Criticism of the archetype in the novel "Fire Without Smoke" by Nader Ebrahimi and "The So-called Migration to the North" by Tayeb Saleh based on Jung's theory

Subject Areas : Persian Language and Literature

adel azaddel ¹ , zeynab barzegar mahar ² , khodabaksh asadollahi ³ , جواد گرجامی ⁴

1 - Assistant Professor of Arabic Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran.
2 - PHD Graduated of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran.
3 - Professor of persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran.
4 - Associate Professor of Arabic Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran.

Received: 2024-05-06 Accepted : 2024-12-04 Published : 2025-05-17

Keywords: Comparative literature, archetype, Nader Ebrahimi, Atash without smoke, Tayyeb Saleh, Mosam al-Hijra al-Shamal,

Abstract :

Archetypes are common literary ideas that are rooted in the subconscious mind of mankind and cause the connection of the psychological layers of different texts, regardless of the time and place of their origin. Using the psychoanalytic perspective of Carl Gustav Jung in an analytical-descriptive way, the present study reviews the types of archetypes in the two novels Atash without smoke by Nader Ebrahimi and Time to migrate to the north by Tayyab Saleh. The findings of the research indicate the existence of ten common archetypes in the same application in both texts; The authors of these texts have used various types of archetypes related to natural phenomena such as tree and sea archetypes to process the text; Also, roles such as mother, father, and child are used in their archetypal concepts in two novels, Atash without smoke and Time to migrate to the north. In the development of the first character in both novels, there are signs of archetypes such as the myth of the hero, shadow, mask, anima, and travel; The result is that the two novels Atash without smoke and Time to migrate to the north have a unified spirit and include the ancient literary heritage and were written based on a common set of archetypes.

References:

ابراهیمی، نادر (1388) آتش بدون دود. تهران: روزبهان.
حسن بیگی، ابراهیم (1390) یاد مهرگان، تهران : خانۀ کتاب.
دارابی، جعفر (1388) نظریه‌های شخصیت، رویکرد مقایسه‌ای. تهران: آییژ.
سیاسی، علی اکبر (1395) نظریه‌های شخصیت یا مکاتب روانشناسی. تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
شاهین، محمد ( 1996) الادب و الاسطورة، بیروت الموسسه العربیه للدراسات النشر.
شمیسا، سیروس ( 1385) نقد ادبی، تهران: میترا.
غنیمی هلال، محمد ( 1390 ) ادبیات تطبیقی، ترجمه مرتضی زاده شیرازی، تهران : امیر کبیر.
صالح، طیب (2004) موسم الهجرة الی الشمال ، سودان: دار العین.
شولتز، دوآن (1399) روان‌شناسی کمال، ترجمۀ گیتی خوشدل تهران: پیکان.
فوردهام، فریدا (1388) مقدمه‌ای بر روانشناسی یونگ، تهران: جامی.
کاکس، دیوید (1383) روانکاوی و روانشناسی تحلیلی. (مقدمه بر اثر ک.گ یونگ) ترجمۀ سپیده رضوی. تهران: پیک فرهنگ.
مدرسی،فاطمه (1390) فرهنگ توصیفی نقد و نظریه‌های ادبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یونگ، کارل گوستاو (1377) انسان و سمبل‌هایش، تهران: جامی.
............،............. (1376) چهار صورت مثالی، مادر، ولادت مجدد، روح، مکار ترجمۀ پروین فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.
..............،............... (1384 ) روانشناسی و تعلیم و تربیت علی محمد برادران رفیعی، تهران: جامی.
...............،............. هندرسن، ژوزف( 1389) به سوی شناخت ناخودآگاه انسان و اسطوره‌هایش، ترجمۀ حسن اکبریان طبری، تهران : دایره.
................،.............. (1390) روان‌شناسی و کیمیاگری، ترجمۀ پروین فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.
..................،............... (1391) رویاها، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل پور. تهران: قطره.
...............،.................. (1392) ضمیر پنهان (نفس مکشوف) ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران : قطره.
.................،................ (1395) ناخودآگاه جمعی و کهن الگو، ترجمۀ فرناز گنجی، محمدباقر اسماعیل‌پور تهران: جامی.
...............،................. (1399) انسان در جست و جوی خویشتن، ترجمۀ محمود بهروزی، تهران: جامی.
نوردبی، ورنون؛ هال، کالوین (1379) راهنمای زندگی نامه و نظریه های روانشناسان بزرگ، ترجمه احمد به‌پژوه، رمضان دولتی، تهران: موسسه فرهنگی منادی تربیت.
یاحقی، محمدجعفر(1386) فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران : فرهنگ معاصر.
یاوری، حورا(1387) ادبیات و روانکاوی، تهران: سخن.
مقالات زارعی، روح اله (1399) نقد کهن‌الگویی بعد از یونگ. دو فصلنامۀ علوم ادبی، 10/17
نوروزعلی، زینب؛ خطیبی، احمد خیالی، حلبی، علی اصغر (1401) بازنمود برخی از انگاره‌های اشخاص در ساقی‌نامۀ ظهوری و سعادت‌نامۀ استرآبادی بر اساس نظریۀ یونگ. فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد یاسوج. 15/54.
منابع لاتین Jung, C.G)1957/1991). The Collected Works of C. G. Jung. Eds. Herbert Read, Michael Fordham, and Gerhard Adler. Translated by R. F. C. Hull. London: Routledge and Kegan Paul.

Full-Text:



 

Jung, C.G) 1991). The Collected Works of C. G. Jung. Eds. Herbert Read, Michael Fordham, and Gerhard Adler. Translated by R. F. C. Hull. London: Routledge and Kegan Paul.

Adel Azaddel (Corresponding Author)¹

Assistant Professor, Department of Arabic Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran

Zeinab Barzegarmaher²

PhD student in Persian Language and Literature, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran

Khodabakhsh Asadollahi

Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran

Javad Gorjami

Associate Professor, Department of Arabic Language and Literature, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran

Date of receipt: 17/2/1403 Date of acceptance: 14/9/1403

Abstract

Archetypes are common literary ideas that are rooted in the subconscious mind of mankind and cause the connection of the psychological layers of different texts, regardless of the time and place of their origin. Using the psychoanalytic perspective of Carl Gustav Jung in an analytical-descriptive way, the present study reviews the types of archetypes in the two novels Atash without smoke by Nader Ebrahimi and Time to migrate to the north by Tayyab Saleh. The findings of the research indicate the existence of ten common archetypes in the same application in both texts; The authors of these texts have used various types of archetypes related to natural phenomena such as tree and sea archetypes to process the text; Also, roles such as mother, father, and child are used in their archetypal concepts in two novels, Atash without smoke and Time to migrate to the north. In the development of the first character in both novels, there are signs of archetypes such as the myth of the hero, shadow, mask, anima, and travel; The result is that the two novels Atash without smoke and Time to migrate to the north have a unified spirit and include the ancient literary heritage and were written based on a common set of archetypes.

 

Keywords: Comparative literature, archetype, Nader Ebrahimi, Atash without smoke, Tayyeb Saleh, Time to migrate to the north

 

Introduction

One of the modern approaches in literary criticism and comparative studies is the utilization of psychological research findings. Delving into the psychological layers of a text enables literary critics to uncover the dominant psychological markers within various works and conduct a psychological critique. A comprehensive and thorough analysis of a literary work is only possible by considering the hidden and unconscious connections within the text. In fact, the best interpretations of literary works often have a psychological dimension.Carl Gustav Jung, with his development of analytical psychology, emphasized the role of the collective unconscious and the shared spirit governing different texts when analyzing literature. He argued that the conscious mind is far too limited to provide a holistic and comprehensive understanding of human nature. This intellectual framework highlights the influence of human heritage in the creation of art and literature—a heritage that, although minimally influenced by the will of modern individuals, has shaped great art throughout history. According to Jung, "Great and sublime art has always drawn its fertility from mythology and the process of unconscious creation, which has continued for centuries and is an eternal manifestation of the human spirit. This will remain the root of all future creations. Nader Ebrahimi published his seven-volume novel Fire Without Smoke in 1973, focusing on the native culture of the Turkmen people of northern Iran and their struggle against oppression by the central government. The novel narrates the bravery of national heroes in the resistance movement against the Pahlavi regime. In the first volume, the protagonist is Galan, a courageous Turkmen warrior, while in later volumes, Alni, a scientific and political genius, emerges as the central character. Many critics consider Fire Without Smoke one of the most successful novels in contemporary Persian literature.Tayeb Salih wrote Season of Migration to the North in 1966. This novel also reflects the author's critical perspective on colonial influence and its dominance over native cultural elements. The novel primarily explores the impact of cultural colonialism on the mind and life of Mustafa Sa’eed, a prodigy who has experienced life in Europe. Season of Migration to the North was ranked among the top 100 novels of Arabic literature in 2002 and has been translated into multiple languages. This study aims to compare and analyze Fire Without Smoke and Season of Migration to the North using Jung's analytical psychology, particularly in the realm of archetypes. The research seeks to address the following key questions:Based on Jungian theory, what archetypes can be identified in Fire Without Smoke and Season of Migration to the North? What psychological functions do different archetypes serve in these literary texts

Methodology

The present study follows a descriptive-analytical method and is based on library research sources. First, the various archetypes in the two selected texts were identified and classified. Then, they were analyzed and examined based on primary sources of Jungian analytical psychology.

Results and  Discussion

Although different types of novels require specific heroes based on their content, according to Jung's theory, heroes generally share common characteristics that have been repeated throughout history and have taken the form of archetypes. As Jung states, "The myth of the hero is the most widespread and well-known of all myths." The novel Fire Without Smoke features heroes throughout its volumes who possess distinct psychological and intellectual traits compared to others. Among them, Alni Aq Oylar experiences a childhood that is markedly different from that of his peers. Similarly, Mustafa Sa’eed in Season of Migration to the North embodies the archetypal hero, exhibiting traits of reliability and fulfilling the essential elements of this archetype.Another common archetype in literary and artistic works, according to Jung, is the Wise Old Man. Jung describes this figure as a symbol of dignity, experience, and paternal foresight. This archetype appears in both novels in the form of an elderly and wise grandfather—a character who perceives events with wisdom, remains steadfast, and is trusted by the novel’s protagonists.The Great Mother archetype, in Jungian thought, represents nurturing, affection, and a magical protective power associated with a feminine figure. This archetype is particularly evident in the works of Tayeb Salih, where Mrs. Robinson assumes a maternal role over Mustafa Sa’eed, especially when he faces severe challenges. Similarly, in Fire Without Smoke, the presence of the Great Mother archetype is significant, embodied in Malan, a brave, kind, and compassionate grandmother who supports the novel's heroes.From Jung’s perspective, the Sea Archetype symbolizes the collective unconscious since the infinite depths beneath the surface of the water conceal an unknown world, reflecting hidden and unpredictable events. In both novels, the sea plays a crucial role in the storyline, intertwining with the themes of life and death.The themes of loneliness, isolation, and seclusion in both texts contribute to the emergence of the Anima archetype. In such situations, the dominance of the unconscious becomes more pronounced.Another significant archetype in Jungian mythological studies is the Cosmic Tree, which symbolizes struggle, resilience, and perseverance. A major theme in both novels is the people’s resistance against oppressive regimes and their collective struggle for freedom and dignity.The Journey Archetype is also reflected in both novels. This archetype is associated with gaining new experiences and perceiving a different world, both of which are central to the stories of Fire Without Smoke and Season of Migration to the North.Additionally, the Child Archetype in these novels symbolizes the unconscious aspiration of the Sudanese people to build a bright future free from conflict and tension.Lastly, the Shadow Archetype is portrayed in both texts through characters who experience solitude and estrangement in a dark and cold society. The protagonists in both novels, at certain points in their social lives, also exhibit behaviors associated with the Persona Archetype, as they conceal aspects of their personalities that are not accepted by society.

Conclusion

The findings of this study indicate that the two novels under comparison—Fire Without Smoke by Nader Ebrahimi and Season of Migration to the North by Tayeb Salih—are deeply embedded with mythological themes and extensively utilize various archetypes throughout their narratives, with traces of ancient myths evident in all sections of the texts, highlighting their symbolic depthA shared literary heritage governs both works, reflecting universal human values such as patriotism, hope, and a forward-looking perspective through archetypal figures like the Wise Old Man, the Great Mother, the Child, the Cosmic Tree, and the Sea, suggesting a unified unconscious influencing both novels.According to the results of this study, in both the Persian and Arabic texts, the Wise Old Man archetype represents the collective unconscious's need for guidance and protection, the Great Mother serves as a healer and a source of emotional support, the Child archetype symbolizes hope for a bright future, the Cosmic Tree reflects independence and patriotism, and the Sea archetype signifies purification and liberation from psychological and social afflictions.Furthermore, the research reveals that the Hero Myth archetype aligns with the main protagonists in Fire Without Smoke and Season of Migration to the North. The heroes, shaped by mythological themes, endure challenging and unconventional childhoods while also gaining recognition as role models and trusted figures within their societies.Additionally, the protagonists of both novels exhibit distinct archetypal layers that challenge their psychological depth. The Persona archetype highlights their hidden identities. The Shadow archetype emerges when they act upon instinctive desires. The Anima archetype appears through their affinity for poetry and literature. The Journey archetype symbolizes intellectual and cultural awakening. Ultimately, the psychological comparison of Fire Without Smoke and Season of Migration to the North demonstrates the significant presence of myths, archetypes, and dreams in both texts, confirming that, in line with Jung’s theory, the process of unconscious creation plays a crucial role in shaping these literary works, leading to the emergence of common patterns and structures between the Iranian and Sudanese novels

 

Keywords: Comparative Literature, Archetype, Nader Ebrahimi, Fire Without Smoke, Tayeb Salih, Season of Migration to the North

 

 

 

نقد و بررسی کهن‌الگو در رمان «آتش بدون دود»« نادر ابراهیمی» و «موسوم الهجرة الی الشمال» «طیب صالح» با تکیه بر نظریۀ یونگ

عادل آزاددل (نویسندۀ مسئول)³

استادیار گروه زبان و ادبیات عربی،دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

زینب برزگرماهر⁴

دانش آموختۀ دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

خدابخش اسداللهی

استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

جواد گرجامی

دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

تاریخ دریافت: 17/2/1403 تاریخ پذیرش: 14/9/1403

 

چکیده

کهن‌الگوها، انگاره‌های مشترک ادبی هستند که ریشه در ضمیر ناخودآگاه نوع بشر دارند و سبب پیوند لایه‌های روانی متون مختلف، صرف نظر از زمان و مکان ِ محل پیدایش آن‌ها می‌شوند. پژوهش حاضر با  بهره‌گیری از دیدگاه روان‌کاوی کارل گوستاو یونگ به شیوۀ تحلیلی- توصیفی، به نقد و بررسی انواع کهن الگو در  دو رمان آتش بدون دود از نادر ابراهیمی و موسوم الهجرة الی الشمال از طیب صالح می‌پردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از  وجود ده مورد کهن‌الگوی مشترک در کاربردی مشابه در هر دو متن است؛ نویسندگان این متون، از انواع کهن‌الگو ناظر بر پدیده‌های طبیعی چون کهن‌الگوی درخت و دریا جهت پردازش متن بهره برده‌اند؛  همچنین نقش‌هایی چون مادر، پدر و فرزند در مفاهیم کهن‌الگویی خویش، در دو رمان آتش بدون دود و موسم الهجرة الی الشمال، به کار گرفته شده‌اند. در پرورش شخصیت اول در هر دو رمان نشانه‌هایی از انواع کهن‌الگو چون اسطورۀ قهرمان، سایه، نقاب، آنیما و سفر مشاهده می‌شود؛ نتیجه آن ‌که دو رمان آتش بدون دود و موسم الهجرۀ الی الشمال، دارای روح یک‌پارچه و دربرگیرندۀ میراث کهن ادبی بوده و بر پایۀ مجموعۀ مشترکی از انواع کهن‌الگو نگارش یافته‌اند.

 

واژگان کلیدی: ادبیات تطبیقی، کهن الگو، نادر ابراهیمی، آتش بدون دود، طیب صالح، موسم الهجرۀ الی الشمال.

 

 

1. مقدمه:

یکی از رویکردهای نوین در نقد و تطبیق آثار ادبی، بهره‌گیری از یافته‌های دانش روانشناسی است. کند و کاو در لایۀ روانی متن، منتقد ادبی را قادر می‌سازد تا شاخص‌های روحی حاکم بر متون مختلف را کشف و مورد نقد روان‌شناختی قرار دهد. به ویژه آن‌که بررسی جامع و کامل از یک اثر ادبی، جز با توجه به پیوندهای پنهان و ناهوشیار متن میسر نیست، چنانکه بهترین تفاسیر در رابطه با آثار ادبی، جنبۀ روان‌شناختی دارد. ( شمیسا، 1385 :251)

   کارل گوستاو یونگ⁵، با ابداع روانشناسی تحلیلی ⁶، در بررسی آثار ادبی، تئجه به ناخودآگاه جمعی و روح مشترک حاکم بر متون مختلف، مورد تأکید قرار می‌داد، وی معتقد بود ضمیر خودآگاه، بسیار محدودتر از آن است که بتوان بر اساس آن، به دیدگاه کلی و جامع در رابطه با نوع آدمی دست یافت. (jung,1991:7) از همین رو یونگ در الگوی روانشناختی خویش« بر ضرورت رویارویی و تأکید بر تجربه‌های ناهوشیار تکیه داشت. » (شولتز،1399: 129)

    این نظام فکری، تأثیر میراث بشری در خلق هنر و ادبیات را برجسته می‌کرد؛ میراثی که گرچه ارادۀ انسان امروز کم‌ترین دخالت را در ساخت آن دارد؛ اما «هنر بزرگ و والا تا کنون همیشه باروری‌اش را از اسطوره و از فرآیند ناخودآگاه‌سازی گرفته است که قرن‌ها ادامه دارد و تجلی ازلی روح انسان است و ریشۀ همه آفرینش‌ها در آینده خواهد بود.» ( یونگ،1392: 102)

   تصاویر ازلی، انواع نماد و کهن‌الگو⁷ از نمودهای ناخودآگاه جمعی در متن ادبی است. « مفهوم کهن الگو جزءجدایی‌ناپذیر از ناخودآگاه جمعی است، دلالت بر وجود قالب‌های تعریف شدۀ روان دارد که به نظر می‌رسد همیشه و در همه جا حضور دارند.»( یونگ،1395: 56) یونگ در تعاریف خود در رابطه با ضمیر ناهشیار به این نکته تأکید می‌کرد که ناخودآگاه شخصی روی لایۀ عمیق‌تری تحت عنوان ناخودآگاه جمعی قرار دارد.(یونگ: 1395 :10) وی با اشاره بر تجربۀ مشترک نیاکان بشری، اساطیر، نمادها و انواع کهن‌الگومعتقد بود: « «حالت ذهنی کنونی انسان به تاریخچۀ زندگی وی بستگی دارد.» ( یونگ،1391 :15)

   یونگ در بازشناسی ذهن ناخودآگاه انسان « به قالب‌ها و انگاره‌هایی رسیده بود که به گفتۀ او اندام‌های روان پیش از تاریخ ما هستند.» (یاوری،1387: 46) بر همین اساس یونگ در تألیفات خود، انواع گسترده و متنوعی از انواع کهن‌الگو چون آب‌های روان، درخت کیهانی، پیر خردمند، مادر مثالی، آنیما و آنیموس، سفر، سایه، نقاب و ... را تشریح و بررسی کرده است. انگاره‌هایی که در بطن مخلوقات هنری و ادبی، فارغ از تفاوت‌های شخصی، ظهور و بروز پیدا کرده، سبب یکپارچگی روح ناهوشیار حاکم بر آن‌ها می‌گردند چنانکه «با نشان دادن پیشینۀ هر یک از مفاهیم اساطیری، می‌توان بهره‌گیری از ساختار اجتماعی یا داستانی آن را روشن کرد.» (نوروزعلی،1401 : 282)

    مطابق با الگوی تحلیلی یونگ، متن ادبی به منزلۀ سازه‌ای محسوب می‌شود که ریشه در روح جمعی ناهوشیار دارد؛ بدین ترتیب «نویسنده‌ای که از ناخوداگاه فردی به ناخودآگاه جمعی می‌رسد؛ در حقیقت نویسنده‌ای جهانی است و نمادهای وی کهن‌الگویی هستند.» (زارعی،1399: 105) با توجه به اینکه تمامی انسان‌ها دارای الگوهای رفتاری عاطفی و فکری مشترکی‌اند؛ «طبیعی است که فرآوردۀ این الگوها (تخیلات نمادین، اندیشه ها یا اعمال) تقریباَ در تمامی زمینه‌های فعالیت بشری پدیدار می‌گردند.» (یونگ،1377 :41) طبق این رویکرد، توجه به انواع کهن‌الگو در بررسی آثار ادبی لازم و ضروری است، زیرا « کهن الگوها به منزلۀ پس زمینۀ پویا در آثار ادبی به چشم می‌خورند.»(همان: 48)

1-1. طرح و بیان مسئله

   بهره‌گیری از نظریۀ تحلیلی یونگ در مطالعات تطبیقی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چرا که نه فقط علایم رویا و ضمیر ناهوشیار را در متون ادبی ترسیم و مشخص می‌کند؛  بلکه وجود تجربه‌های ناخودآگاه جمعی میان آثار مختلف را نیز نشان ‌می‌دهد. به ویژه زمانی که آثار مورد تطبیق، از دو زمان و مکان متفاوت هستند، اهمیت توجه به تجربۀ ناخودآگاه جمعی دو چندان می‌شود، چرا که مقایسه در مقیاسی جهانی و و در ارتباط با دو یا چند ادب مختلف، انجام می‌گیرد؛ ( غنیمی هلال،1390: 38) و  می‌توان به گسترۀ مشخصی از انواع کهن الگو در آثار ادبی متعلق به سرزمین‌های مختلف دست یازید و کارکرد ِمیراث کهن مشترک را در این متون بررسی کرد.

نادر ابراهیمی رمان هفت جلدی آتش بدون دود را در سال‌ 1352، با تأکید بر فرهنگ بومی مردم ترکمن صحرا و مبارزه با ظلم و ستم حکومت مرکزی منتشر کرد؛ این رمان، شرح دلاوری قهرمان‌های ملی در جریان نهضت مبارزه علیه رژیم پهلوی است؛ "گالان"، جنگجوی دلاور ترکمن، شخصیت اول در جلد نخست و "آلنی" نابغۀ علمی و سیاسی، قهرمانِ رمان در جلدهای بعدی است. به زعم بسیاری از منتقدین، رمان آتش بدون دود یکی از موفق‌ترین آثار داستانی در دورۀ معاصر ادبیات فارسی محسوب می‌شود.( حسن بیگی،1390: 67)  

    در سال‌های نه چندان دور پس از انتشار آتش بدون دود، در گوشۀ دیگری از جهان، طیب صالح نویسندۀ سودانی در سال 1966 میلادی، رمان موسم هجرۀ الی الشمال را به رشتۀ تحریر در آورد. در این رمان نیز نگاه انتقادی نویسنده نسبت به نفوذ استعمار و غلبه بر عناصر فرهنگ بومی مشهود است. تأثیر استعمار فرهنگی بر ذهن و زندگی "مصطفی سعید" به عنوان نابغه‌ای که زندگی در فرنگ را تجربه کرده است، موضوع غالب در این رمان محسوب می‌شود. رمان موسم الهجرة الی الشمال در سال 2002 میلادی، در زمرۀ صد رمان برتر جهان عرب قرار گرفت و به زبان‌های مختلفی ترجمه شده و به طبع رسیده است. (شاهین ، 1996: 107)

   پژوهش حاضر دو رمان آتش بدون دود و موسم هجرۀ الی الشمال را با بهره‌گیری از نظریۀ تحلیلی یونگ در حیطۀ کهن‌الگو مورد تطبیق قرار می‌دهد هدف از انجام این پژوهش نقد و بررسی کهن‌الگوهای موجود در دو رمان  آتش بدون دود و موسم الهجرة الی الشمال است؛ این پژوهش در پی پاسخگویی به پرسش‌های مشخص زیر است:

مطابق با دیدگاه یونگ، کهن‌الگوهای موجود در رمان‌های آتش بدون دود و موسم الهجرة الی الشمال کدامند؟  انواع کهن‌الگو در متون مورد مطالعه، چه کارکرد روانی دارند؟

 

2-1. پیشینۀ پژوهش

تا کنون هیچ پژوهشی به تطبیق کارکرد کهن الگو در دو رمان آتش بدون دود و موسم الهجرۀ الی

 الشمال از منظر روان‌شناسی یونگ نپرداخته است و پژوهش حاضر در نوع خود، دست اول محسوب می‌شود، به برخی از پژوهش‌های انجام شده در رابطه با این دو رمان، به عنوان پیشینه، اشاره می‌شود:

    "تحلیل تطبیقی صبغۀ اقلیمی در رمان‌های همسایه‌های احمد محمود و موسم الهجرۀ الی الشمال طیب صالح" (1394) عنوان پژوهشی از مراد علی واعظی است. نویسنده در این مقاله آداب و رسوم، مسائل اخلاقی و اجتماعی، طبیعت اعتقادات و... را در این دو رمان مورد بررسی تطبیقی قرار داده است.

   "مقایسه و بررسی جلوه‌های پسااستعماری در رمان‌های موسم الهجرة الی الشمال طیب صالح و سووشون سیمین دانشور"(1392) پژوهشی از رضا ناظمیان است که رمان‌های یاد شده را بر اساس نظریات پسااستعماری، بررسی کرده و پیامدهای استعمار در این دو متن را مشخص می‌کنند. 

"وجوه متضاد شخصیت قهرمان داستان طیب صالح در پژوهشی نشانه‌شناختی"(1398) مقاله‌ای از زهره قربانی مادوانی است، نویسنده در این پژوهش، مصطفی سعید را نمایندۀ  قشر مستضعف معرفی می‌کند و معتقد است وجود استعداد خدادادی یکی از مولفه‌های لازم جهت تغییر شرایط است.

   " نقد و تحلیل ساختار و عناصر داستانی رمان آتش بدون دود " (1390) عنوان مقاله‌ای‌ست از مهیار علوی مقدم که در آن تلاش شده است عناصر داستانی چون پیرنگ، زاویه دید و... در این رمان بررسی شود.

"گذار سوژه از چهارچوب‌های ایدئولوژیک در رمان آتش بدون دود" (1399) مقاله‌ای از مهدیه ابراهیمی‌‎ست؛ بر اساس بررسی‌های این پژوهش، عامل آموزش و ترویج علم، موجب برهم خوردن و یا محو شدن انواع جهان‌بینی در این رمان شده است. 

   "تحلیل بینامتنی رمان آتش بدون دود و تأثیر ادبیات کهن فارسی در آن "(1395) عنوان مقاله‌ای از معصومه صادقی است، نویسنده در این مقاله شگردهایی چون براعت استهلال، مداخله گری راوی و... را در نثر آتش بدون دود متأثر از ادبیات کهن فارسی معرفی می‌کند.

3-1. اهمیت و ضرورت پژوهش

نقد و بررسی کهن‌الگوهای مشترک میان آثار ادبی ملل مختلف از جمله دو رمانِ مورد بررسی در این پژوهش، در مطالعاتِ نقد ادبی معاصر، امری ضروری و لازم است؛ چرا که چارچوب مشترک و مشخصی جهت مطالعۀ لایۀ روانی متن، در اختیار منتقد ادبی قرار داده و موجب می‌شود صرف نظر از فاصله‌های زمانی و مکانی، کارکرد انواع انگاره‌های مشترک در این متون، ترسیم و تبیین گردد.

4-1. شیوۀ انجام پژوهش

پژوهش حاضر به روش تحلیلی- توصیفی و مبتنی بر منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته است. نخست انواع کهن از دو متن مورد مطالعه، استخراج و طبقه‌بندی شده‌اند و سپس بر اساس منابع دست اول روانشناسی تحلیلی یونگ، مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌اند.

2- بحث و بررسی

1-2. کهن‌الگوی قهرمان

اگرچه انواع رمان به فراخور محتوای خود،  قهرمان‌های خاصی را می‌طلبند؛ اما طبق نظریۀ یونگ، قهرمان‌‎ها معمولاَ مشخصات مشترکی دارند که در طول اعصار مختلف، تکرار شده و به شکل کهن‌الگو درآمده است؛ «اسطورۀ قهرمان، رایج‌ترین و شناخته‌شده‌ترین اسطوره‌هاست.» ( یونگ، 1377: 163)  اگرچه قهرمان‌ها، در جریان حوادثِ رمان نقش‌های متفاوتی ایفا می‌کنند و موقعیت زمانی و مکانی‌شان، با هم فرق می‌کند؛  با وجود این » هر قدر با دقت بیش‌تری آن‌ها را مورد بررسی قرار دهیم بیش‌تر به همسانی‌های بنیادین اسطوره‌ها پی می‌بریم.» (یونگ،1389: 25)  مهم‌ترین ویژگی قهرمان‌های اسطوره‌ای آن که « از خردسالی نشانه‌هایی از قدرت ابر انسانی دارند. رشد شتابان آن‌ها به سوی تعالی و توانمندی از مشخصات مشترک کهن الگوی قهرمان است.» (همان :26)

   رمان آتش بدون دود در تمام مجلدهای خود، شاهد قهرمان‌هایی است که از لحاظ روحی و ذهنی، نسبت به دیگران، ویژگی‌های متمایزی دارند، از آن میان، آلنی آق اویلر نیز  کودکی متفاوتی را نسبت به سایر همسالانش تجربه کرده است؛  وی ذهنی فوق‌العاده در یادگیری دارد و از همان بدو ورود به متن رمان، ویژگی‌های خارق‌العاده‌ای را از خود به نمایش می‌گذارد:

   «آق اویلر، از میان فرزندانش تنها به آلنی خواندن و نوشتن را یاد داده بود و بقیه را از بچگی فرستاده بود سرِ  زمین. آلنی  ترکمن در آن روزگار، به جنون کتاب خواندن، پرسیدن، دیدن، آزمودن و جست و جو کردن گرفتار شده بود»(ابراهیمی،1388: 2/51 و 2/114)

کهن‌الگوی قهرمان در رمان آتش بدون دود، ارتباطی معنادار با مبارزات سیاسی-اجتماعی ملت ایران دارد و الگویی بشری برای دستیابی به اهداف والایی همچون آزادی و استقلال ملی را ارائه می‌کند؛ به عبارت دیگر ناخودآگاه جمعی ملت ایران، تمایلات متمایز و متعالی خویشتن را در قالب کهن‌الگوی قهرمان در شخصیت آلنی باز می‌یابد. از همین رو متن در لایۀ روانی خود، کنش مبارزی ملی و شکست‌ناپذیر را به تصویر می‌کشد.

  کهن‌الگوی قهرمان در رمان موسم الهجرة الی الشمال نیز، نمود و جلوۀ مشخصی دارد. مصطفی سعید، نمایندۀ ناخودآگاه جمعی جامعۀ سودان در این متن است و دغدغه‌ها، خواست‌ها و بعضاَ تنش‌های روحی ناشی از غربزدگی را به شیوه‌ای نمادین، به نمایش گذارده است. او نیز مطابق با دیدگاه یونگ، از همان دوران کودکی، ویژگی‌های خاص و متمایزی نسبت به سایر کودکان دارد؛ توانایی ذهنی و هوش بی‌بدیل این شخصیت از ویژگی‌های اسطوره‌ای او محسوب می‌شود:

   «الا اننی منذ صغری، کنت احس باننی... اننی مختلف، اقصد اننی لست کبقیۀ الاطفال فی سنی و سرعان ما اکتشفت فی عقلی مقدرۀ عجیبۀ علی الحفظ و الاستیعاب و الفهم، عقلی کانه مدیۀ حادۀ، تقطع فی برود و فاعلیه» ( صالح، 2004: 22)

   ترجمه: « من از کودکی حس می‌‎کردم آدم متفاوتی هستم؛ مقصودم این است که شبیه بقیۀ کودکان همسن و سالم نبودم و خیلی سریع فهمیدم که قدرت عجیبی برای حفظ کردن و فهمیدن در ذهنم وجود دارد. ذهنم مانند کاردی تیز همواره در حال فعالیت و برش بود.»

مطابق با دیدگاه یونگ، «عملکرد اصلی اسطورۀ قهرمان آن است که زمینه‌‎های نخستین خودآگاهی فردی- شناخت نقاط ضعف و قوت را فراهم می‌کند و به انسان دلگرمی می‌دهد تا راه پر فراز و نشیب زندگی را بپیماید.» (یونگ،1389 :27) کهن‌الگوی قهرمان در دو متنِ مورد مطالعه، عناصری یاریگر، حامی و همچون قوت قلبی برای سایر اشخاص رمان محسوب می‌شوند. در رمان آتش بدون دود، خصائل متفاوت و برجستۀ آلنی، شخصیت وی را تا  سر حد اساطیر نزدیک می‌سازد. آلنی تکیه‌گاه مطمئمنی است که به کمک و یاری اشخاص متن در حوادث تنش‌زا و پیچیدۀ رمان می‌شتابد .حوادثی که مطابق با متن رمان آتش بدون دود عموماَ ناشی از خفقان و استبداد رژیم حاکم است؛ خرد جمعی حاکم بر رمان آتش بدون دود، خالق قهرمانی نستوه است که بارقه‌های امید، آزادی و رهایی را منعکس ساخته است:

   «آلنی اوجا می‌داند که تو بهترین شعرت را خواهی ساخت؛ بهترین پرده نقاشی‌ات را، بهترین پیکره‌ات را، بهترین آهنگت، بهترین داستانت، بهترین بنایت را.» ( ابراهیمی،1388: 4 / 27)

   مصطفی سعید نیز در رمان «موسم الهجرة الی الشمال» در هیئت قهرمانی قابل اعتماد مشاهده می‌شود و مولفه‌های کهن‌الگویی قهرمان را عینیت می‌بخشد؛  شخصیتی که قادر است به عنوان انسانی مورد اعتماد، راه‌گشای مسائل  به ویژه برای اهالی روستا باشد و ایشان را در مسیر دستیابی به پیشرفت و تمدن یاری کند:

«فجأة رایت مصطفی یهب واقفاَ. هدأ اللغط و استمعوا الیه باحترام زائد... و لما فرغ من کلامه هز اغلب اعضاء الجنة رووسهم استحساناَ، وصمت من عناهم الکلام، لم یکن ثم ادنی شک فی ان الرجل من عجینة اخری.» (صالح،2004 : 14-15)

   ترجمه : « ناگهان مصطفی را دیدم که ایستاد؛ همه ساکت شدند و با احترام فراوان به حرف‌های او گوش دادند؛ ... سخنان خود را که تمام کرد؛ اعضا سرهای خود را به علامت قبول تکان دادند؛ دیگر شک نداشتم که این مرد از خمیرمایۀ دیگری است.»

نقطة تمایز کهن‌الگوی قهرمان در رمان آتش بدون دود و موسم الهجرة الی الشمال این است که آلنی آق‌اویلر در تمام فصول رمان ایرانی، شخصیتی مثبت، کارآ و سازنده دارد و مجموعه مشخصه‌های کهن‌الگویی را به عنوان شخصیت اسطوره‌‌ای و متعالی منعکس ساخته است؛ حال آنکه مصطفی سعید به تدریج و در جریان کشمش متن، دچار تعارض روحی شده و بعضاَ با بحران هویت و کژروی‌های اجتماعی، نمودار می‌گردد؛ از این رو می‌توان گفت اگرچه ویژگی‌های قهرمانی در بُعد ناخودآگاه در هر دو متن، مشاهده می‌شود؛ اما کهن‌الگوی قهرمان، به فراخور شرایط اجتماعی و فرهنگی حاکم، کارکرد روانی متفاوتی را در متون مورد مطالعه، ارائه می‌دهد.

2-2. کهن الگوی پیر خردمند

دیگر کهن‌الگوی متداول در آثار هنری و ادبی مطابق با نظریۀ یونگ، کهن الگوی پیر خردمند است. به زعم یونگ، پیر خردمند، نمادی از وقار، تجربه و دوراندیشی پدرانه است. وی در این رابطه می‌نویسد: « پندهای خردمندانه از سیمای پدر سرچشمه می‌گیرد؛ بنابراین اغلب، چهرۀ پیر خردمند است که مظهر و  عامل روحانی است.« (یونگ، 1376 :112) کهن الگوی پیر خردمند، در هر دو رمان مورد مطالعه، در شخصیت پدربزرگی سالخورده و فرزانه منعکس شده است. شخصیتی که به حوادث پیرامونی، نگاهی خردمندانه دارد و استوار و متقن، مورد اعتماد اشخاص رمان است.

« احساس صاف بالعجب، من ان ذالک الکیان العتیق لا یزال موجوداَ اصلاَ علی ظاهر الارض و لکننی حین اعاتق جدی احس بالغنی، کأننی نغمۀ من دقات قلب الکون نفسه » ( صالح، 2004: 68)

ترجمه: «حس مخلصانه‌ای آمیخته با شگفتی از آن هستی کهن که هنوز روی زمین حضور دارد؛ وقتی پدر بزرگم را در آغوش می‌گیرم احساس غنا و ثروت می‌کنم؛ گویی که نغمه‌ای از  نغمات قلب هستی هستم.»

    ابراهیمی نیز در  پردازش محتوای رمان آتش بدون دود از کهن الگوی پیر خردمند، بهره جسته است. پدر بزرگ، آق اویلر در طول مجلدهای مختلف رمان، به فراخورمحتوا، ویژگی‌های اسطوره‌ای این شخصیت را با سخنانی سرشار از تجربه، عقلانیت و حکمت برای خواننده ترسیم می‌کند:

   «پالاز و ملان، در دو سوی او، کمی عقب، با دست‌های آمادۀ کمک قدم بر می‌برداشتند؛ اما مرد ِمغرور را لمس نمی‌کردند. آق اویلر می‌‎گفت : کوه فقط به زمین تکیه می‌کند.» (ابراهیمی،1388 :3/46)

از آنجا که آرمان‌های اجتماعی و انسانی، درون‌مایۀ غالب در هر دو رمان ایرانی و عربی است؛ کهن‌الگوی پیر در متون مورد مطالعه، مجموعه‌ای از کنش‌های مرتبط با عزت نفس، حمایتگری و اطمینان را در برگرفته و اشخاص داستانی را برای دستیابی به جامعۀ آرمانی و رهایی از اضطراب‌های ناشی از تنش‌های محیط پیرامون، یاری می‌کند. از سویی دیگر، مطابق با دیدگاه یونگ، پیر خردمند، تنها در شخصیت پدر یا پدربزرگ نمود نمی‌یابد؛ بلکه «پیر دانا در رویاها در هیأت ساحر، طبیب، روحانی، معلم، استاد و یا هر گونه مرجعی ظاهر می‌شود.»( یونگ، 1376 :112)   نکته‌ای که در لایۀ روانی مرتبط با این کهن‌الگو در رمان آتش بدون دود نیز بروز یافته است. دکتر آلنی آق‌اویلر در رمان آتش بدون دود، استاد و پزشکی دلسوز است که تمام قبیله را از مرگ حتمی نجات می‌دهد؛ و بدین سان، وجهی دیگر از کهن الگوی پیر خردمند را در رمان آتش بدون دود به نمایش می‌گذارد:

 ( دکتر آلنی) : « همۀ شما می‌دانید که پدرم مرا به شهر فرستاد تا حکیم شوم و بچه‌های شما را از چنگال رنج و مرگ بیرون بکشم؛ بعد از این دردهایتان را پیش من بیاورید که از مال دنیا هیچ چیز نمی‌خواهم.» ( ابراهیمی، 1388: 3 /192)

3-2. کهن‌الگوی مادر مثالی

کهن الگوی مادر مثالی، در دیدگاه یونگ، به حمایت، عاطفه و قدرت جادویی اطلاق می‌شود که از سوی عنصری زنانه، متوجه فرد شود؛ در این کهن الگو، مادر، مادر بزرگ، نامادری و مادر همسر هر کس، از اهمیت بیش‌تری برخودار است. (یونگ،1395: 99-100) حضور زنانی حمایت‌گر که در فرآیند زندگی فرد، نقش ویژه‌ای ادا می‌کنند؛ نمونۀ مشخص از این کهن‌الگو  هستند.

   کهن الگوی مادر مثالی در ذهن و زبان طیب صالح نمود ویژه‌ای دارد. این نویسنده، مصطفی سعید را تحت حمایت مادرانۀ خانم رابینسن معرفی می‌کند به ویژه آن هنگام که گرفتار مشکلات عدیده شده است:

«و یوم حکموا علیَ فی الاولد بیلی بالسجن سبع سنوات، لم اجد صدراَ غیر صدرها اُسند رأسی الیه. ربتت علی رأسی و قالت: لا تبک طفلی العزیز، لکنها کانت عذبة، اعذب امرأة عرفتها. تضحک بمرح، و تحنو علیَ کما تحنوا أم علی ابنها.« (صالح، 2004 : 27)

   ترجمه: «و روزی که در اولد بیلی به هفت سال حبس محکومم کردند هیچ آغوشی جز آغوش او نیافتم تا سرم را روی آن بگذارم. او زیباترین زنی  است که تا به حال شناخته بودم و همواره شادخوارنه می‌خندید و مانند یک مادر به من محبت می‌کرد.»

     حضور کهن‌الگوی مادر مثالی در آتش بدون دود نیز، برجسته است، مَلان مادربزرگی شجاع، مهربان و دلسوز است که قهرمان‌های رمان، تحت حمایتِ او قرار دارند؛ شخصیت ملان، نه فقط در محیط خانواده اثربخش است بلکه هنگامی که خطر در کمین باشد، قادر به دفاع و اسلحه کشیدن است، بدین ترتیب، رمان آتش بدون دود از حضور پررنگ مادری سالخورده بهره می‌برد که مطابق با دیدگاه یونگ توانایی جادویی و خارق‌العاده دارد:

   «ملان برای خود نقشی جز زن خوب خانه بودن نمی‌شناخت- گرچه آن‌قدر نیرومند بود که به هنگام، بتواند به یاری شوهر و فرزندانش بشتابد و به خاطر ایشان تفنگ بکشد.» ( ابراهیمی،1388 : 2/ 52)

مهر مادری به عنوان فرهنگ غالب در جهان شرق به ویژه جامعۀ ایران و جهان عرب در هر دو رمان، در قالب کهن‌الگوی مادر مثالی و با شاخصه‌هایی همچون یاریگری و التیام‌بخشی نمود یافته است. در رمان موسم الهجرة الی الشمال، زمانی که قهرمان، در بحران و تعارض گرفتار شده است؛ به یاری او می‌شتابد. در واقع، مادر مثالی با تأکید بر جنبۀ محبت و عاطفۀ مادرانه، به صورت مشخص مأمنی جهت تسکین و رهایی شخص اول رمان ازکشمکش درونی است. در مقابل در متن ایرانی، کهن‌الگوی مادر مثالی  به عنوان بانوی مبارز اجتماعی ظاهر شده و علاوه بر مهر مادری، در برابر تهاجمات خارجی  به ویژه شکنجه‌گران رژیم حاکم، به دفاع و حمایت از اشخاص رمان می‌پردازد. 

   از نظر نباید دور داشت کهن‌الگوی مادر مثالی در دیدگاه یونگ، تنها به نقش‌های مادرانه محدود نمی‌شود؛ یونگ معتقد بود « بسیاری از چیزهایی که تعلق خاطر به وجود می‌آورند یا هیبت دارند مانند آسمان، زمین، جنگل‌ها می‌توانند نماد مادر باشند؛ این کهن‌الگو معمولاَ به چیزها و جاهایی ارتباط پیدا می‌کند که نشان‌دهندۀ باروری و حاصلخیری هستند.» ( یونگ، 1395 :100) 

   در هر دو رمان مورد مطالعه، نمونه‌هایی از کشاورزی، باروری و حاصلخیزی نمایان‌گر کهن‌الگوی مادر مثالی است. طیب صالح در بخش‌های مختلفی از رمان، به حاصل‌خیزی و وابستگی به زمین اشاره کرده است:

   «و رائحة الارض التی رویت لتوّها بالماء بعد ظماَ ایام، و رائحة قنادیل الذرة فی منتصف نضجها، و عبیر اشجار اللیمون.» (صالح، 2004 : 45)

   ترجمه: «همین‌طور رایحۀ زمینی که بعد از خشک‌سالی، سیر آب خورده باشد. بوی قندیل‌های ذرت تازۀ قد کشیده و رایحۀ  درختان لیمو.» 

   از سویی دیگر، با توجه به اینکه فضای رمان آتش بدون دود، در میان اوبه‌های سنتی قوم ترکمن، شکل گرفته است، توجه به باروری زمین، نمودی از کهن‌الگوی مادر مثالی در متن است:

«برادرها! به دورر و برتان نگاه کنید، این‌جا این‌قدر زمین، سبز و مرطوب هست که بتوانید تا صد سال دیگر شخم بزنید و بکارید و جلو بروید.» (ابراهیمی، 1388 :1/ 192)

   تعلق لایۀ روانی متن به عناصر مرتبط با کهن‌الگوی مادر مثالی در متون مورد مطالعه، حاکی از آن است گرچه حوادث رمان‌های آتش بدون دود و موسم الهجرة الی الشمال، مجموعه‌ای از کژوری‌های اجتماعی را دربرگرفته اما در بخش ناهوشیار حاکم بر هر دو رمان عربی و فارسی، تمایل به باروری، حیات و در نهایت غلبه بر عناصر پلیدی و تاریکی وجود دارد و به ویژه اشخاص اصلی رمان، در پناه عاطفۀ مادر مثالی، برای رهایی از تنش‌های فردی و اجتماعی در تلاشند.

4-2. کهن‌الگوی دریا

طبقه بندی و تحلیل انواع کهن الگو در دیدگاه یونگ، صرفاَ ناظر بر کنش‌ها و تکانه‌های هیجانی انسان  نیست؛ بلکه  یونگ، مفهوم کهن‌الگو را بر بسیاری از عناصر طبیعی  نیز اطلاق کرده و با بررسی موارد مختلفی از رویا، به تفسیر این دسته از کهن‌الگوها پرداخته است. از آن میان، کهن‌الگوی دریا از منظر یونگ مظهر ناخودآگاه جمعی است؛ چرا که در اعماق بی‌انتهای زیر سطح آب، جهانی ناشناخته، نهفته است و بازتاب اتفاقات پنهان و پیش‌بینی نشده است.( یونگ،1390 :86)

   دریا در متون مورد مطالعه نقش برجسته‌ای در پیشبرد حوادث رمان ایفا می‌کند؛ در هر دو رمان، مفهوم مرگ و زندگی با کهن‌الگوی دریا پیوند خورده است. بر اساس تفسیر یونگی می‌توان حضور کهن الگوی دریا را نشان از کشمکش پنهانی دانست که  متن  دو رمان، آبستن آن است. دریا، نقطۀ آغاز رمان آتش بدون دود  و منشأ بسیاری از جنگ ها، خونریزی‌ها و حوادث پر تنش متن است. رمان آتش بدون دود با اشاره به جنبۀ اساطیری و کهن‌الگویی دریا شروع و رویای دستیابی به دریا نیروی انگیزشی قوی برای اشخاص داستانی محسوب می‌شود:

« افسانه می‌گوید: گروهی از ترکمن‌ها که فرزندان مردی به نام قراخان بودند گرچه به دریا نزدیک بود اما بی‌آب شیرین مانده بود؛ افسانه می‌گوید: یموت و گوکلان، بدین گونه دشمنی از آب آغاز کردند – که من الماء کل شیء حی!» ( ابراهیمی، 1388 :1 /12-13)

  در رمان موسم هجرۀ الی الشمال،  ناپدید شدن مصطفی سعید میان امواج گرچه ظاهراَ نقطۀ پایان زندگی قهرمان است؛ اما حوادث پنهان و غیرمنتظره‌ای را در پی دارد که متن را در تنش حاصل از انواع تعارض قرار می‌دهد:

«و لکن الجثث التی حملها الموج الی الشاطی ذالک الاسبوع لم تکن بینها جثۀ مصطفی سعید.و فی النهایۀ اخلدوا الی الرای انه لابد قد مات غرقا، و أن جثمانه قد استقر فی بطون التماسیح التی یغص بها الماء فی تلک المنطقۀ.» ( صالح،2004: 44)

ترجمه : «اما میان جسدهایی که امواج در آن هفته به ساحل کشانده بودند؛ از جسد مصطفی سعید اثری نبود، در نهایت به این نتیجه رسیدند که او غرق شده است و پیکرش در شکم تمساح‌هایی که آب آن منطقه را پر کرده‌اند جا مانده است.»

اساساَ دریا، نمودی از  پاکی و تطهیر است و در مفهوم اساطیری خود، به رستاخیز و رهایی از آلودگی‌ها اشاره دارد؛ این بُعد از کهن‌الگوی دریا، به ویژه در رمان عربی، برجسته و مشخص است. کهن‌الگوی دریا در رمان موسم الهجرة الی الشمال، حاکی از تمایل خرد جمعی جامعه برای پالایش و خلق جهانی پاک و عاری از پلیدی‌ها است. مصطفی سعید، شخص اول رمان که گذشته‌ای پیچیده؛ توأم با جرائم مختلف را از سر گذرانده است برای خلاصی از تنش‌های روحی تن به امواج دریا می‌سپارد تا بخش ناهوشیار متن، شاهد تطهیر قهرمان از آلودگی‌‌های زندگی گذشتۀ خویش در پناه امواج دریا باشد.

5-2.کهن‌الگوی آنیما

مطابق با دیدگاه پیشینیان، ابتدا و در عالم نظری مسئلۀ تأنیث و تذکیر به شکل امروزی مطرح نبوده است و زن و مرد در جنسیت وحدت داشته‌اند. اما در جریان آفرینش، از یکدیگر به اجبار، جدا شده‌‌اند و بین ایشان فاصله افتاده است. پس ناخودآگاه روان ایشان، از این دوری و جدایی ناراضی است و در پی رسیدن به همان وحدت نخستین است تا به کمال و تعالی برسد. ( شمیسا،1379 :28) یونگ نیز در نگاه اسطوره‌وار به مسئلۀ جنسیت معتقد بود هیچ انسانی به صورت مطلق، نر یا ماده نیست. «وی بخش مردانۀ وجود زنان را آنیموس و عنصر مادینه در روح مردان را آنیما می‌نامید. (سیاسی،1395: 80) به زعم یونگ آنیما هنگامی جلوۀ مثبت به خود می‌گیرد که « مرد به گونه‌ای جدی به احساسات، خلق و خو، خواهش‌ها و نمایه‌هایی که از آن تراوش می‌کند توجه کند مثلاَ به صورت نوشته‌های ادبی، نقاشی، هنرهای تجسمی، موسیقی و یا رقص.»(یونگ،1377 :270 -281) 

   بر همین اساس یونگ، جلوه‌های مختلف ادبی و هنری را تراوشات ناخودآگاه آنیما می‌دانست؛ کهن الگویی که در ادوار مختلف هنری، یکسان، مشترک و تکرار پذیر است و نمود « همۀ تجارب اجدادی در باب موجود مونث و باقی‌ماندۀ همۀ احساسات، تأثرات حاصل از زن و نظام سازش‌یابی روانی است.» ( مدرسی،1390 : 391)

   قهرمان جلد نخست رمان آتش بدون دود گالان اوجا، اگرچه جنگاوری شجاع، دلاور و همواره در میدان‌های نبرد است؛ اما در خلوت خویش به شاعری و نواختن ساز دلبستگی دارد. این وجه از شخصیت گالان، مطابق با کهن الگوی آنیما، نمودی از بخش مادینۀ وجود اوست:

«گالان تند سخن می‌گفت، تند عمل می‌کرد، تند بر اسب می‌جهید، و تند می‌تاخت، او را دائماَ در جوش و خروش می‌دیدند، مگر زمانی که تار می‌زد و در خود بود و شعرهایش را می‌ساخت. » ( ابراهیمی،1388: 1 /17) 

   د‌ل‌مشغولی به نوشتن، شعر و شاعری، در بخش ناخودآگاه رمان عربی نیز  مورد توجه بوده است، شعرها و تکه‌‎کاغذهایی که از مصطفی سعید، به یادگار مانده، عنصر زنانۀ شخصیت اصلی رمان موسم هجرۀ الی الشمال را به نمایش می‌گذارد:

«و وجدت قصیدۀ بخط یده، اذن کان یعالج الشعر ایضاَ، و واضح من کثرۀ ما شطب فیها و بدَل و غیر فی کلماته انه هو الاخر کان یحس برهبۀ امام الفن» ( صالح،2004 :137 )

ترجمه : « و شعری با خط او یافتم؛ پس فکر شعر گفتن هم بوده و از خط خطی کردن‌ها و اضافات و تغییر کلمات شعر پیداست که او در مقبل هنر احساس هراس داشته است.»

در هر دو متن مورد مطالعه، تنهایی، انزوا و گوشه‌گیری از عوامل ظهور و بروز آنیما ست؛ در چنین موقعیتی زمینۀ غلبۀ ناخودآگاه فراهم می‌شود و به صورت ارتباط روحی با الهۀ شعر نمودارمی‌گردد. آنیمای مثبت در دو رمان آتش بدون دود و موسم الهجرة الی الشمال، تمایل شدید روان ناهوشیار  برای رهایی از اضطراب پنهان و دستیابی به فردیت و آرامش را نشان می‌دهد.

6-2. کهن‌الگوی درخت کیهانی

درخت کیهانی، دیگر کهن‌الگوی مطرح در پژوهش‌های اساطیری یونگ است؛ یونگ معتقد بود از آنجا که ضمیر ناخودآگاه انسان معاصر، در این جهان احساس راحتی ندارد؛ ناچار با نماد درخت کیهانی مرتبط می‌شود که ریشه‌اش در این جهان اما شاخه‌هایش به آسمان‌ها برمی‌گردد. یونگ با تأکید بر پیوند روان آدمی با این کهن‌الگو، درخت را نمادی از شیوۀ زندگی، ارزش‌های ثابت و تغییرناپذیر معرفی می‌کند. ( یونگ،1395 :23)

   درخت در جوامع انسانی معمولاَ دربرگیرندۀ مفاهیمی ارزشمند بوده است؛ « به طوری که درختان کهن‌سال همیشه در طول تاریخ پرستش شده‌ و حرمت و عزت یافته‌اند.» ( یاحقی،1386: 352) درخت در رمان آتش بدون دود عنصری قابل احترام است؛ اشخاص رمان، در جوار درخت مقدس، با تکیه بر مفاهیمی لایزالی چون اتحاد و همدلی، تصمیم می‌گیرند تا زندگی تازه‌ای آغاز و شهری نوین را پایه‌گذاری کنند:

   «درخت مقدس بالای یک تپه است و دورتادورش کاملاَ هموار، جای خیلی مناسبی است گالان! عده‌ای را دور خودت جمع کن، درخت مقدس را در بر بگیر، و گرداگردش چادر بزن.» ( ابراهیمی، 1388 :1 / 169)

   کهن‌الگوی درخت در رمان موسم الهجرة الی الشمال نیز در ارتباط با مفاهیم ارزشمند و ابدی طرح شده است؛  تک درختی که در حیاط خانۀ راوی، سالیان است که سر به پهنۀ آسمان نهاده است، بیانگر مفهومی از وطن‌پرستی و زندگی بومی است:

« و لکننی من هنا، کما النخلة القائمة فی فناء دارنا نبتت فی دارنا، لم تنبت فی دار غیرها» ( صالح،2004: 47 )

ترجمه : « اما من، اینجایی هستم، همان‌طور که این درخت، در حیاط خانۀ ما قد کشیده و رشد کرده؛ و نه در خانۀ دیگری.»

کهن‌الگوی درخت، در مفهوم اساطیری خود بر عناصری همچون مبارزه، مقاومت و پایمردی دلالت دارد. درون‌مایۀ برجسته در رمان آتش بدون دود، مبارزات مردمی علیه رژیم فاسد حاکم و تلاش جمعی ملت ایران در مسیر پایداری و آزادگی است. از همین منظر، وجود کهن‌الگوی درخت در این متن با عنصر مقاومت ملت ایران، ارتباط پیدا می‌کند و به شکل نمادین از عنصر استقامت، در متن نمود یافته است. از سویی دیگر استقلال وطن و تأکید بر فرهنگ بومی از موضوعات محوری در رمان موسم الهجرة الی الشمال است؛ درخت در رمان عربی، در جلوه‌ای نمادین احساسات وطن‌دوستانه و ملیت‌گرایی را به نمایش گذاشته و ارزش و تقدس مام وطن، سودان، را یادآور می‌شود.

7-2. کهن‌الگوی سفر

بر اساس دیدگاه یونگ، آدمی در مراحل نخستین حیات خود، به گروه، خانواده و یا اجتماعات کوچک‌تر اولیه وابسته است اما در مراحل بعدی، ممکن است سرشار از احساس نارضایتی نسبت به تمام پیوندهای خود باشد. چنین فردی از لحاظ روحی، نیاز دارد تا چیز جدیدی را بیابد و مسیری تازه‌ای را در زندگی کشف کند. این تغییر به ویژه موقعی از اهمیت خاص برخوردار است که پس از دوران میان‌سالی  رخ دهد. «اگر چنانچه عمری را در الگوی اجتماعی زادگاه خود گذرانده باشد؛ آن‌وقت به‌گونه‌‎ای نیاز به تغییری دارد که از محدودۀ آن الگو رها شود. این نیاز به تغییر ممکن است موقتاَ و در حد مسافرت دور دنیا باشد و یا چیزی در حد کوچ کردن به خانه‌ای کوچک‌تر.»(یونگ،1389 : 161)

   کهن‌الگوی سفر، در هر دو رمان مورد مطالعه منعکس شده است؛ ویژگی‌های ثابت و مشخصی چون درک تجربه‌های تازه و دریافت جهانی متفاوت از ویژگی‌های اساطیری ِ کهن‌الگوی سفر در این دو متن است. سفر در رمان آتش بدون دود، منجر به شکل‌گیری یک قوم و تمدن نوین می‌گردد. گالان اوجا، از منزلگاه پدری خویش دل می‌برد؛ او به همراه خانواده و دوستانش شبانه، بار سفر را به آن سوی صحرا می بندد:

   «کوچیان، شاید حیران از چنین دل کندنی برق آسا برای آباد کردن گوشۀ دیگر صحرا، شادمانه می‌رفتند و تک تک از این سو و آن سو کسانی از بی‌خبرگان که ترس و تردید و بی‌خبری معطلشان کرده بود، از جا کنده می‌شدند و به صف طولانی رهروان می‌پیوستند.» (ابراهیمی،1388: 1/184)

   از سویی دیگر راوی در متن طیب صالح، از سفری طولانی به وطن بازگشته است؛  سفری که در تکامل شخصیت و تفکر وی، بسیار موثر بوده است؛ از نظر نباید دور داشت که نویسنده در انتخاب عنوان رمان موسم الهجرة الی الشمال نیز به مفهوم سفر و تأثیرات آن بر روند زندگی آدمی نظر داشته است:

   «اننی لا افعل شیئاَ من هذا القبیل، اذا ارادا، حین یکبران، ان یسافرا فلیسافرا، کل احد یبدأ من اول الطریق، و العالم فی الطفولۀ لا تنتهی » ( صالح،2004: 82)

   ترجمه : « اگر( کودکان) بزرگ شدند و خواستند به سفر بروند، بروند، هر کسی از آغاز، راهی را شروع می‌کند و جهان در کودکی به پایان نمی‌رسد.»

کهن‌الگوی سفر، از نظر نمادِ رفتاری بر قطع وابستگی‌های پیشین و تلاش برای دستیابی به دنیای ناشناخته دلالت می‌کند و معمولاَ در موقعیتی رخ می‌دهد که شخص نسبت به محیط اولیۀ خویش دچار دلزدگی و بی‌میلی شده و با ترک وطن مألوف، به کشف عناصر جدید روی می‌آورد. در هر دو رمان عربی و فارسی، تمایل برای تحول و ساخت جامعه‌ای عاری از ناهنجاری‌ و کژروی مشاهده می‌شود؛ قهرمان در این متون، در جامعه‌ای زیست می‌کند که عمدتاَ هر گونه خیزش و تحول فکری را سرکوب می‌شود؛ از همین رو،  وی با دل کندن و فاصله گرفتن از موقعیت پیشین، می‌کوشد تا زمینۀ لازم جهت غلبه بر فضای ایستای جامعه را فراهم آورد. 

8-2. کهن الگوی کودک

کهن‌الگوی کودک، در دیدگاه یونگ، بیانگر مفهومی است که پس از زیاده‌روی‌های ضمیر خودآگاه، نمود پیدا می‌کند؛ یونگ معتقد بود کهن الگوی کودک، نشانی از گذشتۀ دور دارد و سعی می‌کند تک وجهی بودن و ناهنجاری‌های پیش آمده را اصلاح کند؛  یونگ در این رابطه می‌نویسد: « یکی از ویژگی‌های اصلی کهن الگوی کودک ، آینده‌گرایی آن است. کودک، آیندۀ بالقوه است. از این رو بن‌مایۀ کودک در روانشناسی اشخاص، نشان دهنده پیشرفت‌هایی در آینده است.» (یونگ،1395 :196 )

  کهن‌الگوی کودک در دو متن مورد مطالعه در مفهومی نزدیک به ریشه‌های اساطیری خود به کار گرفته شده‌اند؛ کودکان از دل گذشته‌ای پیچیده و سخت، سر بر آورده‌اند؛ آن‌ها نمایندگانی هستند که امید می‌رود تند‌روی‌های موجود در محیط اطراف را اصلاح کنند و آینده‌ای آرام و مطمئن را رقم بزنند. سرتاسر متن رمان آتش بدون دود، صحنۀ درگیری ملتی مبارز است که با جور و ستم حکومت مرکزی به مقابله برخاسته‌اند. براین اساس کهن‌الگوی کودک، در بخش ناخودآگاه حاکم بر متن، علی رغم استبداد و خفقان موجود، آینده‌ای گرم و امیدبخش را نوید می‌دهد:

«با تولد هر بچۀ تازه، خاطرمان جمع‌تر می‌شود که کسانی در آینده، راه ما را دنبال خواهند کرد. با یک دندگی و سرسختی. هر بچه، یک منبع حرارت است. در جهانی رو به انجماد.» ( ابراهیمی،1388 : 5/ 279) 

  در لایۀ ناهوشیار  رمان موسم الهجرة الی الشمال  نیز کهن‌الگوی کودک به عنوان بارقه‌های امید و صلاح ظاهر شده است؛ فرزندان مصطفی سعید، گذشتۀ تلخی را از سر گذرانده‌اند. خودکشی پدر و همچنین مرگ فاجعه‌بار مادر، از نمودهای زیاده‌روی ضمیر خودآگاه، طبق تفسیر یونگی در این رمان است که در خاطرات کودکیِ فرزندان مصطفی جاگیر شده است. با این ‌همه، نویسنده از فرزندان مصطفی با نشانه‌هایی سازنده و امیدبخش یاد می‌کند. به عبارت دیگر کهن‌الگوی کودک در رمان عربی، نمادی از تمایل ذهن ناخودآگاه ملت سودان است برای ساخت آینده‌ای روشن و عاری از تنش‌، تعارض و درگیری:

   « انما ولدان ذکیان مودبان . فیهما مخایل ابیهما. سیرهما فی الدراسة احسن ما یکون.» ( صالح،2004 : 94)

   ترجمه: «آن‌ها بچه‌های با ادب و باهوشی هستند؛ در آن‌ها نشانه‌های پدری‌شان هویداست. درس و مشق‌شان در مدرسه فوق‌العاده است.»

9-2. کهن‌الگوی سایه

مطابق با دیدگاه یونگ روان انسان گاه  نمودار برخی تمایلات دون پایه می‌گردد؛ بر این اساس فرد دست به اعمالی می‌زند که از شأن انسانی به دور بوده و شخصیت او را تا مرتبۀ حیوانی تنزل می‌دهد؛ یونگ در توضیح این اصطلاح معتقد است سایه « نخسین پاره از روان بشر به فضای ناخودآگاه سفر می‌کند و همواره ناظر بر بخش تاریک و ناخواستۀ ماهیت ماست.» (کاکس، 1383: 250) خشونت‌های رفتاری یکی از نمودهای خارجی این کهن‌الگوست. «نمونۀ آغازین سایه، مشتمل است بر غرایز حیوانی که بشر در خلال تکامل خود از اشکال پست‌تر حیاتی به ارث برده است. سایه، حکایت از جنبۀ حیوانی روان دارد.» ( نوردبی 1377: 139) 

   نمایش وجه حیوانی روان، در دو متن مورد مطالعه مشهود است. قهرمان‌ در هر دو متن  اگرچه شخصیتی قابل قبول و ثمربخشی است؛ اما در برهه‌ای از فرآیند زندگی، متأثر از گرایش افراطیِ غریزه، دست به اقداماتی می‌زنند که وی را از شأن انسانی دور می‌کند. گالان اوجا در جلد نخستین رمان آتش بدون دود، تکیه‌گاه و مورد اعتماد اعضای قبیله و پای ثابت در حل کشمش‌های رمان در این جلد است؛ با این‌همه، گاه کنش‌هایی خشونت‌آمیز و قهرآلود دارد؛ ابراهیمی در توصیف خصائل غریزی گالان اوجا چنین می‌نویسد:

    «احترام چندانی برای دیگران قائل نبود؛ به خصوص برای مردم ضعیف و بیمار، همه کس را ریشخند می‌کرد؛ حتی پدرش را. گالان جنگ را با آتش زدن گندم‌های رسیده آغاز کرده است و این گناهی بخشودنی نبود. » (ابراهیمی،1388: 1/17 و 238)

   در رمان موسم هجرۀ الی الشمال، مصطفی سعید، نمودار مجموعه‌ای از تعارضات روحی است؛ او نیز گرچه از جنبه‌های مثبت شخصیتی همچون نبوغ و مهارت‌های اجتماعی برخودار است؛ اما اعمال دیگرآزارانۀ مصطفی، طبق دیدگاه یونگ، حاکی از غلبۀ سایۀ حیوانی و افراط در تمایلات غریزی در روان این شخصیت است:

   «و مضی الرجل یرسم بحذق صورۀ مریعۀ لرجل ذئب، تسبب فی انتحار فتاتین، و حطم امراۀ متزوجۀ و قتل زوجتۀ ، هذا المصطفی سعید لا وجود له، انه وهم، اکذوبه.( صالح،2004 :30-31)

   ترجمه: «شروع کرده بود به ترسیم سیمای وحشتناک ِمردی گرگ صفت که باعث خودکشی سه دختر و قتل یک زن شوهردار و همسر خویش شده بود. مصطفی سعید وجود ندارد؛ او یک توهم است. یک دروغ است.»

کهن‌الگوی سایه، نموداری از انسان تنها و گمشده در اجتماعی تاریک و سرد است. سایه، واکنش ضمیر ناهوشیار آدمی است نسبت  به کارشکنی‌های محیط پیرامون که به شدیدترین شکلِ ممکن و گاه در قالب آزار و اذیت دیگران نمود می‌یابد. گالان اوجا و مصطفی سعید، در هر دو رمان فارسی و عربی، کژاندیشی‌ها و کژرفتاری‌های جهان اجتماعی را در بخش سایه‌گون شخصیت خویش، پدیدار ساخته‌اند. از همین رو مخاطب در رمان آتش بدون دود و موسم الهجرة الی الشمال، با ابعادی متعارض از شخصیت یک قهرمان مواجه شده و بعضاَ شاهد خوی درنده و کنترل‌ناپذیر ایشان است. 

10-2. کهن الگوی نقاب

یونگ معتقد بود گاه آدمی بر اساس موقعیت اجتماعی خاصی  که در آن قرار می‌گیرد؛ مجبور است بخشی از هویت حقیقی خویش را پنهان کند؛ یونگ از چنین وضعیت روحی به عنوان کهن‌الگوی نقاب یاد می‌کند؛ نقاب مطابق با دیدگاه یونگ، یک ضرورت اجتماعی است که توسط آن به دنیا ملحق می‌شویم. ( فوردهام،1388: 80) بر این اساس « نقاب، ماسکی است که فرد برای پاسخ‌گویی به تقاضاهای ناشی از قراردادهای اجتماعی اختیار می‌کند؛ منظور از ماسک این است که بر دیگران تأثیر بگذارد و اغلب برای پنهان داشتن احساسات و افکار واقعی فرد به کار می‌رود.» (نوردبی، 1377 :139)

   شخصیت‌های اصلی در هر دو رمان مورد پژوهش، در برهه‌ای از حیات اجتماعی خویش، مطابق با کهن‌الگوی نقاب رفتار می‌کنند. آن‌ها قسمتی از شخصیت خود را که مورد قبول جامعه نیست؛ پنهان کرده و سعی می‌کنند با انجام رفتارهای ساختگی بر اعضای محیط پیرامون، تأثیر گذار باشند. عدم احساس ایمنی و فقدان پذیرش اجتماعی، از مهم‌ترین عوامل روانی ظهور کهن‌الگوی نقاب در این متون است. اشخاص اصلی در هر دو رمان، جهت دوام و بقای حضور خود در میان قبیله و خانوادۀ خود، ناخودآگاه تن به چهره‌ای مصنوعی داده‌اند؛ وجود هویت دوگانه در اشخاص رمان‌های آتش بدون دود و موسم الهجرة الی الشمال، از مولفه‌های روانی منطبق با کهن‌الگوی نقاب است.

     آلنی در رمان آتش بدون دود، از آ‌ن‌‍جا که در فضای دانش‌ستیز و متعصب قبیله، زندگی می‌کند ناچار حقیقت خویشتن راپنهان می‌کند؛ او معالجه و درمان را طبق اعتقادات قوم، معجزۀ  درخت مقدس معرفی می‌کند. بدین ترتیب با مخفی کردن بخشی از واقعیت ِوجودی خویش، سعی در نزدیک شدن و تأثیر گذاری بر اعضای قبیله دارد:

« ابتدا اجازه بدهید بگویم من یاشا را شفا ندادم؛درخت مقدس ِما او را شفا داد؛ من فقط واسطه‌ای بودم؛ واسطه‌ای حقیر، میان درخت مقدس و یاشای بیمار... . آلنی این بازیگر بازی شگفت روزگار، این نیرنگ باز بزرگ، چنان بازی کرد که دهان دوست و دشمن باز ماند.» (ابراهیمی،1388:  3ا/299)

   در رمان موسم الهجرۀ الی الشمال نیز ، شاهد کهن الگوی نقاب هستیم. مصطفی پس از مهاجرت، گذشتۀ خویش را مخفی می‌کند و برای نزدیک شدن به مردم روستا، سعی می‌کند طبق رسوم پذیرفته شدۀ ایشان رفتار کند. کهن‌الگوی نقاب تا جایی در شخصیت مصطفی جاگیر شده است که  در اتاقی مخفی، نشانه‌هایی از هویت حقیقی خویش را دور از چشم مردم روستا، پنهان کرده است:

   «غاظنی صمته. فقلت له: من الواضح انک شخص آخر غیر ما تزعم. ذهبت الی البیت، و رأسی یضج بالاافکار. أنا واثق أن وراء مصطفی قصة، أو شیئاَ لا یود أن یبوح به.» (صالح، 2004: 17)

   ترجمه : «سکوتش، عصبانی‌ام کرد. به او گفتم واضح است که تو آدم دیگری هستی غیر از آن‌که ادعا می‌کنی. به خانه رفتم؛ در سرم افکار عجیبی تاب می‌خورد و مطمئن بودم که در پس ظاهر مصطفی، قصۀ دیگری وجود دارد.»

 

3. نتیجه‌گیری

نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد دو رمان مورد تطبیق، آتش بدون دود از نادر ابراهیمی و موسم الهجرۀ الی الشمال از طیب صالح، دارای بن‌مایه‌های برجستۀ اساطیری هستند و هر کدام به فراخور محتوا از وجود انواع کهن‌الگو در متن بهره برده‌اند؛ به گونه‌ای  که در تمام قسمت‌های متن، رد‌پای اساطیر کهن، قابل مشاهده است. میراث ادبی مشترک حاکم بر  متون مورد مطالعه، جهت انتقال مفاهیم انسانی چون وطن پرستی، امید و آینده‌گرایی در قالب انواع کهن‌الگو چون پیر خردمند، مادر مثالی، کودک، درخت کیهانی و دریا منعکس شده که نشان از روح یکپارچۀ ناخودآگاه و حاکم بر این متون است. بر اساس نتایج این پژوهش در هر دو متن فارسی و عربی کهن‌الگوی پیر خردمند نیاز ناخودآگاه جمعی به راهنما و حامی را نشان می‌دهد. مادر مثالی به عنوان التیام‌گر و کنشگر مثبت عاطفی نمود یافته است؛ کهن‌الگوی کودک نوید‌بخش آینده‌ای روشن است. کهن‌الگوی درخت کیهانی نمودار استقلال و وطن‌خواهی و کهن الگوی دریا نمادی از تطهیر و رهایی از آلودگی و آسیب‌های روحی و اجتماعی است.  نتایج پژوهش، حاکی از تطبیق کهن‌الگوی اسطورۀ قهرمان با مولفه‌های شخصیت اول در رمان‌های آتش بدون دود و موسم هجرۀ الی الشمال است. قهرمان‌ در قرابت با مضامین اساطیری خود، در هر دو رمان، کودکیِ سخت و درعین حال متفاوت و خلاقانه‌ای را پشت سر نهاده‌ است و از سویی دیگر، در میان اعضای جامعه به عنوان الگو و معتمد پذیرفته شده است. با وجود این، در پردازش شخصیت اول در متون مورد مطالعه، حضور مشخص و برجستۀ کهن‌الگوی نقاب، سایه، آنیما و سفر مشاهده می‌شود که لایه‌های روانی و نهفتۀ اشخاص اول رمان را به چالش می‌کشد. قهرمان در هر دو رمان، دارای هویت پنهان ( نقاب) است؛ گاه مرتکب اعمال غریزی (سایه) می‌شود؛ آنیمای مثبت در قالب تعلق خاطر به شعر و ادبیات در کنش قهرمان در هر دو متن ظاهر شده است. همچنین کهن‌الگوی سفر، نماد رفتاری مشترک حاکی از خیزش فکری و فرهنگی است. نتیجه آن‌که، تطبیق روان‌شناختی دو رمان آتش بدون دود و موسم الهجرۀ الی الشمال، حضور معناداری از انواع اساطیر، کهن‌الگو و رویا را در هر دو متن نشان می‌دهد و ثابت می‌کند مطابق با نظریۀ یونگ، فرآیند ناخودآگاه‌سازی در خلق متون مورد پژوهش، سهم به سزایی داشته است تا جایی که قالب‌ها و انگاره‌های مشترکی را برای دو رمان ایرانی و سودانی، ساخته و مهیا کرده است.

منابع

کتاب‌ها

ابراهیمی، نادر (1388) آتش بدون دود. تهران: روزبهان.

حسن بیگی، ابراهیم (1390) یاد مهرگان، تهران : خانۀ کتاب.

دارابی، جعفر (1388) نظریه‌های شخصیت، رویکرد مقایسه‌ای. تهران: آییژ.

سیاسی، علی اکبر (1395) نظریه‌های شخصیت یا مکاتب روانشناسی. تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

شاهین، محمد ( 1996) الادب و الاسطورة، بیروت الموسسه العربیه للدراسات النشر.

.........،................(1379) داستان یک روح، تهران: فردوس.

شمیسا، سیروس ( 1385) نقد ادبی، تهران: میترا.

غنیمی هلال، محمد ( 1390 ) ادبیات تطبیقی، ترجمه مرتضی زاده شیرازی، تهران : امیر کبیر.

صالح، طیب (2004) موسم الهجرة الی الشمال ، سودان: دار العین.

شولتز، دوآن (1399) روان‌شناسی کمال، ترجمۀ گیتی خوشدل تهران: پیکان.

فوردهام، فریدا (1388) مقدمه‌ای بر روانشناسی یونگ، ترجمۀ مسعود میر بها، تهران: جامی.

کاکس، دیوید (1383) روانکاوی و روانشناسی تحلیلی. (مقدمه بر اثر ک.گ یونگ) ترجمۀ سپیده رضوی. تهران: پیک فرهنگ.

مدرسی،فاطمه (1390) فرهنگ توصیفی نقد و نظریه‌های ادبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

یونگ، کارل گوستاو (1377) انسان و سمبل‌هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران: جامی.

............،............. (1376) چهار صورت مثالی، مادر، ولادت مجدد، روح، مکار ترجمۀ پروین فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.

..............،............... (1384 ) روانشناسی و تعلیم و تربیت، ترجمۀ علی محمد برادران رفیعی، تهران: جامی.

...............،............. هندرسن، ژوزف( 1389) به سوی شناخت ناخودآگاه انسان و اسطوره‌هایش، ترجمۀ حسن اکبریان طبری، تهران : دایره.

................،.............. (1390) روان‌شناسی و کیمیاگری، ترجمۀ پروین فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.

..................،............... (1391) رویاها، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل پور. تهران: قطره.

...............،.................. (1392) ضمیر پنهان (نفس مکشوف) ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران : قطره.

.................،................ (1395) ناخودآگاه جمعی و کهن الگو، ترجمۀ فرناز گنجی، محمدباقر اسماعیل‌پور تهران: جامی.

...............،................. (1399) انسان در جست و جوی خویشتن، ترجمۀ محمود بهروزی، تهران: جامی.

نوردبی، ورنون؛ هال، کالوین (1379) راهنمای زندگی نامه و نظریه های روانشناسان بزرگ، ترجمه احمد به‌پژوه، رمضان دولتی، تهران: موسسه فرهنگی منادی تربیت.

یاحقی، محمدجعفر(1386) فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران : فرهنگ معاصر.

یاوری، حورا(1387) ادبیات و روانکاوی، تهران: سخن.

مقالات

زارعی، روح اله (1399) نقد کهن‌الگویی بعد از یونگ. دو فصلنامۀ علوم ادبی، 10/17

نوروزعلی، زینب؛ خطیبی، احمد خیالی، حلبی، علی اصغر (1401) بازنمود برخی از انگاره‌های اشخاص در ساقی‌نامۀ ظهوری و سعادت‌نامۀ استرآبادی بر اساس نظریۀ یونگ. فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد سنندج. 15/54.

منابع لاتین

 

References

- Ebrahimi, Nader (2009) Fire without smoke. Tehran: Rozbahan..(In Persian)

- Frieda Fordham  (1953) An introduction to gung's phychology, translated by Translated by Masoud Mir Baha, (2009) Tehran: Jami. (In Persian)

- Darabi, Jafar (2009) Personality theories, a comparative approach. Tehran: Aizh.. (In Persian)

- David. Cox (1986) Analytical psychology. An introduction to the work of G. G. Jung, Translated by Sepideh Razavi. Tehran: Pik Farhang. (In Persian)

- Ghanimi Hilal, Mohammad (2011) Comparative Literature, translated by Mortezadeh Shirazi, Tehran: Amir Kabir. (In Persian)

- Hasan Beigi, Ebrahim (2011) Yad Mehrgan, Tehran: Khane Kitab. (In Persian)

- Nordby, Vernon J (1974) Translated by Ahmed Behpejoh, Ramadan Davalit, (2000) Tehran: Menadi Tarbiat Cultural Institute. (In Persian)

- Norouz Ali, Zainab; Khatibi, Ahmad Khayali, Halabi, Ali Asghar (1401) Representation of some images of persons in Zahoori's Saqinama and Estrabadi's Saadatnama based on Jung's theory. Persian Language and Literature Quarterly, Sanandaj Azad University. 15/54. (In Persian)

- Modaresi, Fatemeh (2018) Descriptive Culture of Criticism and Literary Theories, Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural Studies. (In Persian)

- Saisi, Ali Akbar (2015) Personality theories or schools of psychology. Tehran: University of Tehran Printing and Publishing Institute. (In Persian)

-Shaheen, Muhammad (1996) Literature and Myth, Beirut, Arab Foundation for Publishing Studies.( In Arabic)

-Shamisa, siros(2000) The story of a soul, Tehran: ferdos. (In Persian)

- Shamisa, Siros (2006) Literary criticism, Tehran: Mitra. (In Persian)

- Saleh, Tayyab (2004) Season of Migration to the North, Sudan: Dar Al-Ain. ( In Arabic)

- Schultz, Duane P (1977) Growth psychology: models of the healthy personality, translated by Getty Khushdal (2020) - Tehran: Pekan. (In Persian)

- Jung, C. G. (Carl Gustav) (1957) The undiscovered self, Translated by Abulqasem Esmailpour, Tehran: Qathr. (In Persian)

- …,..(1959) The archetypes and the collective unconscious. Translated by Translated by Farnaz Ganji, Mohammad Baqer Ismailpour,(2016) Tehran: Jami. (In Persian)

-…,…(1962) le'homme a la d'ecouverte de son ame; structure et fonctionnement, Translated by Translated by Mahmoud Behrouzi, Tehran: Jami. (In Persian)

- ….,… & Henderson, Joseph  ets. (1964) Man and his symbols, Translated by Hasan Akbarian Tabari, (2010) Tehran: dayere. (In Persian)

- ...,..(1964) Man and his symbols, translated by Translated by Mahmoud Soltanieh, (1998) Tehran: Jami. (In Persian)

- …..,…..(1968) Psychology and alchemy Translated by Parvin Faramarzi, Mashhad: Astan Quds Razavi. (In Persian)

-…,……(1969) psychology and education, Translated by Ali Mohammad Baradaran Rafiei, Tehran: Jami. (In Persian)

-…,.. (1991). The Collected Works of C. G. Jung. Eds. Herbert Read, Michael Fordham, and Gerhard Adler. Translated by R. F. C. Hull. London: Routledge and Kegan Paul. (In English)

-….. …... (1972) Four archetypes: mother, rebirth, spirit, Trickster, Translated by Parvin Faramarzi,(1997) Mashhad: Astan Quds Razavi. (In Persian)

- ….,…. (1996) Dreams, Translated by Abulqasem Esmailpour(2012)Tehran: Qathr. (In Persian)

- Yahaghi, Mohammad Jaafar (2007) The culture of myths and stories in Persian literature, Tehran: Contemporary culture. (In Persian)

- Yavari, Hora (2007) Literature and Psychoanalysis, Tehran: Sokhn. (In Persian)

- Zarei, Rooh Elah (2019) Criticism of archetypes after Jung. Two Quarterly Journals of Literary Sciences, 10/17. (In Persian)

 

 

31

 

---

[1]  . [e-mail].

[2]  . [e-mail].

[3]  [e-mail]

[4]  [e-mail]

[5]  : Carl Gustav Jung

[6]  : Analytical psychology

[7]  : Archetype

---