی

- حفظ تنوع زیستی و منابع طبیعی (مصداق 1، کد 27) - مدیریت مخاطرات طبیعی مانند سیل و زلزله (مصداق 2، کد 13) - حفاظت از محیطزیست و کاهش آلودگی هوا و آب (مصداق 3، کد 9)

· مولفههای اجتماعی

- ترویج فرهنگ و هنجارهای زیست محیطی (مصداق 4، کد 15) فراهم کردن فضاهای سبز و فعالیت های اوقات فراغت (مصداق 5، کد 24) - افزایش تمایل افراد به ادامه زندگی در منطقه (مصداق 6، کد 23) - تاثیر ترکیب جمعیت بر تعامل مثبت (مصداق 7، کد 27) - نقش سرمایه اجتماعی (مصداق 8، کد 26) - تاثیر میزان جمعیت بر منابع (مصداق 9، کد 28) - نقش مهاجرت در پذیرش جامعه جدید (مصداق 10، کد 12) - نقش دین و مذهب (مصداق 11، کد 13)

· مولفههای اقتصادی

- بهبود وضعیت درآمد (مصداق 12، کد 6) - تاثیر ارزش زمین (مصداق 13، کد 16) - ایجاد فرصتهای شغلی پایدار (مصداق 14، کد 4)

· مولفههای کالبدی

- انتخاب مصالح و سیستمهای سازگار با محیط زیست در ساختمانها (مصداق 15، کد 30) - طراحی فضاهای سبز و منظرههای زیبا (مصداق 16، کد 21) - دسترسی برای افراد با معلولیت و حمل و نقل پایدار (مصداق 17، کد 29) - توسعه حمل و نقل عمومی پایدار (مصداق 18، کد 18) - استفاده از مصالح سازگار با محیطزیست در ساخت و ساز (مصداق 19، کد 14) - ارائه خدمات بهداشتی و درمانی پایدار (مصداق 20، کد 11) - توجه به هویت محلی و خوانایی در طراحی (مصداق 21، کد 26) - ارتقاء تصویر شهر به عنوان محل پایدار (مصداق 22، کد 22) - دسترسی آسان به خدمات عمومی (مصداق 23، کد 17) - ارائه مسکن با کیفیت، مقرون به صرفه و پایدار با فناوریهای جدید (مصداق 24، کد 2) - ارائه خدمات عمومی با روشهای پایدار و کارآمد (مصداق 25، کد 5) - توجه به الگوهای معماری سنتی، سبز و پایدار (مصداق 26، کد 1)

· مولفههای نهادی

- نقش مدیریت شهری در ارتقاء کیفیت زندگی از طریق مدیریت منابع و ارائه خدمات (مصداق 27، کد 12) الگوهای جامع ساماندهی شامل برنامههای توسعه شهری پایدار، مدیریت منابع طبیعی و توسعه زیرساختها (مصداق 28، کد 19)

- این خلاصه شامل تمام مصادیق و کدهای ارائه شده در متن اصلی در مورد مولفههای مختلف زیستپذیری در منطقه 3 شهر قزوین میباشد.

n بررسی وضعیت منظر شهری منطقه سه قزوین با تأکید بر زیستپذیری

در این بخش، نگاهی دقیقتر به مولفههای منظر شهری با تاکید بر زیستپذیری در منطقه 3 شهر قزوین، از دیدگاه شهروندان این منطقه خواهیم داشت. پس از تحلیل یافتههای حاصل از مصاحبه با ساکنان، مجموعهای از مولفهها برای بهبود ساختار شهری و ارتقای زیستپذیری در این محدوده شناسایی گردید. در جدول (9) وضعیت مولفه های منظر شهری با تاکید بر زیست پذیری در منطقه 3 شهر قزوین از دیدگاه شهروندان آورده شده است:

جدول (9)- وضعیت مولفه های منظر شهری با تاکید بر زیست پذیری در منطقه 3 شهر قزوین، از دیدگاه شهروندان