Analysis of conceptual metaphor of speech in Khaghani’s odes

Subject Areas :

Received: 2024-05-19 Accepted : 2024-05-19 Published : 2024-05-19

Keywords: Keywords: conceptual metaphor, Khaghani, conflict, controversy, speech.,

Abstract :

Abstract In recent years, and in the theory of knowledge; metaphor has found a new meaning, that it is mentioned as the "conceptual metaphor". According to this theory, not only metaphor studies at the level of words, sentences or even at language level but also it studies in the mind, behavior and actions of individuals in a society and it reflects unconsciously. So explanations and study of thoughts, actions and human’s behavior in a society In which they live; is one of the essential functions of this type of metaphor. Thereby in this article we examine the conceptual metaphors of speech in Khaghani‘s odes who Is one of the most important poets of the sixth century; In order to find the cause of many disputes, controversy and conflicts in his contemporary poets.t was found that Khaghani knows speech as property, miracles and magic, maiden bride, competition, pearls, food and tree.That a Kind of superiority and uniqueness in Khaghani‘s mind causes his controversies and immorality with other poets.

References:

کتابنامه
بهنام، مینا، (1389) «استعاره‏ی مفهومی نور در دیوان شمس»، مجلّه‏ی نقد ادبی، شماره 10، صص 91ـ 114.
چاوشی، حسین، (1381) بلاغت از دیدگاه روان‏شناسی، چاپ اول، قم: انتشارات خوشرو.
خاقانی شروانی، بدیل بن علی، (1373) دیوان، چاپ چهارم، به کوشش ضیاالدین سجادی، تهران: انتشارات زوّار.
دهلوی، امیر خسرو، (1387)، دیوان، چاپ دوم، با مقدمه محمد روشن، تهران: انتشارات نگاه.
رجایی، محمد خلیل، (1379)، معالم البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، چاپ پنجم، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
ریاحی، محمد امین، (1346)، «تحولات ادبی ایران»، مجلّه هنر و مردم، شماره 56، صص 3‏ـ‏15.
ساوجی، سلمان، (1387) کلیّات، چاپ اول، به کوشش عباسعلی وفایی، تهران: انتشارات سخن.
سعدی، مصلح‏الدین، (1378) گلستان، چاپ هفتم، به کوشش محمد علی فروغی، تهران: انتشارات جرس.
سنایی، مجدود بن آدم، (1346) دیوان، چاپ اول، به اهتمام مدرّس رضوی، تهران: انتشارات کتابخانه‏ی ابن سینا.
شفیعی کدکنی، محمد رضا، (1385)، صور خیال در شعر فارسی، تهران، انتشارات آگاه.
صفا، ذبیح‏الله، (1378)، تاریخ ادبیات ایران (خلاصه جلد اول و دوم)، چاپ پنجم، تهران: انتشارات فردوس.
فروزانفر، بدیع‏الزمان، (1361)، احادیث مثنوی، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیر کبیر.
قاسم‏زاده، حبیب‏الله، (1379) استعاره و شناخت، چاپ اول، تهران: انتشارات فرهنگان.
گلفام و یوسفی‏راد، ارسلان و فاطمه، (1381) «زبان‏شناسی شناختی و استعاره»، مجلّه تازه‏های علوم شناختی، شماره 3، صص 42‏ـ‏58.
لاهیجی، حزین، (1374) دیوان، چاپ اول، تصحیح ذبیح‏الله صاحبکار، قم: انتشارات سایه.
معرفت، محمد هادی، (1390)، علوم قرانی، چاپ ششم، تهران: انتشارات سمت.
هاشمی، زهره، (1389) «نظریه‏ی استعاره‏ی مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون»، مجله‏ی ادب پژوهی، شماره 12، صص 119‏ـ‏140.
هاوکس، ترنس، (1377) استعاره، چاپ اول، ترجمه‏ی فرزانه طاهری، تهران: نشر مرکز.
هوشنگی و سیفی پرگو، حسین و محمود، (1388) «استعاره‏های مفهومی در قران از منظر زبان‏شناسی شناختی»، پژوهشنامه‏ی علوم و معارف قران کریم، شماره 3 (صص 9‏ـ‏34).

Full-Text:



 

تحلیل استعاره‏ی مفهومی سخن در قصاید خاقانی 

 

دکتر رضا جمشیدی¹

 

چکیده 

 استعاره در سال های اخیر و در نظریه‏ی شناختی، معنا و مفهوم جدیدی پیدا کرده است که از آن تحت عنوان «استعاره‏ی مفهومی» یاد کرده می‏شود. طبق این نظریه استعاره فقط در سطح واژگان، جملات یا حتّی در زبان نیست بلکه در ذهن، رفتار و اعمال افراد یک جامعه و به شکل ناخود آگاه نمود پیدا می‏کند. بنابراین یکی از کارکرد های اساسی این نوع استعاره، تبیین و بررسی طرز فکر و اعمال و رفتار انسان‏ها در جامعه‏ای است که در آن زندگی می‏کنند. از این رهگذر ما در این مقاله به بررسی استعاره‏ی مفهومی سخن در قصاید خاقانی که یکی از مهم‏ترین شعرای قرن ششم می‏باشد، پرداخته ایم تا ریشه‏ی مناقشات و منشأ مجادلات او با شعرای هم عصرش را در یابیم. در این تحقیق مشخّص شد که خاقانی سخن را به مثابه مُلک، معجزه و سحر، عروس دوشیزه، رقابت، مروارید، خوراکی و درخت می‏داند که نوعی خود برتر بینی و یگانه انگاری در ذهن خاقانی باعث مجادلات و بد اخلاقی های او با شعرای دیگر گردیده است.

واژه‏های کلیدی: استعاره‏ی مفهومی، خاقانی، مناقشه، مجادله، سخن 

استعاره و فواید آن در زبان

در قلمرو بلاغت و علوم بلاغی، استعاره یکی از مهم‏ترین ارکان صور خیال محسوب می‏گردد و با یاری و کمک استعارات که بسیاری از سخنان و اشعار ادیبان و سخنوران از سخنان ساده و معمولی جدا گشته و در مسیر تعالی وزیبایی سخن، راه می‏پیماید. اهمیت استعاره در شعر و علوم بلاغی به حدّی است که «ارسطو در فن خطابه می‏گوید: آنچه که در بیشتر عبارت های بلاغی انگیزه‏ی مسرت است، منشأ آن استعاره است و مقداری ابهام و پیچیدگی، که مخاطب بعداَ آن را در می‏یابد.» (شفیعی کدکنی، 111: 1358)

 انسان‏ها برای برقراری ارتباط با یکدیگر ناچار به استفاده از زبان می‏باشند و این زبان است که منظور آنها را به دیگران منتقل می‏کند و با کمک زبان بسیاری از تجربیات از شخصی به شخص دیگر و از نسلی به نسل دیگر می‏رسد. پس می‏توان نتیجه گرفت که زبان و تجربه با یکدیگر کنش و واکنش دارند. 

«و چنان در اساس در هم ادغام شده‏اند که دشوار می‏توان آن‏ها را دو وجود مجزّا دانست. زبان واقعیت را به هیأت خود خلق می‏کند. پس کاربرد زبان به این شکل، اساساَ مستلزم آن است که از طریق یک نوع واقعیت به واقعیتی از نوع دیگر برسیم.این فرایند در اساس فرایند انتقال است.» (هاوکس، 1377: 91)

قدما نیز در بسیاری از موارد و در تعاریف خود استعاره را ابزار انتقال معنی و تجربه، تعریف می‏کرده‏اند. و معنای لغوی استعاره که «به معنی طلب کردن چیزی به عاریت است و در اصطلاح لفظی است که استعمال شود در غیر معنای اصلی.» (رجایی، 1379: 287)

مویّد این معنی است کهشاعر با کمک گرفتن از یک واژه و نشانه‏های آن در جمله، تجربه و معنای دیگری را به مخاطب انتقال می‏دهد و این همان فایده و کاربرد استعاره در زبان است که نشان می‏دهد «شاعر، با استفاده‏ی آگاهانه از استعاره، به گونه‏ای فعّال به فرایند گسترش دادن مشغول است و به مدد آن عرصه‏های تازه‏ای از واقعیت را پیوسته در زبان محصور می‏کند، ابعاد تازه‏ای از تجربه را ثبت می‏کند، و آن‏ها را در محدوده‏ی آن زبان دسترس‏پذیر می‏سازد.» (هاوکس، 1377: 96) همچنین باید دانست انسان در عرصه‏ی انفعالی ذهن، گاهی اسیر عواطف و احساسات می‏شود و بیان او نیز تحت تأثیر این انفعالات درونی قرار می‏گیرد. 

«به زبان ساده‏تر، نگرش او نگرشی مخیّل و عاطفی می‏شود، آنگاه برای بیان این دریافت و نگرش زبان دیگرگونه و غیر عادّی می‏طلبد، زبانی که حقیقی و ارجاعی نیست، غیر منطقی و خیالی است.» (چاوشی، 1381: 100)

 

استعاره در سال های اخیر 

با وجود تعاریف فراوان، متعدّد و گوناگونی که قدما از استعاره در کتاب های بلاغی آورده‏اند وانواع استعاره را تقسیم‏بندی و تبیین نموده‏اند، به نظرمی رسد بازهم استعاره وکاربرد آن در علوم مختلف غیر از ادبیات، آنگونه که هست و باید و شاید، بررسی نگردیده است. به همین سبب است که دکتر شفیعی کدکنی می‏گوید: «یکی از پریشان‏ترین تعریف‏ها در کتب بلاغت پیشینیان، استعاره است. تعریف های مختلف و نمونه‏های گوناگونی که از این کلمه در آثار متقدمان آمده، نشان می‏دهد که ایشان، همواره درباره‏ی مفهوم و حوزه‏ی معنوی این کلمه، متزلزل بوده‏اند.» (شفیعی کدکنی، 1358: 107)

امّا امروزه، استعاره تنها موضوع بررسی ادبیات نیست بلکه بسیاری از رشته‏های علمی به بررسی آن پرداخته و در باره‏ی کاربرد و نقش آن چهارچوب‏هایی ارایه داده‏اند. «مثلاً در زبان‏شناسی اینک توجّه به کنش زبانی و جنبه‏های کاربرد شناختی زبانی بیشتر شده است. خوانش و تحلیل متن و گفتار، ارتباط بافت با کلمه و معنای مجازی، بیش از پیش مورد توجّه زبان‏شناسان قرار گرفته است. همچنین در رشته‏هایی مانند جامعه‏شناسی، تعلیم و تربیت و زیبایی‏شناسی، استعاره جایگاهی به خود اختصاص داده است.» (قاسم‏زاده، 1379: 25)

یکی از مهم‏ترین رشته‏هایی که به بررسی استعاره می‏پردازد، همان طور که اشاره شد، زبان‏شناسی است که بر اساس دید گاه‏های زبان‏شناسی قرن بیستم، «استعاره، اصل همه جا حاضر در کل زبان است. در واقع در همه‏ی زبان‏ها می‏توان ساختار های استعاری با ریشه‏های عمیق را یافت که پنهانی در معنای آشکار تأثیر می‏گذارند. استعاره را نمی‏توان از زبان سترد بی‏آنکه در فعل ستردن از استعاره استفاده شود، هیچ استفاده‏ای از زبان نمی‏شود کرد که سرراست، یعنی عاری از استعاره باشد، زیرا در این ادّعایی هم که به زبان می‏آید از استعاره استفاده شود.» (هاوکس، 1377: 91) 

 بنا براین دیدگاه، در سخنان روز مره و عادّی که بین همه‏ی افراد یک جامعه رد و بدل می‏گردد، ازاستعاره برای انتقال مفاهیم و تجربیات به یک دیگراستفاده می‏شود و استعاره را از سطح شعر و ادبیات خارج کرده و به ذهن و زبان ورفتار همه‏ی افراد یک جامعه گسترش می‏دهد که بررسی های زبان شناختی که در باب استعاره در سال های اخیر انجام گرفته، نشان می‏دهد که هدف مشخّص و متحقّق همه‏ی آن ها، کند و کاو و نفوذ چشمگیر و ارزشمند زبان شناختی بوده است.» (همان، 1377: 102)

 در واقع، مطالعات زبان‏شناسی در چند دهه‏ی اخیر، ماهیّت جدیدی برای استعاره تعریف کرد که بر اساس آن، استعاره تنها آرایه‏ی ادبی یا یکی از صور کلام نیست، بلکه فرایندی فعّال در نظام شناختی بشر محسوب می‏گردد. این دیدگاه نخستین بار توسط جورج لیکاف و مارک جانسون، در سال 1980 با انتشار کتاب «استعاره‏هایی که با آن‏ها زندگی می‏کنیم»، مطرح شد. 

«تحقیقات لیکاف و جانسون ثابت کرد که کارکرد های استعاره، محدود به حوزه‏ی مطالعات ادبی و کاربرد واژه، عبارت یا جمله نیست. استعاره همچون ابزاری مفید نقش مهمی در شناخت و در پدیده‏ها و امور دارد و در حقیقت یک مدل فرهنگی در ذهن ایجاد می‏کند که زنجیره‏ی رففتاری طبق آن برنامه‏ریزی می‏شود. از این دیدگاه استعاره بر حسب ضرورت و نیاز بشر به درک و بازنمایی پدیده‏های نا آشنا، با تکیه بر ساخت واژه‏ها و اطلاعات قبلی شکل می‏گیرد و نقشی به سزا در جولان فکری وتخیّل ایفا می‏کند.» (هاشمی، 1389: 120) 

 آن‏ها (لیکاف و جانسون) به این نتیجه رسیدند که ذهن انسان، برای بیان مفاهیم انتزاعی نشان می‏دهد که در ذهن خیش مفاهیم عینی را چگونه بیان یا درک می‏کنیم. «آنها این نوع استعاره را که ریشه در زبان روزمرّه و متعارف دارد واساساَ مبتنی بر درک امور انتزاعی بر پایه امورعینی و مفهومی یا تصویری کردن مفاهیم ذهنی است، استعاره‏ی مفهومی یا ادراکی نامیدند.» (همان: 124) البته این را نیز باید اضافه کرد که به باور آن ها، استعاره‏های مفهومی به طور اتّفاقی ساخته نمی‏شوند. بلکه بر اساس کنش های متقابل و پایدار با محیط های فرهنگی و فیزیکی مان ساخته و پی‏ریزی می‏گردند. این کنش های پایدار در واقع همان پایه‏های تجربی هستند که هیچ استعاره‏ای جدا از آن‏ها فهمیده نمی‏شود. «برای مثال استعاره‏ی «زیاد بالاست» را تجربه‏ی زیستی و امر مسلّم اجتماعی ـ مثلاٌ این که هنگام ریختن آب در ظرف، افزوده شدن به حجم آب موجب بالا آمدن سطح آن می‏شود ـ پدید می‏آورد. بدین ترتیب اغلب اوقات، استعاره‏ی مفهومی تنها توسط یک فرد شکل نمی‏گیرد، بلکه ماهیت آن جمعی و اشتراکی است و از این رو، در تغییر و تحولات اجتماعی به تغییر استعاره‏ها نیز باید توجّه کرد. به عبارت دیگر می‏توان گفت که تغییر در برخی ازاستعاره‏ها می‏تواند شاخصی باشد برای ارزیابی جنبه‏هایی از تحوّلات اجتماعی و فرهنگی.» (همان: 131)

 در استعاره‏ی مفهومی همواره دو قلمرو مطرح است که یکی قلمرو مقصد یا هدف است و دیگری قلمرو منبع یا مبدأ و باید دانست که «اساس رابطه در استعاره‏ی مفهومی، میان دو واحد ارگانیک یا دو مجموعه‏ی به شکل تناظر یک به یک صورت می‏گیرد که به آن «انگاره» می‏گویند. انگاره‏ها یکی متعلق به قلمرو مبدأ یا منبع است که اغلب مفهومی و عینی و ملموس است و ارگان دیگر دارای مفاهیم انتزاعی و ذهنی است (دست کم نسبت به قلمرو منبع) که قلمرو مقصد یا هدف نامیده می‏شود. به این ترتیب انگاره‏ها به مثابه‏ی ساختارهای بنیادین، طرح های تصویری ذهن و الگوی ارتباطی بین مفاهیم موجود در ذهن انسان هستند که کشف و دستیابی به آن‏ها موجب پرده برداری از بسیاری از پیچیدگی های معنایی و درک آسان‏تر ارتباط میان عبارت‏ها و پدیده‏ها خواهد شد.» (بهنام، 1389: 93)

 برای روشن شدن موضوع، استعاره‏ی مفهومی «مباحثه جنگ است» را در جملات زیر به عنوان مثال می‏آوریم: «مدّعیات شما غیر قابل دفاعند، در نقّادیش دقیقاٌ به هدف زد، استدلال‏هایش را در هم کوبیدم،... تمام این جملات در یک بحث پیرامون آن به کار رفته‏اند. کاربرد این جملات برای کاربران معمول زبان فارسی امری عادّی است، طوری که هیچ یک از آن‏ها جملات فوق را مصداق صنایع ادبی و آرایه‏های لفظی نمی‏دانند، امّا در پس تمام این عبارات چیزی به نام استعاره‏ی مفهومی نهفته است. زیرا کمی دقّت در این جملات نشان می‏دهد که اغلب آن‏ها از واژگان، مفاهیم و اصطلاحاتی استفاده کرده‏اند که ذاتاٌ مربوط به قلمرو جنگیدن هستند. چنان که کاربرد و معنای اولیه غیر قابل دفاع بودن، به هدف زدن و در هم کوبیدن، مربوط به جنگ می‏باشد نه بحث. گویی ورای ذهن گویشوران فارسی تصویری از جنگ نقش بسته است که هنگام سخن گفتن از بحث، گاه به آن نظر می‏کنند یا بحث را به مثابه جنگ فهمیده‏اند. در زبان‏شناسی شناختی به فهم یک حوزه‏ی مفهومی بر حسب حوزه‏ی مفهومی دیگر، استعاره‏ی مفهومی گفته می‏شود، چنان که در مثال فوق، حوزه‏ی مفهومی بحث کردن بر اساس جنگیدن، فهمیده شده است.» (هوشنگی و سیفی پرگو، 1388: 12)

 

خاقانی و استعاره‏ی مفهومی 

همان طور که قبلاٌ اشاره شد، استعاره همچون ابزاری مفید، در جهت شناخت پدیده‏ها و امور اجتماعی و فرهنگی یک جامعه به ما کمک می‏کند تا بهتر درک کنیم که افراد آن جامعه در یک بازه زمانی مشخّض چگونه می‏اندیشیده‏اند و به تبع آن چگونه رفتار می‏کرده‏اند. در واقع ما با کمک استعاره‏های مفهومی می‏توانیم به یک مدل فرهنگی و اجتماعی برسیم که به وسیله‏ی آن بتوان رفتار‏هایی را که در ارتباط و در طول آن مدل فرهنگی ایجاد می‏شوند را بررسی و نتیجه‏گیری کرد. 

همچنین باید دانست که در زبان‏شناسی شناختی، «استعاره ـ برخلاف نظر ارسطو ـ امری صرفاٌ زبانی و در حدّ واژگان نیست، بلکه فرایند های تفکّر انسان، اساساٌ استعاری می‏باشند، یعنی نظام تصوّری ذهن انسان اساساٌ بر مبنای استعاره شکل گرفته و تعریف شده است و استعاره به عنوان یک بیان زبانی، دقیقاٌ به این دلیل میسّر می‏شود که در اصل، ریشه در نظام تصوّری انسان دارد.» (گلفام و یوسفی‏راد، 1381: 63)

 بنابر این می‏توان این نکته‏ی مهم را بیان کرد که آنچه که در دیوان و سخنان و اشعار شاعران مطرح یک دوره آمده است، نمودار طرز اندیشه، بیان، فکر و رفتار افراد زیادی از همان جامعه است که به طور ناخود آگاه در زبان آنها جاری شده و منشأ بسیاری از رفتار های اجتماعی و اخلاقی و مناسبات فرهنگی گردیده است. از همین رهگذر، ما در این مقاله بر آنیم تا بانگاهی به قصاید خاقانی که یکی از مشهور‏ترین شاعران و قصیده سرایان قرن ششم (و سبک آذربایجانی) می‏باشد، دریابیم که او و دیگر شاعران هم دوره‏ی او درباره‏ی سخن و سخن وری چگونه می‏اندیشیده‏اند و منشأ آن همه خود ستایی های خاقانی و بداخلاقی‏ها و درگیری‏هایی که با سخنوران دیگراز جمله استادان وشاگردان خود داشته چیست؟ به عبارت دیگر می‏خواهیم بدانیم خاقانی حوزه‏ی مفهومی سخن را با چه حوزه‏های مفهومی دیگری در ورای ذهن خود، برابر مینهد و از چه مفاهیمی برای بیان برتری خود بر دیگران استفاده می‏کند؟

 ابتدا باید دانست که خاقانی، در دیوان خود، 220 بار از واژه‏ی سخن استفاده کرده است که شاید بتوان گفت بعد از واژه‏ی صبح که 475 بار آن را به کلر برده، یکی از پر کاربرترین واژگان دیوان او محسوب می‏گردد. همچنین خاقانی شاعری است که بسیاری از پزوهشگران، او و نظامی را از بزرگترین استعاره پردازان نوآور، در ادبیات فارسی می‏دانند. چرا که «ترکیبات او که غالباٌ با خیالات بدیع همراه و به استعارات و کنایات عجیب آمیخته است، معانی خاصی را که تا عهد او سابقه نداشته مشتمل است. مانند «اکسیر نفس ناطقه» برای سخن،...» (صفا، 1378: 350) از طرف دیگر همان طور که دکتر محمد امین ریاحی می‏گوید: «دیوان خاقانی، نخستین و مهم‏ترین منبع اطلاعات قرن ششم هجری شمرده می‏شود.» (ریاحی، 1346: 3)

 

انگاره‏های مفهومی سخن در ذهن و زبان خاقانی

آن گونه که از لابلای ابیات و سخنان خاقانی بر می‏آید، او شاعری حسّاس و زود رنج است که همین خصیصه‏ی او باعث شده بسیاری از شاعران هم عصرش، از دست زبان او و هجو‏هایش در امان نمانند. حتّی کسانی مثل ابوالعلای گنجوی که حق استادی به گردن او داشته و یا شاگردش مجیرالدین بیلقانی و نیز بسیاری از شاعران گذشته چون عنصری به فراوانی مورد طعن و انتقاد خاقانی قرار گرفته‏اند:

ز ده شیوه کان شیوه‏ی شاعریست         به یک شیوه شد داستان عنصری

نه تحقیق گفت و نه وعظ و نه پند         که چیزی ندانست از آن عنصری

 (خاقانی، 1373: 926)

 همه‏ی این موارد، که به علّت فراوانی و شهرت نیاز به آوردن شواهد دیگر ندارد، نشان می‏دهد که خاقانی و بسیاری از شاعران هم عصر او مثل رشید‏الدین وطواط و ابوالعلای گنجوی و نطامی و جمال‏الدین اصفهانی و مجیر بیلقانی به سخن و سخنوری جور دیگری می‏نگریسته‏اند و در ورای دهن آن‏ها سخن به مثابه پدیده‏ای یا پدیده‏هایی درک می‏شده که به طور ناخود آگاه آنان را به سمت بیرون راندن حریفان از این دایره‏ی سخن وادار می‏کرده است. به عنوان مثال خاقانی به فراوانی سخن را، مُلک و حکومت می‏داند و خود را پادشاه این ملک:

نیست اقلیم سخن را بهتر از من پادشاه         در جهان ملک سخن راندن مسلّم شد مرا

 (همان، 17)

که اگر بخواهیم به عنوان نمونه انگاره‏های استعاره‏ی این بیت را در ذهن خاقانی ترسیم کنیم این گونه می‏شود: سخن، مُلک است ← خاقانی پادشاه این مُلک است. 

 بنابراین انگاره‏های استعاری که در باره‏ی سخن در ذهن خاقانی نقش بسته و ناخود آگاه در زبان او آشکار گردیده را می‏توان در موارد زیر خلاصه و دسته‏بندی کرد:

ـ سخن مُلک است. 

ـ سخن معجزه و سحر است. 

ـ سخن دوشیزه و بکر است.

ـ سخن مروارید است.

ـ سخن خوراکی است. 

ـ سخن مسابقه و رقابت است.

ـ سخن درخت است. 

 اینک به تبین و توضیح هر یک از استعارات مفهومی بالا و ذکر شواهد آن در قصاید خاقانی می‏پردازیم.

1ـ سخن مُلک است.

 به ابیات زیر توجه کنید:

شاه سخن منم شعرا دزد گنج من بس         دزد را که باید افراز دار کرد

 (همان: 151)

چون زبان مُلک سخن دارد، من از صدر رسول

در ســر دستــار منشــور زبــــــان آورده ام

 (همان: 258)

فـــاخته گفت از سخن نایب خاقانیم

گلبن کآن دید کرد مدحت شاه امتحان

 (همان: 313)

بل نایبـــــان یاوگیــــان ولایتند                زیرا که شه طغان جهان سخن نیند

(همان: 174)

مالک الملک سخن خاقانیم کز گنج نطق

دخل صد خاقان بود یک نکته‏ی غرّای من

 (همان: 323)

پادشـــاه نظم و نثرم در خراسان و عراق 

کاهل دانش را ز هر لفظ امتحان آورده ام

 (همان: 258)

نی نی به دولت تو امیـــــــر سخن منم        عسکر کش من این نی عسگرنکو‏تر است

 (همان: 77)

من در سخن عزیز جهانم به شرق و غرب

کز شرق و غـرب نام سخنور نکوتر است

 (همان: 77)

شاه سخن به خدمت شاه سخا رسید                شــاه سخا سخن ز فلک دید برترش

 (همان: 220)

همان طور که در پس زمینه‏ی همه‏ی این ابیات می‏بینید، خاقانی سخن را به مثابه مُلک و اقلیمی می‏داند که این ملک، فقط می‏تواند یک پادشاه داشته باشد و آن هم خود اوست و این پادشاه هرگز حضور دیگران را در ملک خود تحمّل نمی‏کند و از هر فرصتی استفاده می‏کند تا به متجاوزان به این ملک (شاعران دیگر) بتازد و آن‏ها را همواره دزد گنج خود می‏داند و پیوسته به این موضوع تأکید می‏کند که پادشاه نظم و نثر در تمام اقلیم سخن (خراسان و عراق که دو مرکز عمده‏ی سخن پارسی در آن روزگار بوده­اند) فقط خود اوست و از آن جا که به گفته‏ی سعدی، «ده درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند» (سعدی، 1378: 42)، شکل‏گیری این استعاره‏ی مفهومی در ذهن خاقانی، منشأ بسیاری از بداخلاقی‏ها و مناقشات خاقانی با شاعران هم عصر خود گردیده است که اثرات آن در جای جای دیوانش مشهود است. 

 یادآوری این نکته هم ضروری است که این استعاره در اشعار شاعران قبل از خاقانی نیز دیده می‏شود امّا بسیار کم و به ندرت، چنان که سنایی در ابیات زیر به آن اشاره کرده، امّا به هیچ وجه خود را پادشاه مُلک سخن نمی‏داند و دیگران را مدح می‏کند:

بادی آراسته در مُلک سخن تا گه حشر

نامـــه‏ی شعـــــــــر به توقیع تو امیر 

 (سنایی، 1341: 285)

یا در مدح محمّد منصور:

هرکه زین پیش بود امیر سخن                از امیـــــــر سخا شدند عزیز

 (همان: 1074)

 امّا در ادوار بعد از خاقانی، این استعاره به همان شکل که در ذهن خاقانی است، رواج یافته و در نزد بسیاری از شاعران می‏توان نمونه‏هایی از آن را یافت:

از فیض قبــــول آن مکرّم                شد ملک سخن مرا مسلّم

 (لاهیجی، 1374: 669)

چنــــد گویی که منم خسرو اقلیم سخن

مُلک تو، کشور تو، تاج تو، اورنگ تو کو 

 (دهلوی، 1387: 893)

شاعری سحر آفرینم، ساحری معجز نما

خازن گنج ممالک، مـــالک ملک سخن

 (ساوجی، 1389: 476)

 جالب توجّه است که بسیاری از شاعران و بزرگان هم عصر خاقانی نیز، او را امیر ملک سخن می‏دانسته و به فضل و برتری خاقانی اذعان داشته‏اند. چنان که ابوالفضایل احمد سیمگر گفته است:

 گرچه کان خرد مـرا دانی                  عاجزم در نهاد خـــاقانی 

 صورت روح پاک می‏بینم                 متدرّع به شحص انسانی 

 افضل‏الدین امیر مُلک سخن                  شارح رمز های پنهــانی 

 (به نقل از دیوان خاقانی، 1373: 324) 

و یا کافی‏الدین عمر، عموی فا ضل خاقانی در قطعه‏ای خطاب به او می‏گوید:

ای امیـــــر امــــرای سخن ای شاه سخا

به سخن مثل عطارد به سخا چون خورشید 

 (به نقل از دیوان خاقانی، 1373: 85) 

2ـ سخن سحر و معجزه است.

به ابیات زیر از قصاید خاقانی توجّه کنید:

مرا بین که آیات ابیات مدحش                نه تعویذ جان، حرز ایمان نماید

 (خاقانی، 1373: 132)

بخندم به نطم هرابله اگــرچه                زبان ساحر و خامه ثعبان نماید

 (همان: 132)

مصطفی گوید که سحـــــر است از بیان من

ساحرم کاندر اعجاز سخن سحر بیان آورده‏ام 

 (همان: 258)

معجز خاقانی است مدح تو تا در جهان

صبح برد آب ماه، میوه پـــــزد ماه آب 

 (همان: 49)

سحر دم او شکست رونق گـــــویندگان

چون دم مرغان صبح، نیروی شیران غاب

 (همان: 49)

عنصری کو یا معزّی یا سنایی کاین سخن

معجز است از هر سه گرد امتحان انگیخته 

 (همان: 398)

شاعــــــر ساحر منم اندر جهان                در سخن از معجزه صاحب قران

 (همان: 342)

در بابل سخن منم استاد سحــر تازه                کز ساحران عهد کهن همبری ندارم

 (همان: 283)

در شأن تو و من به سخا و سخن امروز        

ختــــم الامرایی به و ختـــم الشعرایی

 (همان: 439)

از این قصیده نمودار ساحری کن از آنک

بقای نام تــــو است این قصیــده‏ی غرّا

 (همان: 31)

اگر خری دم این معجزه زند که مراست

دمش ببند که خر گنگ بهتــــر از گویا

 (همان: 31)

با نگاهی به اندیشه‏ای که در ورای ابیات نهفته است، می‏توان آن را چنین ترسیم کرد: سخن معجزه و سحر است ← خاقانی پیامبر یا ساحر است.

 خاقانی سخن خود را نوعی معجزه می‏داند و بنابر تعریفی که در این باره می‏گوید: «اعجاز از ریشه‏ی عجز (ناتوانی) به معنی ناتوان ساختن می‏باشد... یعنی کاری انجام گیرد که دیگران در انجام و یا هماوردی با آن عاجز باشند.» (معرفت، 1390: 203) خاقانی خود را پیامبری می‏داند که معجزه‏ی او همین اشعار و مدایح اوست که هیچکس قادر به هماوردی با او و آوردن مثل آن‏ها نمی‏باشد و با استفاده از واژگانی مثل «ختم الانبیا» معادل «ختم الشعرا» را برای خود می‏سازد و حتّی ابیات خود را تشبیه به آیات قران می‏کند.! او همچنین با توجه به حدیث پیامبر‏‏(ص) که می‏فرماید: «ان من البیان لسحرا» (فروزانفر، 1361: 99) قسمتی از سخنان خود را نیز سحر می‏داند وخود را در سخنوری صاحب قران معجزه و سحر معرّفی می‏کند و بنابراین، این اندیشه در ذهن و زبان او شکل می‏گیرد که دیگران از آوردن سخنانی شبیه به سخن او عاجزهستند و این مسأله نیز تأثیر بسزایی در مناقشات او با شاعران هم عصر خود می‏گذارد که در لابلای ابیاتش مشخّص است.

3ـ سخن، بکر و دوشیزه است.

ای افضل ار مشاطه‏ی بکر سخن تویی

این شعـــــر در محافل احرار کن ادا 

 (خاقانی، 1373: 6)

نکته‏ی دوشیـــزه‏ی مــــــن حرز روح است

از صفت خاطر آبستن من نور عقل است از صفا 

 (همان: 17)

شــه طغان عقل را نایب منم نعم الوکیل

نوعروس فضل را صاحب منم نعم الفتی 

 (همان: 17)

مریم بکر معانی را منم روح القدس

عالم ذکر معالی را منم فرمـــــانروا 

 (همان: 17)

سخن بر بکر طبع من گواه است

چـــو بر اعجاز مریم نخل خرما 

 (همان: 24)

لیک به دولت ملک بر ملکوت می‏رود

بهر عروس طبع ما نامزد سخنــــوری

 (همان: 421)

در شکر ریز نو عروس سخننی                مصریش خاطب هنــــر است

 (همان: 85)

بنده با افکندگی مشاطه جـــــاه شه است

سیر با آن گندگی هم ناقد مشک ختاست 

 (همان: 87) 

بر چهره‏ی عروس معانی مشـاطه وار

زلف سخن بتاب و زحسرت بتابشان 

 (همان: 330) 

چون زر و گل به دست الّا که خار پای عقل

صید خاری کی شود عقل سخن پیرای من 

 (همان: 322) 

گر بسیط خاک را چون من سخن پیرای هست

اصلم آتش دان و فرعم کفــــر و پیوندم عبـــا 

 (همان: 30)

 با توجّه به ابیات مذکور و استعاره‏ی مفهومی آن، انگاره‏ای که در ذهن خاقانی شکل گرفته را می‏توان به صورت زیر ترسیم کرد: سخن، بکر و دوشیزه است ← خاقانی داماد این دوشیزه است.

 لذا خاقانی سخن خود را همچون عروس بکر و دوشیزه‏ای می‏داند که داماد و صاحب و مشاطه‏ی آن فقط خود اوست و به سبب غیرتی که نسبت به این عروس دوشیزه دارد، هرگز اجازه نمی‏دهد دست دیگران (شاعران هم دوره) به این عروس بکر برسد و بخواهند قصد پیرایش آن را داشته باشند و این نیز می‏تواند دلیل محکمی برای فراوانی مناقشات او با شعرای دیگر در دیوانش باشد.

 4ـ سخن مروارید است.

کی شکند همّتش قدر سخن پیش غیر 

کی فکند جوهری دانه‏ی در در خلاب 

 (خاقانی، 1373: 45) 

بنده سخن تازه کرد وانچه کهن داشت شست

کان همه خـــرمهره بود وین همــــه درّ ثمین 

 (همان: 336)

به شکر صدر زمان هر زمان به بحر سخن        صدف مثـــال دهـــــان را به دُر بینبارم

 (همان: 287)

طبع مراست جان تهی تحفه‏ی سخن                نوروز راست جـــان تهی باد نوبهار

 (همان: 205) 

گر هست سخن گهر چرا نیست                آهنگ بـــدو گهـــــــرخران را

 (همان: 35) 

دانم که دگر باره گهر دزدد از این عقد        آن طفل دبستان من آن مــردک کذّاب

 (همان: 58) 

 با توجّه به ابیات بالا، انگاره‏ی مفهومی که در ذهن خاقانی شکل گرفته را می‏توان این گونه ترسیم کرد: سخن مروارید است ← خاقانی صاحب و تنها دارنده‏ی این مروارید است.

 بنابراین وجود این استعاره در ذهن خاقانی، باعث شده تا سخن خود را همچون مرواریدی که در آن زمان با توجّه به عقیده‏ی قدما نسبت به نحوه‏ی تشکیل آن در دهان صدف، کمیاب و گرانبها بوده (و اکنون نیز هست)، بداند که تنها صاحب و دارنده‏ی این مروارید سخن فقط خاقانی است و از این که دیگران نیز آن را داشته باشند، احساس خوشایندی ندارد و به شاگردان خود که قصد دزدی از این مروارید را دارند، سخت می‏تازد.

5ـ سخن خوراکی است.

این چو مگس می‏کند خوان سخن را عفن

وان چــــو ملخ می‏برد کشته‏ی دین را نما 

 (خاقانی، 1373: 38)

بگذرد ار باشدش از تو قبولی به جاه

افضل شیرین سخن بیشکی از فرقدان 

 (همان: 353)

حیات بخشا در خامی سخن منــــگر

که سوخته شدم از مرگ قدوةالحکما 

 (همان: 30)

یوســـف دل‏ها تــــویی کآیت تــــوست

از سخنپیش گرسنه دلان خوان کرم ساختن 

 (همان: 316)

مریم گشـــاده روزه و عیسی ببستـــــه

نطق کو در سخن گشاد سر سفره‏ی سخا 

 (همان: 5)

در دل خاقانی ارچه آتش تب خاست

آب حیـــاتش نگر که در سخن آورد 

 (همان: 765)

استعاره‏ی موجود در ابیات بالا را می‏توان چنین ترسیم کرد:

سخن خوراکی است ← خاقانی دیگران را در این خوراکی شریک نمی‏کند. 

با توجّه به انگاره‏ای که از این استعاره در ذهن خاقانی نقش بسته، باید گفت که او اگرچه گاهی از روی کرم و سخا، سفره‏ی اندیشه را می‏گستراند امّا معتقد است که دیگر شاعران این خوان سخن را غفن و بدبو می‏کنند و فقط اوست که سخنش غذای روح هاست و آب حیات بخش جان ها، لذا این استعاره نیز می‏تواند یکی از دلایل بداخلاقی های او با شعرای دیگر محسوب گردد.

6ـ سخن مسابقه و رقابت است.

او در سخن از نابغه برده قصب السبقچون

خســــرو نعمان کـــــرم از حــاتم طایی 

 (خاقانی، 1373: 436)

گــــــرچه روز آمد به پیشین از همه پیشینیان

بیش و پیشم در سخن داند کسی کو پیشواست 

 (همان: 88)

دقایقی که مرا در سخن به نظم آید

به سرّ آن نرسد وهم بو علی دقّاق

 (همان: 236)

جان کنند از ژاژخایی تا به گَرد من رسند

کی رسد سیــــرالسوافی در نجیب ساربان 

 (همان: 328)

نبینی جز مرا نظمی محقّق

نیابی جز مرا نثری مبرهن 

 (همان: 318) 

دانم که نیک دانی داننـــــد دشمنــان هم

کامروز در جهان به سخن هم سری ندارم 

 (همان: 283) 

که نیست چون تو سخا پروری به شرق و غرب

نه چون من است ثناگستری به شـــــام و عراق

 (همان: 366) 

با توجّه به این ابیات، استعاره مفهومی دیگری که در ذهن خاقانی نقش بسته را می‏توان چنین ترسیم کرد: سخن مسابقه و رقابت است ← خاقانی برنده‏ی این مسابقه است 

 پس در این رقابت که بین خاقانی و شعرای دیگر شکل گرفته، خاقانی خود را نفر اوّل و برنده‏ی رقابت می‏داند و همچون قهرمان یک رشته‏ی ورزشی اجازه‏ی برتری را به دیگران نمی‏دهد و آن‏ها را دنباله رو سخن خود می‏داند. 

7ـ سخن درخت است.

محقّقان سخن زین درخت میوه برند                وگر شــــــوند سراسر درختک دانا

 (خاقانی، 1373: 31)

بی او سخــــــــن نرانم و کی پرورد سخن 

حسّان پس از رسول و فرزدق پس از هشام 

 (همان: 304)

 مشرق و مغرب مراست زیر درخت سخن

رستـــــه ز شروان نهال، رفته به عالم ثمار 

 (همان: 181)

یکایک میـــــوه دزد باغ طبعم         ولیک از شاخ بختم میوه افکن

 (همان: 320)

 انگاره‏ای که با توجّه به ابیات بالا در ذهن خاقانی به وجود آمده را می‏توان به این صورت ترسیم کرد: سخن درخت است ← فقط درخت سخنان خاقانی میوه دار است. 

 لذا خاقانی سخن خود را چون درختی می‏داند که از شروان روییده و میوه اش به سراسر جهان رفته و فقط درخت سخنان اوست که مثمر و میوه دار است و سخنان دیگران همچون درختانی بی‏ثمر هستند که هیچ فایده‏ای ندارند و این اندیشه نیز می‏تواند منشأ مجادلات او با شعرای دیگر محسوب گردد. 

در پایان، با توجّه به آنچه که قبلاً اشلره شد که استعارات مفهومی، نتیجه‏ی کنش متقابل تجربیات ذهنی ما و محیط فرهنگی و اجتماعی که در آن زندگی می‏کنیم، می‏باشد، ذکر این نکته نیز جالب توجّه است که گویی خاقانی خود به این موضوع واقف بوده و خود ستایی های خود و بداخلاقی‏هایش با شعرای دیگر را به گردن جامعه و جهان اطراف خود می‏اندازد و می‏گوید:

من چو طوطی و جهان در پیش من چون آینه است

لاجرم معـــذورم ار جــــز خویشتن می‏ننگـــــرم 

هــــرچه عقلم در پس آییـــــنه تلقین می‏کنـــــد 

مـــــن همان معنی به صــــــورت بر زبان می‏آورم 

 (خاقانی، 1373: 248)

نتیجه 

نظریه‏ی استعاره در سال های اخیر که ما بیشتر آن را تحت عنوان «استعاره‏ی مفهومی» می‏شناسیم با نقد دیدگاه‏های سنّتی درباره‏ی استعاره، ثابت کرد که استعاره فقط در واژه، جمله و حتّی در زبان نیست. بلکه استعاره در ذهن و اعمال و رفتار افراد یک جامعه و به طور ناخود آگاه نمود دارد و فقط باید آن را از لابلای گفته‏های اشخاص کشف کنیم.

همچنین در این نظریه کارکرد جدیدی برای استعاره‏ی مفهومی در نظر گرفته شده که استعاره را همچون ابزاری مهم در جهت دادن به عقاید، افکار و اعمال انسان در جامعه می‏داند. 

از همین رهگذر، با نگاهی به قصاید خاقانی و بررسی استعاره‏های مفهومی که درباره‏ی سخن در ذهن و زبان او که یکی از برجسته‏ترین شاعران قرن ششم می‏باشد، شکل گرفته، این موارد مشخّص می‏شود که او سخن را به مثابه مُلک، معجزه و سحر، عروس دوشیزه، رقابت، مروارید، خوراکی و درخت می‏داند که در همه‏ی آن ها، او خود را یگانه و برتر از شعرای دیگر خصوصاً شعرای هم دوره‏ی خود می‏پندارد و همین انگاره‏ها در ذهن او کافی است تا ریشه و دلایل جامعه‏شناسانه و روان‏شناسانه‏ی خوبی باشد برای این که بفهمیم چرا خاقانی با بد زبانی و بداخلاقی همواره با استادان و شاگردان و دوستان هم دوره‏ی خود مجادله و مناقشه داشته است. لذا استعارات مفهومی در سبک‏شناسی شناختی و تحلیل متون ادبی یک دوره یا یک شخص نیز می‏تواند بسیاری از افکار، عقاید و رفتار رایج در آن دوره یا شخص را تبیین و مشخّص نماید. که این یکی از جدید‏ترین و اساسی‏ترین کارکرد های استعاره در ادبیات و زبان‏شناسی شناختی محسوب می‏شود.

 

کتابنامه

بهنام، مینا، (1389) «استعاره‏ی مفهومی نور در دیوان شمس»، مجلّه‏ی نقد ادبی، شماره 10، صص 91ـ 114.

چاوشی، حسین، (1381) بلاغت از دیدگاه روان‏شناسی، چاپ اول، قم: انتشارات خوشرو.

خاقانی شروانی، بدیل بن علی، (1373) دیوان، چاپ چهارم، به کوشش ضیاالدین سجادی، تهران: انتشارات زوّار. 

دهلوی، امیر خسرو، (1387)، دیوان، چاپ دوم، با مقدمه محمد روشن، تهران: انتشارات نگاه.

رجایی، محمد خلیل، (1379)، معالم البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، چاپ پنجم، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز. 

ریاحی، محمد امین، (1346)، «تحولات ادبی ایران»، مجلّه هنر و مردم، شماره 56، صص 3‏ـ‏15.

ساوجی، سلمان، (1387) کلیّات، چاپ اول، به کوشش عباسعلی وفایی، تهران: انتشارات سخن.

سعدی، مصلح‏الدین، (1378) گلستان، چاپ هفتم، به کوشش محمد علی فروغی، تهران: انتشارات جرس.

سنایی، مجدود بن آدم، (1346) دیوان، چاپ اول، به اهتمام مدرّس رضوی، تهران: انتشارات کتابخانه‏ی ابن سینا.

شفیعی کدکنی، محمد رضا، (1385)، صور خیال در شعر فارسی، تهران، انتشارات آگاه.

صفا، ذبیح‏الله، (1378)، تاریخ ادبیات ایران (خلاصه جلد اول و دوم)، چاپ پنجم، تهران: انتشارات فردوس.

فروزانفر، بدیع‏الزمان، (1361)، احادیث مثنوی، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیر کبیر.

قاسم‏زاده، حبیب‏الله، (1379) استعاره و شناخت، چاپ اول، تهران: انتشارات فرهنگان.

گلفام و یوسفی‏راد، ارسلان و فاطمه، (1381) «زبان‏شناسی شناختی و استعاره»، مجلّه تازه‏های علوم شناختی، شماره 3، صص 42‏ـ‏58.

لاهیجی، حزین، (1374) دیوان، چاپ اول، تصحیح ذبیح‏الله صاحبکار، قم: انتشارات سایه.

معرفت، محمد هادی، (1390)، علوم قرانی، چاپ ششم، تهران: انتشارات سمت.

هاشمی، زهره، (1389) «نظریه‏ی استعاره‏ی مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون»، مجله‏ی ادب پژوهی، شماره 12، صص 119‏ـ‏140.

هاوکس، ترنس، (1377) استعاره، چاپ اول، ترجمه‏ی فرزانه طاهری، تهران: نشر مرکز.

هوشنگی و سیفی پرگو، حسین و محمود، (1388) «استعاره‏های مفهومی در قران از منظر زبان‏شناسی شناختی»، پژوهشنامه‏ی علوم و معارف قران کریم، شماره 3 (صص 9‏ـ‏34).

 

 

 

Analysis of conceptual metaphor of speech

in Khaghani’s odes

 

 

Reza Jamshidi Ph.D²

 

Abstract

In recent years, and in the theory of knowledge; metaphor has found a new meaning, that it is mentioned as the "conceptual metaphor". According to this theory, not only metaphor studies at the level of words, sentences or even at language level but also it studies in the mind, behavior and actions of individuals in a society and it reflects unconsciously. So explanations and study of thoughts, actions and human’s behavior in a society In which they live; is one of the essential functions of this type of metaphor. Thereby in this article we examine the conceptual metaphors of speech in Khaghani‘s odes who Is one of the most important poets of the sixth century; In order to find the cause of many disputes, controversy and conflicts in his contemporary poets.t was found that Khaghani knows speech as property, miracles and magic, maiden bride, competition, pearls, food and tree.That a Kind of superiority and uniqueness in Khaghani‘s mind causes his controversies and immorality with other poets.

Keywords: conceptual metaphor, Khaghani, conflict, controversy, speech.

---

[1] 1. دانش‏آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اراک، اراک، ایران. 

Email: [e-mail]

تاریخ ارسال: 02/11/1401

تاریخ پذیرش: 08/03/1402

 

[2] . PhD candidate in Persian language and literature, Faculty of Literature and Humanities, Arak University, Arak, Iran.

Email: [e-mail]

 

---