Investigating the Effectiveness of Captain’s Log Cognitive Rehabilitation Software on the Selective Attention of Multiple Sclerosis Patients in Tehran

Subject Areas :

Ali Delshad ¹ , Amene Sadat Kazemi ²

1 - Department of Psychology, Faculty of Medicine , Islamic Azad University of Medical Sciences, Tehran, Iran
2 - Assistant Professor, Department of Psychology, Tehran Medical Sciences Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

Received: 2023-12-20 Accepted : 2024-03-07 Published : 2024-12-02

Keywords: Multiple Sclerosis, Cognitive Rehabilitation, Selective Attention, Computer-based, Captain&rsquo, s Log,

Abstract :

Multiple Sclerosis is one of the most common chronic neurological diseases due to local lesions in the brain, which destroys the nerve pathways and ultimately disrupts the transmission of messages in the central nervous system, and this causes a wide range of symptoms. One of the cognitive disorders in MS patients. The aim was to investigate the effectiveness of Captain Log’s cognitive rehabilitation software on the selective attention of patients with MS in Tehran. The present study was an interventional type with a pre-test-post-test design with a control group and was investigated at two descriptive and inferential levels. Also, univariate analysis of covariance (ANCOVA) was used to investigate the effect of the intervention on the post-test scores. . The statistical population was all the patients with MS in Tehran, and 30 patients with multiple sclerosis in 1400-1401 were selected as the sample size by available and targeted sampling and divided into two groups. 15 experimental and control subjects were randomly selected. The subjects completed the Stroop test. It should be mentioned that the intervention was done only for the experimental group and at the end, the post-test scale was taken from both experimental and control groups. SPSS version 22 software was used to analyze the data. According to the results of univariate analysis of covariance (ANCOVA), it showed that Captain Log’s cognitive rehabilitation software has an effect on the selective attention of patients with MS (p<0.001). According to the findings of the research, different cognitive rehabilitations are able to improve and improve the cognitive functions and executive functions of patients with cognitive defects and facilitate their daily life activities, so it is suggested that the centers Benefit from this type of cognitive rehabilitation as complementary therapy.

Full-Text:



Investigating the Effectiveness of Captain’s Log Cognitive Rehabilitation Software on the Selective Attention of Patients with Multiple Sclerosis in Tehran

Abstract Multiple sclerosis, which is one of the most common chronic neurological diseases, causes localized damage in the brain, leading to the destruction of nerve pathways and ultimately disrupting message transmission in the central nervous system. This, in turn, gives rise to a wide spectrum of cognitive impairments in individuals affected by MS. The objective of this study was to investigate the effectiveness of the Captain’s Log cognitive rehabilitation software on selective attention in patients with MS in Tehran.

This research utilized an intervention design with a pre-test post-test control group, employing both descriptive and inferential levels of analysis. The analysis included the use of a one-variable analysis of covariance (ANCOVA) to examine the intervention's impact on post-test scores. The statistical population consisted of all patients with MS in Tehran, with a sample of 30 individuals diagnosed with multiple sclerosis in the years 1400-1401. The sample was selected through purposive sampling, and participants were randomly assigned to experimental and control groups, each comprising 15 individuals. The Stroop test was administered as a pre-test.

It is important to note that the intervention, involving 12 two-hour sessions of computer-based cognitive rehabilitation using the Captain’s Log software, was exclusively conducted for the experimental group. Subsequently, a post-test (Stroop test) was administered to both the experimental and control groups. Data analysis was performed using SPSS version 22.

According to the results obtained from the one-variable analysis of covariance (ANCOVA), the Captain’s Log cognitive rehabilitation software significantly affected selective attention in patients with MS (p<0.001). The effect size (Eta squared) was 0.386, indicating that the impact of "Captain Log" on the flexibility of participants was 38.6%.

The findings of this study suggest that various cognitive rehabilitation interventions can enhance cognitive functions and executive functions in individuals with cognitive impairments, facilitating their daily life activities. Therefore, it is recommended that welfare centers incorporate such cognitive rehabilitation interventions as complementary therapy in their support programs.

Keywords: Multiple sclerosis, Cognitive rehabilitation, Selective attention, Computer-based, Captain Log.

 

بررسی اثربخشی نرم­افزار توانبخشی شناختی کاپیتان لاگ بر توجه انتخابی بیماران مبتلا به مالتیپل اسکلروزیس شهر تهران

چکیده

بیماری مالتیپل اسکلروزیس که از شایع­ترین بیماری­های عصبی مزمن می­باشد بدلیل ایجاد ضایعات موضعی در مغز باعث تخریب مسیرهای عصبی و در نهایت سبب اخلال در انتقال پیام در دستگاه عصبی مرکزی می­گردد و همین امر باعث بروز طیف گسترده­ای از اختلالات شناختی در بیماران مبتلا به ام اس خواهد شد. هدف بررسی اثربخشی نرم­افزار توانبخشی شناختی کاپیتان لاگ بر توجه انتخابی بیماران مبتلا به ام اس شهر تهران بود. پژوهش حاضر از نوع مداخله­ای با طرح پیش­آزمون پس­آزمون با گروه کنترل بود و در دو سطح توصیفی و استنباطی مورد بررسی قرار گرفت. همچنین از آزمون تحلیل کوواریانس تک متغیره (آنکووا) جهت بررسی تأثیر مداخله بر نمرات پس­آزمون استفاده شد. جامعه­ی آماری تمام بیماران مبتلا به ام اس شهر تهران بودند که تعداد 30 نفر از بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس در سال 1401-1400 شهر تهران به عنوان حجم نمونه با روش نمونه­گیری در دسترس و بصورت هدفمند انتخاب شدند و در دو گروه 15 نفره آزمایش و کنترل بصورت تصادفی قرار گرفتند. آزمودنی­ها آزمون استروپ را بمنظور پیش آزمون تکمیل نمودند. لازم به ذکر است مداخله (12 جلسه 2 ساعته توانبخشی شناختی مبتنی بر رایانه توسط نرم افزار توانبخشی شناختی کاپیتان لاگ) تنها برای گروه آزمایش صورت گرفت و در انتها از هر دو گروه آزمایش و کنترل، پس­آزمون (آزمون استروپ) گرفته شد. جهت تجزیه تحلیل داده­ها از نرم­افزار SPSS نسخه 22 استفاده گردید. بنابر نتایج حاصل از آزمون تحلیل کوواریانس تک‌متغیره (آنکووا) نشان داد که نرم­افزار توانبخشی شناختی کاپیتان لاگ بر توجه انتخابی بیماران مبتلا به ام اس اثرگذار است (p<0/001).  همچنین اندازه اثر اتا =0386/0، یعنی تاثیر کاپیتان لاگ بر انعطاف­پذیری آزمودنی­ها 6/38 درصد بود. طبق یافته­های پژوهش مداخلات توانبخشی­های شناختی مختلف قادر هستند عملکردهای شناختی و کارکردهای اجرایی بیماران دچار نقص­های شناختی را بهبود و ارتقا داده و فعالیت­های روزانه زندگی را برای آنها تسهیل نمایند، بنابراین پیشنهاد می­گردد مراکز بهزیستی از این نوع مداخلات توانبخشی شناختی با عنوان درمان تکمیلی بهره ببرند.

کلید واژه­ها: مالتیپل اسکلروزیس، توانبخشی شناختی، توجه انتخابی، رایانه محور، کاپیتان لاگ

مقدمه

شایع­ترین بیماری التهابی عصبی جهان در بزرگسالان، مالتیپل اسکلروزیس¹ یا باختصار ام اس (MS) نام دارد [1]. این بیماری التهابی مزمن، میلین­²زدا است و با ایجاد ضایعات موضعی در ماده خاکستری و سفید مغز، دستگاه عصبی مرکزی را تحت تاثیر مخرب خود قرار می­دهد [2]. انتقال پیام­های عصبی در دستگاه عصبی مرکزی، در زمان بروز این آسیب­ها، با مشکل جدی مواجه می­شوند و بنابر میزان، شدت و محل تخریب، علائم فراوانی از اختلالات شناختی، بالینی، حرکتی و حسی در بیماران آشکار می­شود [3]. تا امروز دلیل اصلی بیماری ام اس به صورت ناشناخته باقی مانده اما آنچه مشخص است آلل­های ژنتیکی³ و محرک­های محیطی باعث افزایش خطر به این بیماری می­شوند [4, 5]. 30 تا 40 سالگی را سن شروع و بروز بیماری ام اس بیان کرده­اند حال آنکه امکان ایتلا به بیماری ام اس در هر سن و سالی وجود دارد [6]. از دیدگاه منطقه جغرافیایی و تنوع جمعیتی، بیماری ام اس دارای توزیع و شیوع کاملا متفاوت و نامشخص است [7, 8]. بنابر مطالعات داخلی شیوع بیماری ام اس در برخی استان­های کشور همانند تهران و اصفهان، در سال­های اخیر روندی افزایشی داشته است [9, 10]. براساس بررسی­ها این بیماری میان زنان به وضوح بیشتر از مردان بوده به طوریکه در ازای هر مرد 6/2 زن با بیماری ام اس درگیر می­باشند [11] و ایران بیشترین شیوع این بیماری در قاره آسیا را به ثبت رسانده است؛  85/80 نفر در هر 100 هزار نفر [12]. به دلیل آسیب به قسمت­های مختلف مغز و نخاع، بیماری ام اس دارای علائمی چون ضعف در عضلات بازو و پا، خستگی مداوم یا مقطعی، محدودیت­های گسترده و ناهماهنگی­های حرکتی، بی­حسی، مشکلات بینایی، نداشتن تعادل، افسردگی، مشکلات عملکردی جنسی، مشکل در عملکرد مثانه و روده، اختلالات تکلم و بلع، مشکلات مهارتی و ارتباطی و نیز اختلالات شناختی در سطوح مختلف است [13, 14]. آمار شیوع اختلالات شناختی در بین بیماران مبتلا به ام اس توسط شویل ⁴و  فینلایسون⁵ 30 تا 70 درصد و توسط هنکوک ⁶40 تا 65 درصد گزارش شده است [15, 16]. زوال توانایی­های شناختی در بین مبتلایان به بیماری ام اس بیشتر متوجه عملکردهای اجرایی، اختلالات حافظه، سرعت پردازش اطلاعات، تمرکز و توجه می­باشد [16]. مطالعات رسنر⁷ و همکاران تایید می­کند که تمرینات و تکالیف شناختی مبتنی بر رایانه در بهبود کارکردهای شناختی بیماران دچار آلزایمر اثربخش بوده است [17]. نتایج مطالعات گایتان⁸ و همکاران بر موثر بودن توانبخشی شناختی رایانه محور بر بیماران دچار آلزایمر و فراموشی خفیف هم تاکید می­کند که درمان شناختی مبتنی بر رایانه تاثیرگذار است [18]. پژوهش نجارزادگان و همكاران با عنوان تأثیر توانبخشی شناختی بر حافظه کاری در کاهش علائم رفتاری (کمبود توجه و تکانشگری) کودکان مبتلا به نقص توجه و بیش فعالی، اثربخشی توانبخشی شناختی را تایید می­کند [19]. انواع مختلفی از توانایی­های توجهی توسط روانشناسان شناختی مشخص گردیده است که عمده­ترین آنها توانایی بازداری فرآیند تفکر، احساس یا هیجانات بنام توجه انتخابی⁹ و دومی ظرفیت حفظ توجه نسبت به یک شی، برای یک دوره طولانی یا باصطلاح توجه پایدار¹⁰ می­باشند [20]. اولین و مهم­ترین ویژگی از توجه، توانایی انتخابی بودن از میان محرک­های ارائه شده است [21]. توجه انتخابی به جلوگیری از ورود بعضی داده­ها در سیستم پردازش اطلاعات مغز اشاره می­کند [22]. به عبارت دیگر توانایی نادیده گرفتن عوامل و محرک­های مزاحم و همزمان تمرکز بر روی موضوع مد نظر، توجه انتخابی نام دارد [23]. دیگر ویژگی­ اصلی توجه انتخابی، محدود بودن ظرفیت است، چرا که مغز در یک لحظه تنها قادر است به موضوعات محدودی توجه کند و برای تمرکز بر محرک­های مرتبط با تکلیف، می­بایست از توجه به محرک­های مزاحم اجتناب نماید [24]. همانطور که بیان شد بروز مشکلات شناختی در بیماران مبتلا به ام اس به صورت گسترده رخ داده و به طور چشمگیری باعث اخلال در فعالیت­های روزمره بیماران می­شوند [25, 26]. در حقیقت ساختار شناختی به منظور توصیف رفتارهای لوب پیشانی¹¹ مورد استفاده قرار می­گیرد [27]. پژوهشگران اذعان دارند که نقش حیاتی لوب فرونتال و پره فرونتال در مهارت­هایی همچون توجه، مهار پاسخ، استدلال کلامی، حل مساله، برنامه­ریزی و پایش فعالیت­ها انکار ناپذیر است [28]. بنابر پژوهش دوستی و همکاران بر بیماران مبتلا به ام اس، کاهش تحرک و مشکلات حرکتی با مهارت­های شناختی سطح بالا در ارتباط است [29]. پیشرفت­های ارزیابی و تشخیص در حوزه علوم شناختی باعث شده تا آزمون­های کاغذی جای خود را به آزمون­های رایانه­ای بدهند همچنین پیرو این تغییرات در سال­های اخیر جهت افزایش عملکرد کارکردهای شناختی از درمان توانبخشی شناختی¹² استفاده شده است. اصطلاح توانبخشی شناختی به معنای بازتوانی اختلالات شناختی و منظور از آن جایگزینی الگوهای جدید و ارائه خدمات بازتوانی و درمانی برای بهبود حوزه­های آسیب دیده و نهایتا کاهش یا درمان اختلال بوجود آمده با هدف رفع یا بهبود نقص­های عملکرد شناختی بیمار از جمله توجه، حافظه، تمرکز، ادراک و سایر زمینه­های شناختی است [30, 31]. اصل شکل­پذیری مغز¹³، جان مایه توانبخشی شناختی می­باشد که با تمرین­های هدفمند انجام می­شود [30]. بر همین مبنا، تغییرات ساختاری بوجود آمده در مغز شخص با کمک آموزش­های توانبخشی شناختی، دلیل اصلی پایداری و ماندگاری تغییرات مثبت ایجاد شده است [32]. با پيشرفت روزافزون فناوري­هاي رایانه­ و نیز سهولت استفاده و در دسترس بودن آن­ها، برنامه­هاي رایانه­اي متنوعي در حوزه­های مختلف آموزشي از جمله ارتقای توانبخشی شناختی، طراحي و تولید شده­اند که این آموزش­های رایانه­اي محرکی مناسب و رویکردی جذاب برای یادگیری به شمار می­آیند [33, 34]. تمرين­های توانبخشی شناختی رايانه­ محور در زمینه­های گوناگونی كه در طيف وسیعی از اختلالات شناختي از قبیل آسيب مغزي¹⁴، بيش فعالي و نقص توجه¹⁵،  اختلالات يادگيري¹⁶، آلزايمر¹⁷ و پاركينسون¹⁸، قابليت­های كاربردی بسیار زیادی دارند [35]. در پژوهش پوماکاهوا¹⁹ و همکاران درخصوص تأثیر آموزش شناختی رایانه­ای بر حافظه فعال در محیط مدرسه، بیانگر این است که روش درمان مد نظر باعث بهبود و ارتقای عملكردهای شناختی می­شود [36]. نتیجه پژوهش­ بوگدانوا ²⁰ و همكاران در راستای اثربخشی توانبخشی شناختی رایانه­ای بر عملکردهای اجرایی و همچنین بررسی بزاز منصف و همكاران در راستای اثربخشی توانبخشی شناختی بر حافظه کاری دانش­آموزان دارای اختلالات شناختی، موید اثرگذاری توانبخشی شناختی می­باشند[31, 37]. با توجه به هزینه­های بالا بابت درمان­­های دارویی در مبتلایان به بیماری ام اس و همچنين عوارض فراوان ناشي از این نوع درمان­ها، در سال­های اخیر درمان­های مکمل یا جایگزین بیشتر مورد استقبال قرار گرفته که بخش مهمی از این درمان­ها، توانبخشی رایانه محور است. بنابر آنچه گفته شد، سوال اینجاست که آیا نرم افزار توانبخشی کاپیتان لاگ باعث بهبود توجه انتخابی در بیماران مبتلا به ام اس و نهایتا بهبود عملکرد شناختی این بیماران خواهد شد؟

روش

این پژوهش از نوع مداخله­ای نیمه آزمایشی با طرح پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل بود. جامعه آماری شامل کلیه بیماران زن و مرد مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس شهر تهران بود که برای دریافت خدمات درمان به مرکز ام اس بیمارستان سینا تهران تحت نظارت انجمن ام اس ایران تحت نظارت انجمن ام اس ایران در سال 1401-1400 مراجعه کرده­اند. بعد از آماده­سازی طرح پژوهش با مراجعه به انجمن ام اس ایران و بنا به هماهنگی­های صورت گرفته، پژوهشگر به مرکز ام اس بیمارستان سینا مراجعه نموده و مراحل شروع پژوهش آماده شد. بدین ترتیب در طول مدت زمان 2 ماه خرداد تا تیر ماه مراحل غربالگری از میان افرادی که مایل به شرکت در این طرح پژوهشی بودند، با سنجش پیش آزمون شروع شد. بعد از غربالگری افراد و با ارجاع از طرف پزشک مرکز، جامعه نمونه از بین افراد واجد شرایط بر اساس ملاک­های ورود به پژوهش از جمله محدوده سنی بین 18 تا 45 سال، عدم نقص عضو دست، توانایی بینایی و شنوایی، حضور در دهه اول بیماری، توانایی کار با رایانه، دارا بودن حداقل تحصیلات سیکل و همچنین تمایل به شرکت در برنامه توانبخشی پژوهشی، انتخاب شدند. پس از توجیه آنها در مورد ملاک­های خروج از برنامه از جمله عدم تمایل به ادامه همکاری در پژوهش، غیبت بیش از 2 جلسه بصورت متوالی و استفاده از سایر روش­های درمانی در طی دوره مداخله و یا عود بیماری که بر نتایج پژوهش تاثیرگذار بودند و پاسخ دقیق به ابهامات و سؤالات ایشان در مورد نرم افزار مورد استفاده و نحوه فعالیت، این افراد وارد پژوهش شدند. حجم نمونه 30 نفر، از نوع داوطلبانه و به روش نمونه­گیری در دسترس و مبتنی بر هدف انتخاب شده و تقسیم آنها در دو گروه آزمایش و کنترل به روش تصادفی انجام گردید که هر گروه با 15 نفر تشکیل شد. سپس اهداف پژوهش برای آزمودنی­های گروه آزمایش شرح داده و از ایشان رضایت­نامه کتبی گرفته شد. بعد از این مراحل، برنامه­ریزی فردی برای هریک از آزمودنی­ها به منظور تنظیم برنامه مداخله توانبخشی با برنامه شخصی افراد جهت جلوگیری از تداخل، به انجام رسید. لازم به ذکر است در هر جلسه، آزمودنی­ها توسط پژوهشگر تشویق می­شدند تا هر کدام از ماژول­ها را تا آن مرحله­ای که قادر هستند، پیش ببرند (هر بازی شامل 10 مرحله می­باشد). با وجود اینکه نرم افزار کاپتان لاگ به صورت تمام انگلیسی است ولی در ابتدا تمام جزییات توسط پژوهشگر با دقت مطالعه و برای آزمودنی­ها توضیح داده می­شد. همچنین جلسات مداخله بصورت فردی انجام می­شد که برای هر فرد هفته­ای 1 جلسه (مجموعا 12 جلسه)، و هر روز برای 3 نفر انجام شد و هر جلسه حدود 2 ساعت بطول می­انجامید. بدین صورت روند جمع­آوری داده­های پژوهش 3 ماه زمان برد. شایان ذکر است در طول مداخله تمامی کدهای اخلاق مربوط به تحقیقات مداخله­ای انسانی رعایت شد. جهت یکسان نمودن شرایط برای همه شرکت­کنندگان و نیز به حداقل رساندن عامل­های مداخله­گر از اتاق پژوهش بخش ام اس بیمارستان سینا واقع در طبقه زیرهمکف آن بخش استفاده گردید که دارای محیطی بسیار آرام، ساکت و نور تنظیم شده است، و نیز میزکار مناسب جهت استفاده از رایانه همراه و دمای مطلوب از نکات دیگری بودند که پژوهشگر خود را ملزم به رعایت آنها می­دانست. روش مداخله‌ای، فقط برای گروه آزمون انجام شده و در پایان مداخله، مقیاس پس آزمون روی هر دو گروه اجرا شد و داده­های به دست آمده پس از ثبت، به کمک نرم­افزار SPSS22 تحلیل و بررسی شدند.

ابزار

آزمون استروپ²¹: برای بررسی توجه انتخابی می­توان چگونگی و مدت زمان پاسخ آزمودنی به محرک هدف در حضور یا عدم حضور محرک­های مسبب خطا را محاسبه نمود. بطور معمول پردازش غیرارادی محرک­های مزاحم با انتخاب پاسخ درست تداخل می­کند،  در نتیجه این امر سبب عملکرد نامناسب یا غیرمعمول (مدت زمان پاسخ­دهی بیشتر یا خطای بیشتر) می­گردد [38]. یکی از مقیاس­های ارزیابی توجه انتخابی، تست استروپ می­باشد [39]. کارکرد استروپ براساس اصل افزایش تمرکز در انتخاب، بوسیله توجه با نادیده گرفتن جنبه­های غیر ضروری استوار است، در همین راستا نیز میتوان میزان توجه را متناسب با تعداد خطاها در نظر گرفت، بنابراین هر چه توجه شخص در حین انجام فعالیت افزایش یابد، تعداد خطاها نیز به همان میزان کاهش خواهد داشت [40, 41]. آزمون استروپ در سال 1935 توسط ریدلی ‌استروپ²² جهت اندازه‌گیری توجه انتخابی و انعطاف‌پذیری شناختی از طریق پردازش دیداری طراحی شد. از آزمون استرپ در مطالعات گوناگون و گروه‌های بالینی متعدد، به منظور اندازه‌گیری توجه‌انتخابی، توانایی بازداری پاسخ، تغییرپذیری و انعطاف‌پذیری شناختی بهره برده شده است. مقیاس اولیه استروپ به زبان‌های مختلف از قبیل ژاپنی، چینی، سوئدی، آلمانی، فارسی و زبان­های دیگر ترجمه شده است .در حقیقت آزمـون اسـتروپ یـک مقیاس واحـد نبوده و تا امروز انواع مختلفی از آن برای اهداف پژوهشی، بر مبنای همان آزمون اولیه طراحی و مورد استفاده قرار گرفته است. ابزار مـورد اسـتفاده در پژوهش حاضر به شکل رایانه­اي آمـاده شـده است. آزمون استروپ رایانه­ای دارای سه مرحله به شرح زیر می­باشد: مرحله مقدماتی: در این سطح از آزمودنی­ها خواسته می‌شود برای دادن پاسخ با فشردن کلید منطبق با رنگ دایره‌ای كه روی صفحه نمایش داده می­شود، اقدام کنند (دایره‌ در چهار رنگ آبی، قرمز، سبز و زرد به روی تصویر می­رود). . اینجا هدف تمرین و آشنایی با نحوه آزمون است و با هر بار پاسخ، بازخوردی از درستی یا نادرستی آن توسط نرم افزار ارائه می‌شود اما در نتیجه نهایی تأثیری ندارد. مرحله آزمایشی: این مرحله دقیقا شبیه­سازی مرحله اصلی است و در اینجا نیز هدف تمرین و آشنایی با شیوه پاسخگویی است و جواب­های درست و غلط مد نظر نبوده و در نتیجه نهایی تأثیری ندارند. توضیح اینکه براساس شرایط و نظر آزمون گیرنده می­توان این مرحله را از آزمون حذف كرد. مرحله اجرای آزمون: تعداد 48 کلمه رنگی همخوان²³  (یكسان بودن رنگ کلمه با معنای كلمه) و 48 کلمه رنگی ناهمخوان²⁴ ) متفاوت بودن رنگ کلمه با معنای كلمه) با رنگ های آبی، قرمز، سبز و زرد به صورت تصادفی و متوالی به آزمودنی نشان داده‌ می‌شود و آزمودنی باید بدون در نظر گرفتن معنای كلمه، فقط رنگ ظاهری کلمات را انتخاب كند. مدت زمان نمایش هر محرک 2 ثانیه و فاصله بین ارائه دو محرک 800 هزارم‌ثانیه می­باشد. با کسر نمره تعداد درست ناهمخوان از نمره تعداد درست همخوان، می­توان میزان بازداری یا تداخل را محاسبه نمود. همچنین شاخص دیگر سنجش تداخل، میانگین مدت زمان پاسخ طولانی­تر به محرك‌های ناهمخوان در قیاس با محرک­های همخوان است. بررسی­های انجام شده نشانگر پایایی و روایی مناسب آزمون استروپ در سنجش بازداری در بزرگسالان و كودكان است. اعتبار این آزمون از طریق بازآزمایی در دامنه‌ای از80/0 تا 91/0 گزارش شده است. در پژوهش­ها ضریب پایایی به روش آلفای کرونباخ 84 / 0 به دست آمده است [42, 43, 44, 45].

نرم افزار توانبخشی شناختی کاپیتان لاگ²⁵: این نرم­افزار در سال 1988 توسط سندفورد براون²⁶ با هدف بهبود یا ارتقا طیف گسترده­ای از مهارت­های شناختی با کمک ماژول­های گوناگون طراحی و تولید شد که توسط خود براون در سال 2007 توسعه پذیرفت. نرم افزار کاپیتان لاگ دارای مجموعه­ای از آموزش­های مهارتی از جمله آموزش مهارت­های یادگیری²⁷، حل مسئله²⁸ و آموزش­های حافظه²⁹ است. این مجموعه هم­اکنون بوسیله شرکت برین­ترین³⁰ امریکا به تولید رسیده است. در طی سال­های اخیر این نرم افزار بصورت مداوم بازنگری و ارتقا پیدا کرده و امروز نسخه 2020 آن در دسترس قرار دارد. نرم افزار کاپیتان لاگ بر پایه طیف وسیعی از تحقیقات و پژوهش­های شناختی استوار است و به افراد با آسیب مغزی، اشخاصی که تاخیرات رشدی آن­ها عامل ژنتیكی داشته باشد مثل کودکان اختلال یادگیری ویژه، بیمارانی که دچار عدم تعادل نوروشیمیایی در مغز هستند و افرادی که تجربه سكته خفیف دارند، می­تواند اثربخش باشد [46, 47]. این نرم افزار توانبخشی شناختی، شامل آموزش­ها و تمارینی برای ارتقا کارکردها و فرآیندهای عالی شناختی است. نرم افزار کاپیتان لاگ بالغ بر دو هزار تكلیف و تمرین گوناگون در سطوح و ابعاد مختلف کارکردهای شناختی دارد. شایان ذکر است که طراحی این نرم افزار بر اساس سیستم پردازش اطلاعات پایه می­باشد و سازندگان آن بر این اعتقادند که هر فرد باید از توانایی مجموعه­ای از مهارت­های فردی، تحصیلی و اجتماعی را که برای موفقیت لازم هستند، برخوردار باشد ضمن اینکه قدرت یادگیری و پردازش عمومی مناسب نیز برای اشخاص بسیار مهم و کاربردی تلقی می­شود [48]. محور اصلی نرم افزار حول مهارت سرعت پردازش مرکزی و حافظه فعال است، بر این اساس هم مهارت­های شناختی پایه و هم مهارت­های عالی­ شناختی را هدف قرار می­دهد. تا به امروز تنها ابزاری که این جامعیت را در حوزه­های شناختی پوشش می­دهد، مجموعه توانبخشی شناختی کاپیتان لاگ می­باشد که سبب بهبود جنبه­های مختلفی از کارکردهای شناختی مثل توجه انتخابی، توجه پایدار، توجه تجزیه شده، انعطاف­پذیري شناختی، تمرکز، حافظه فوري، حافظه کوتاه مدت، حافظه فعال، حافظه دیداري و شنیداري، سرعت پردازش دیداري و شنیداري، ادراك دیداري و شنیداري، هماهنگ بودن حسی و حرکتی، تعامل توجه دست و چشم، پردازش­های شنوایی و دیداري، کنترل تکانه، کارکردهاي اجرایی، مهارت هاي حل مسئله، سرعت واکنش، استدلال منطقی، استدلال استنتاجی و استقرایی و یکپارچه سازي ذهنی می­شود [49]. این مجموعه با بهره­مندي از جذابيت­هاي بصری، سيستم پاداش­دهي و درگيرنمودن دو نيمکره مغز، باعث ترغیب آزمودنی­ها می­شود تا تکالیف را انجام داده و به مراحل بالاتر بروند [50]. سیستم سنجش و ارزیابی در نرم افزار کاپیتان لاگ قادر است شخص را در نه زمینه از کارکردهای شناختی مورد ارزیابی قرار داده و با توجه به سطح شناختی شخص، برنامه­های آموزشی و تکالیف ابتدایی را پیشنهاد بدهد. دیگر ویژگی کاپیتان لاگ گزارش­های عملكردی و مقایسه جلسات با یکدیگر است، چنانچه بیان شد این برنامه بیست و دو مهارت پایه و عالی شناختی را ارتقا می­دهد که در نوع خود کم نظیر است. همچنین مجموعه توانبخشی کاپیتان لاگ با عدم وابستگی به منطقه جغرافیایی³¹،  فرهنگ³² و قومیت³³  باعث شده تا در تمام دنیا قابل استفاده باشد. در آخر باید اشاره نمود که نرم افزار توانبخشی شناختی کاپیتان لاگ محدوده سنی پنج سال تا نود سال را شامل می­شود. شیوه اجرای هر تکلیف با دقت توسط درمانگر مطالعه و به زبان ساده برای آزمودنی توضیح داده می­شود. برنامه جلسات با یکدیگر متفاوت است که سبب ایجاد انگیزه در آزمودنی­ جهت ادامه درمان می­گردد.

دوندرز و هانتر ³⁴ بر این باورند بیش از سی و شش ساعت بازآموزی شناختی بطور چشمگیری باعث می­شود نقایص شناختی اشخاص اصلاح شده و ارتقا یابد [51]. برنامه­های راهبردهای تنظیم شناختی سبب می­شوند تا بصورت همزمان، آموزش مهارت­ پیشگیری از بروز هیجان­های نامناسب، آموزش مدیریت هیجان و نیز اصلاح موقعیت، بهبود یابند. قسمت­هایی از این برنامه­ها که با مشکلات روانشناختی از جمله تعدیل پاسخ، گسترش ارزیابی شناختی، توجه و ارزیابی، مرتبط است را ارتقا بخشیده یا نواقص آن را برطرف می­کند [52]. با توجه به گسترش روزافزون مرگ و میر، صرف هزینه­های زیاد درمان دارویی و مشکلات متعدد بیماران مبتلا به ام اس، تلاش در جهت کاهش مشکلات و رسیدگی به این بیماران امری ضروری است. بنابر آنچه گفته شد و نقش ملاحظات روانشناختی و همچنین میزان موفقیت و اثربخشی بالای روش درمانی توانبخشی شناختی و پایایی مناسب این روش، و نیز عدم وجود پژوهشی که متغیر مورد بحث را از طریق این دست مداخلات بر بیماران ام اس بررسی کرده باشد، پژوهشگر بر آن شد تا مطالعه­ای با هدف تاثیر نرم‌افزار توانبخشی کاپیتان لاگ بر توجه انتخابی بیماران مبتلا به ام اس در شهر تهران را انجام دهد تا در صورتی که نتایج مثبت بود، این درمان تکمیلی به منظور کاهش علائم و عوارض بیماری و متعاقبا افزایش کیفیت زندگی این بیماران پیشنهاد شود.

 

تحلیل آماری

در این پژوهش که از نوع مداخله­ای با طرح پیش­آزمون-پس­آزمون بود، برای تحلیل داده­ها در سطح توصیفی از میانگین و انحراف معیار و در بخش استنباطی از آزمون نرمالیتی داده‌ها (آزمون کولموگروف-اسمیرنف)، همگنی شیب رگرسیون، آزمون لوین به‌منظور بررسی همسانی واریانس متغیر وابسته و آزمون تحلیل کوواریانس تک متغیره (آنکووا) جهت بررسی تأثیر مداخله بر نمرات پس­آزمون استفاده شد.

 

یافته­ها

یافته‌های توصیفی پژوهش به تفکیک گروه‌های کنترل (15n=) و آزمایش (15n=) ‏در جدول (1) نمایش داده شده است.

جدول (1): اطلاعات جمعيت‌شناختي آزمودنی­های مورد مطالعه به تفکیک دو گروه آزمایش و کنترل

متغيرها	گروه	طبقات	تعداد	درصد
جنسیت	کنترل	مرد	9	60
	آزمایش		7	7/46
	کنترل	زن	6	40
	آزمایش		8	3/53
سن	کنترل	بین 18 تا 25	3	20
	آزمایش		4	7/26
	کنترل	بین 26 تا 30	5	3/33
	آزمایش		5	3/33
	کنترل	بین 31 تا 35	7	7/46
	آزمایش		6	40
تحصیلات	کنترل	دیپلم	5	3/33
	آزمایش		3	20
	کنترل	فوق دیپلم	5	3/33
	آزمایش		6	40
	کنترل	لیسانس	3	20
	آزمایش		3	20
	کنترل	فوق لیسانس	2	4/13
	آزمایش		3	20

 

در این پژوهش 30 نفر در دو گروه آزمایش (7 مرد و 8 زن) و کنترل (9 مرد و 6 زن) در رنج سنی 18 تا 35 سال که بترتیب در گروه سنی 18 تا 25 سال در گروه آزمایش و کنترل به ترتیب 20 و 7/26 درصد، بین 26 تا 30 سال در گروه آزمایش و کنترل به ترتیب 3/33 و 3/33  درصد و در بین گروه سنی 31 تا 35 سال به ترتیب در بین گروه آزمایش و کنترل 40 و 7/46 درصد، شرکت کردند.

 

جدول (2): میانگین و انحراف معیار متغیر توجه انتخابی به تفکیک گروه‌های آزمایش و کنترل

مراحل	گروه	تعداد	کمترین نمره	بیشترین نمره	میانگین	انحراف استاندارد
پیش‌آزمون	کنترل	15	78	116	53/96	856/12
	آزمایش	15	83	111	47/96	008/8
پس‌آزمون	کنترل	15	66	120	33/97	678/13
	آزمایش	15	84	134	40/118	181/14

نتایج توصیفی (میانگین‌ها) در جدول شماره (2) بیانگر این است که نمرات متغیر توجه انتخابی در گروه‌های آزمایش در پس‌آزمون نسبت به پیش‌آزمون افزایش یافته است، اما در گروه کنترل، تغییرات محسوس و قابل ملاحظه­ای مشاهده نمی‌شود.

در بخش آمار استنباطی آزمون تحلیل کوواریانس تک متغیره مورد استفاده قرار گرفته است. برای انجام تحلیل کوواریانس تک‌متغیره رعایت سه پیش‌فرض الزامی می­باشد: 1. پیش‌فرض نرمال بودن توزیع متغیر پژوهش 2. پیش‌فرض همگنی شیب رگرسیون 3. بررسی واریانس متغیر وابسته در گروه‌ها با استفاده از آزمون لوین

 

جدول (3): نتایج آزمون کلموگروف- اسمیرنف به منظور بررسی نرمال بودن توزیع متغیر توجه انتخابی

مراحل	گروه	آماره	سطح معناداری	نتیجه آزمون
پیش‌آزمون	کنترل	767/0	599/0	نرمال است
	آزمایش	519/0	950/0	نرمال است
پس‌آزمون	کنترل	608/0	854/0	نرمال است
	آزمایش	669/0	762/0	نرمال است

 

همان‌طور که در جدول شماره (3) قابل مشاهده است، متغیر توجه انتخابی در پیش‌آزمون و پس‌آزمون به تفکیک گروه کنترل و آزمایش، دارای توزیع نرمال می­باشد (05/0<P).

برای بررسی پیش فرض همگنی شیب رگرسیون اثر متقابل گروه* توجه انتخابی 887/1=F و معنا­دار نبود (181/0<P) که نشان دهنده این است پیش‌فرض همگنی شیب رگرسیون رعایت شده است.

نتایج آزمون لوین نشان داد فرض برابری واریانس‌ها رعایت شده است (323/0=P).

 

جدول (4): نتایج آزمون تحلیل کوواریانس تک‌متغیره (آنکووا)

منبع اثر	F	مقدار P	ضریب اتا	توان آماری
توجه انتخابی (پیش‌آزمون)	727/0	401/0	026/0	1
اثرگروه	958/16	000/0	386/0	1

 

جدول (4) نشان می­دهد براساس نتایج آزمون تحلیل کوواریانس تک‌متغیره (آنکووا)؛ برای نمرات توجه انتخابی (001/0>P) و (958/16 F=) بدست آمد. نتایج نشان میدهند اثر اجرای توانبخشی شناختی کاپيتان لاگ بر توجه انتخابی در سطح 01/0 معنی­دار است، بنابراین نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپيتان لاگ بر توجه انتخابی در بيماران مبتلا به ام اس بطور معنی­داری تاثیرگذار است. به عبارت دیگر، می‌توان گفت که توانبخشی شناختی مبتنی بر رايانه (نرم افزار توانمندسازی شناختی کاپيتان لاگ) موجب بهبود توجه انتخابی در بيماران مبتلا به ام اس شد. همچنین میزان اندازه اثر (اتا) در مرحله پس‌آزمون در توجه انتخابی برابر با 386/0؛ یعنی 6/38 درصد تغییرات نمره پس‌آزمون در توجه انتخابی مربوط به نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپيتان لاگ بوده است. توان آماری 1 بیانگر کفایت حجم نمونه می‌باشد. 

بحث

پژوهش حاضر برای بررسی اثربخشی توانبخشی شناختی نرم افزار کاپیتان لاگ بر توجه انتخابی بیماران مبتلا به ام اس انجام شد. یافته­ها نشان داد توانبخشی شناختی نرم افزار کاپیتان لاگ بر توجه انتخابی بیماران مبتلا به ام اس موثر است. یافته­ها نشان دادند که تغییرات نمره توجه انتخابی در زمان­های مورد بررسی (پیش آزمون و پس آزمون) در گروه کنترل متفاوت بوده و اثر مداخلات معنی­دار است؛ یعنی با گذشت زمان پس از شروع مداخله، نمرات توجه انتخابی افزایش یافته و تأثیرات ناشی از حضور در گروه مداخله مثبت بوده. بنابراین میتوان گفت که توانبخشی شناختی نرم افزار کاپیتان لاگ بر توجه انتخابی بیماران مبتلا به ام اس اثربخش است. لازم به ذکر است که در جستوجوهای صورت گرفته هیچ پژوهشی که اثربخشی توانبخشی شناختی نرم افزار کاپیتان لاگ بر توجه انتخابی بیماران مبتلا به ام اس را مورد بررسی قرار داده باشد، یافت نشد اما، افزایش توجه انتخابی بیماران ام اس به کمک مجموعه نرم افزار توانبخشی شناختی با یافته­های پژوهش­های زیر همسو است:

استاتوپولو و لوبار ³⁵ برای پژوهش خود از برنامه كامپيوتري كاپيتان لاگ استفاده کردند که موجب افزایش توجه در افراد دچار آسيب مغزي تروماتيك شديد شد و نتایج نشان داده است توجه پايدار، توجه تقسيم شده و توجه متناوب بهبود پیدا کرده­ و نیز توجه انتخابي و توجه متمرکز هم افزایش یافته­اند [53]. پژوهش قائدی و همکاران نشان دهنده تاثیر نرم­افزار کاپيتان لاگ بر عملکرد کارکردهاي اجرایي، حافظه فعال و ادراک دیداري در کودکان دچار اختلال یادگيري است [50]. مطالعات کو³⁶ و همکاران بیان­گر این است که برنامه­هاي آموزشي شناختي نه تنها برای کودکان بالاي 4 سال و همچنین بزرگسالان مؤثر است، بلکه برای اطفال هجده تا سی و شش ماهه نيز اثر­بخش بوده و باعث ارتقا عملکردهاي شناختي کودکان در سنین مختلف می­شود [54]. نتایج فراتحليل ولوسو³⁷ و همکاران نشان دهنده این موضوع است بهبود عملکردهاي اجرایي کودکان و نوجوانان مبتلا به بیش فعالی-نقص توجه با آموزش­های شناختی امکان پذیر است [55]. نتایج پژوهش گسپاری³⁸  و همکاران موید اثربخش بودن توانبخشي شناختي بر بهبود و ارتقا عملکردهای شناختی بيماران مبتلا به بیماری ام اس است [56]. یافته­های این پژوهش با نتایج پژوهش­های سوسا و لاگانا³⁹ مبنی بر اثربخشی آموزش بازی­های ویدیویی بر عملکردهای شناختی، انعطاف­پذیری شناختی و کارکردهای اجرایی بزرگسالان و نیز نتایج پژوهش هامر⁴⁰ و همکاران در خصوص اثربخشی بازی­های دیجیتالی مبتنی بر تنظیم شناختی هیجان بر بهبود کارکردهای اجرایی و انعطاف­پذیری شناختی دانش آموزان دبیرستانی همخوانی دارد [57, 58]. یافته­های مطالعات فو و ژانگ⁴¹ که بررسی اثربخشی بازی ویدیویی مبتنی بر هیجان همراه با موسیقی پس­زمینه بر کنترل شناختی، توجه پایدار، حافظه فعال و انعطاف­پذیری شناختی، بود نیز نتایج پژوهش حاضر را تایید می­کند [59]. سرینو⁴² و همكاران نيز با مطالعه مقدماتی برای توانبخشی نواقص اجرایی مرکزی پس از آسیب تروماتیک مغزی، نشان دادند که توانبخشی مغز اثربخش بوده است [60]. کسلر و لاکایو ⁴³ با پژوهش خود نشان داده­اند که برنامه توانبخشي شناختي رايانه­اي به طور قابل توجهی سرعت پردازش، انعطاف­پذيري شناختي و عملکرد حافظه كلامي و بينايي را ارتقا داده و بر افزايش فعاليت كرتكس پيش-پيشاني ⁴⁴اثرگذار بوده است [61]. هولزر ⁴⁵و همكاران نیز با پژوهش بر کارآزمایی تصادفی‌سازی و کنترل‌شده اثربخشی درمان شناختی به کمک رایانه در نوجوانان مبتلا به روان‌پریشی یا در معرض خطر بالای روان‌پریشی، اثربخش بودن توانبخشی شناختی رایانه­ای را تایید کرده­اند [62]. یافته­های پژوهش عبدی و همکاران مبنی بر اثربخشی بازی­های رایانه­ای شناختی بر بهبود توجه، حافظه فعال و انعطاف­پذیری شناختی کودکان با اختلال بیش فعالی-کم توجهی نیز با یافته­های پژوهش حاضر همسو می­باشد [63]. در تبيين یافته این پژوهش چنين ميتوان گفت که بيماري ام اس با مشکلات شناختي گوناگوني همراه است [64]. همانطور که بیان شد بیماران مبتلا به ام اس علائم فراوان اختلالات شناختی، حرکتی، حسی و بالینی را از خود بروز می­دهند [3]. این مشکلات شناختی در بیماری ام اس به صورت زیادی می­توانند فعالیت­های روزانه بیماران را دچار اخلال کنند [25, 26]. از توانایی­های شناختی که بیماری ام اس درگیر آن­ها هستند، توجه، تمرکز، اختلال حافظه، عملکردهای اجرایی و سرعت پردازش اطلاعات می­باشند [16]. توانبخشي شناختي یک درمان تکمیلی براي بازگرداندن ظرفيت­ توانایی­های شناختي از بین رفته یا دچار نقص شده، می­باشد که با انجام تمرین­ها هدفمند روی محرک­ها و مهارت­های مشخص انجام می­شود [51]. نرم­افزارهای توانبخشی شناختی به افراد کمک می­کنند راهبرد مناسبی در مواجهه با شرایط اظطراب­زا اتخاذ کنند و این امر را با ارتقا مهارت­های حل مسئله و استدلال منطقی، مهارت­های تصمیم­گیری و برنامه­ریزی انجام می­دهند. بهبود عملکرد شناختی پس از مداخالت توانبخشی نشان دهنده ایجاد تغییراتی در سیستم عصبی می­باشد که بر اساس فرضیه شکل­پذیري مغز به سبب تمرین­هاي عصب روانشناختی به انجام می­رسد. این طور بیان می­شود که همان مکانیسم وابسته به تجربه که زیربناي فرایندهاي شکل­پذیري مغز است، از مسیر پروتکل توانبخشی شناختی باعث ارتقا و بهبود هدایت شده می­گردد [65]. بر اساس پژوهش­های انجام شده، بهبودي ناشی از توانبخشی شناختی به دلیل انعطاف­پذیري در شبکه هاي نورونی مغز می­باشد و با توجه به قدرت بازسازماندهی عصب شناختی بالای مغز، بهبود کارکرد رفتاري نورون­ها از طریق تحریک ساختارمند امکان­پذیر می­شود [23].

نتیجه­گیری

در این پژوهش نتایج نشان دادند که توانبخشی شناختی بر بیماران دچار اختلالات شناختی می­تواند باعث افزایش کارایی شناختی و بهبود نقص­های شناختی این بیماران گردد. از محدودیت­های این پژوهش این بود که بعضی آزمودنی­ها بعد از گذشت حدود نیمی از جلسات مداخله با وجود تمایل به ادامه، به دلیل برخی مشکلات شخصی در برنامه زمانی، تمایل به قطع همکاری داشتند که محقق برای جلوگیری از حذف این افراد، دچار زحمت فراوانی شد و با تغییر دادن مداوم برنامه شخصی خود، با آزمودنی­ها هماهنگ گردید. از دیگر شرایط پژوهش تلاش مضاعف پژوهشگر برای جلب اعتماد و ایجاد انگیزه برای آزمودنی­ها در شروع آزمایش و نیز خستگی بعضی از آزمودنی­ها بخاطر شرایط جسمانی یا زمان نسبتا طولانی جلسات مداخله سبب می­شد تا پژوهشگر زمان بیشتری در حین برگزاری جلسات صرف کند که این کار انرژی فراوانی را طلب می­نمود. پیشنهاد میشود اثربخشی توانبخشی شناختی کاپیتان لاگ را در مورد سایر کارکردهای شناختی در اختلالات گوناگون مورد سنجش و ارزیابی قرار داد. همچنین با توجه به اثربخش بودن نرم افزار توانبخشی شناختی کاپیتان لاگ، می­توان از این نرم افزار در مراکز بهزیستی و توانبخشی بهره برد.

ملاحظات اخلاقي

مطالعه حاضر با شناسه اخلاق  IR.IAU.TMU.REC.1401.242 در کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشكي آزاد اسلامي تهران ثبت شده است.

 حامي مالي

پژوهش حاضر برگرفته از پایان­نامه آقای علی دل­شاد در گروه روانشناسی و مشاوره توانبخشی دانشگاه آزاد واحد علوم پزشکی تهران است و حامی مالی نداشت.

مشارکت نویسندگان

مفهوم­سازی: آمنه سادات کاظمی؛ روش­شناسی: آمنه سادات کاظمی، علی دل­شاد، ؛ اعتبارسنجی، تحلیل و بررسی، منابع، نگارش پیش­نویس، : علی دل­شاد؛ مدیریت پروژه، نظارت و بازنگری: آمنه سادات کاظمی.

تعارض منافع

بنابر اظهار نويسندگان، اين مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی

از خانم فاطمه ساقیان و تمامی اساتید محترم بخش ام اس بیمارستان سینا و انجمن ام اس ایران و همچنین مددجویان عزیزی که در اجرای این پژوهش ما را یاری نمودند کمال تشکر را داریم.

 

 

References

 

[1] Reich DS, Lucchinetti CF, Calabresi PA. Multiple Sclerosis. New England Journal of Medicine. 2018;378(2):169-80. https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMra1401483.

[2] Filippi M, Brück W, Chard D, Fazekas F, Geurts JJG, Enzinger C, et al. Association between pathological and MRI findings in multiple sclerosis. The Lancet Neurology. 2019;18(2):198-210. http://dx.doi.org/10.1016/s1474-4422(18)30451-4.

[3] Henry A, Tourbah A, Camus G, Deschamps R, Mailhan L, Castex C, et al. Anxiety and depression in patients with multiple sclerosis: The mediating effects of perceived social support. Multiple Sclerosis and Related Disorders. 2019;27:46-51. http://dx.doi.org/10.1016/j.msard.2018.09.039.

[4] Baranzini SE, Oksenberg JR. The Genetics of Multiple Sclerosis: From 0 to 200 in 50 Years. Trends in Genetics. 2017;33(12):960-70. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0168952517301634.

[5] Belbasis L, Bellou V, Evangelou E, Ioannidis JPA, Tzoulaki I. Environmental risk factors and multiple sclerosis: an umbrella review of systematic reviews and meta-analyses. The Lancet Neurology. 2015;14(3):263-73. http://dx.doi.org/10.1016/s1474-4422(14)70267-4.

[6] Magyari M, Sorensen PS. The changing course of multiple sclerosis: rising incidence, change in geographic distribution, disease course, and prognosis. Current Opinion in Neurology. 2019;32(3):320-6. http://dx.doi.org/10.1097/wco.0000000000000695.

[7] Kingwell E, Marriott JJ, Jetté N, Pringsheim T, Makhani N, Morrow SA, et al. Incidence and prevalence of multiple sclerosis in Europe: a systematic review. BMC Neurol. 2013;13:128-. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24070256.

[8] Makhani N, Morrow SA, Fisk J, Evans C, Beland SG, Kulaga S, et al. MS incidence and prevalence in Africa, Asia, Australia and New Zealand: A systematic review. Multiple Sclerosis and Related Disorders. 2014;3(1):48-60. http://dx.doi.org/10.1016/j.msard.2013.06.015.

[9] Elhami S-R, Mohammad K, Sahraian MA, Eftekhar H. A 20-Year Incidence Trend (1989–2008) and Point Prevalence (March 20, 2009) of Multiple Sclerosis in Tehran, Iran: A Population-Based Study. Neuroepidemiology. 2011;36(3):141-7. http://dx.doi.org/10.1159/000324708.

[10] Etemadifar M, Janghorbani M, Shaygannejad V, Ashtari F. Prevalence of Multiple Sclerosis in Isfahan, Iran. Neuroepidemiology. 2006;27(1):39-44. https://www.karger.com/DOI/10.1159/000094235.

[11] Gilmour H, Ramage-Morin P, Wong S. Multiple sclerosis: Prevalence and impact. Health Rep. 2018;29(1):3-8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29341025/.

[12] Eskandarieh S, Heydarpour P, Minagar A, Pourmand S, Sahraian MA. Multiple Sclerosis Epidemiology in East Asia, South East Asia and South Asia: A Systematic Review. Neuroepidemiology. 2016;46(3):209-21. http://dx.doi.org/10.1159/000444019.

[13] Ashtari F, Rezvani R, Afshar H. Sexual dysfunction in women with multiple sclerosis: Dimensions and contributory factors. J Res Med Sci. 2014;19(3):228-33. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24949030/.

[14] Minden S, Frankel D. Plain talk: A Booklet about MS for Families. In: Society NM, editor. 2014. https://www.nationalmssociety.org/Programs-and-Services/Resources/Plaintalk%E2%80%94A-Booklet-about-MS-for-Families-(-pdf).

[15] Hancock L, Bruce J, Bruce A, Lynch S. Processing speed and working memory training in multiple sclerosis: a double-blind randomized controlled pilot study. J Clin Exp Neuropsychol. 2015;37(2):113-27. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25686052/.

[16] Shevil E, Finlayson M. Pilot study of a cognitive intervention program for persons with multiple sclerosis. Health Education Research. 2009;25(1):41-53. http://dx.doi.org/10.1093/her/cyp037.

[17] Ressner P, Niliu P. Computer-Assisted Cognitive Rehabilitation in Stroke and Alzheimer?s disease. Journal of Neurology & Neurophysiology. 2014;05(06). http://dx.doi.org/10.4172/2155-9562.1000260.

[18] Gaitán A, Garolera M, Cerulla N, Chico G, Rodriguez-Querol M, Canela-Soler J. Efficacy of an adjunctive computer-based cognitive training program in amnestic mild cognitive impairment and Alzheimer's disease: a single-blind, randomized clinical trial. International Journal of Geriatric Psychiatry. 2012;28(1):91-9. http://dx.doi.org/10.1002/gps.3794.

[19] Najarzadegan M, Nejati V, Amiri N. Effect of Cognitive Rehabilitation of Working Memory in Reducing Behavioral Symptoms (Attention Deficit and Impulsivity) of Children with Attention Deficit and Hyperactivity Disorder. Neuropsychology. 2015;1(1):52-45. https://clpsy.journals.pnu.ac.ir/article_2420.html. [In Persian]

[20] Nejati V, Zabihzadeh A, Nikfarjam M. The relationship of mindfulness with sustained and selective attentional performance. Research in Cognitive and Behavioral Sciences. 2012;2(2):31-42. https://cbs.ui.ac.ir/article_17294_87a2bd88f4e634cdd02fd49c53bac798.pdf. [In Persian]

[21] Bahrami A, Chlongariyan N. Attention in sports Tehran: Sport Sciences Research Institute; 2014. https://ketabcity.com/bookview.aspx?bookid=1853196.

[22] Weinberg R, Gould D. Foundations of Sport and Exercise Psychology: Human Kinetics, Incorporated; 2014. https://books.google.com/books?id=7PB6DwAAQBAJ.

[23] Sohlberg MM, Mateer CA. Cognitive rehabilitation: An integrative neuropsychological approach: Guilford Press; 2001. https://www.guilford.com/books/Cognitive-Rehabilitation/Sohlberg-Mateer/9781572306134.

[24] Shahsavarani AM, Rasoolzade Tabatabaei SK, Allahyari AA, Ashayeri H, Sattari K. The Effect of Stress on Visual Selective Attention Regarding Conscientiousness. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2010;16(3):203-19. http://ijpcp.iums.ac.ir/article-1-1085-en.html. [In Persian]

[25] Johnson KL, Bamer AM, Yorkston KM, Amtmann D. Use of cognitive aids and other assistive technology by individuals with multiple sclerosis. Disability and Rehabilitation: Assistive Technology. 2009;4(1):1-8. https://doi.org/10.1080/17483100802239648.

[26] Sedighi B. Memory impairment in multiple sclerosis and its determinant factors. Neurosciences (Riyadh). 2011;16(1):24-8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21206441/.

[27] Bahramkhani M, Darvishi N, Keshavarz Z, Dadkhah A. The Camparison of Executive Functions in Normal and Autistic Children, Considering Mathematics and Reading Abilities. USWR. 2013;13(0):128-35. http://rehabilitationj.uswr.ac.ir/article-1-1126-en.html. [In Persian]

[28] Chiviacowsky S, Wulf G, Wally R. An external focus of attention enhances balance learning in older adults. Gait &amp; Posture. 2010;32(4):572-5. http://dx.doi.org/10.1016/j.gaitpost.2010.08.004.

[29] Dusti F, Frughi pur M, Sohrabi M, Taheri Hr, Saeidi M, Tymuri S. Effect of Instructions for Internal and Far and Near External Focus of Attention on Balance of Multiple Sclerosis Patients. medical journal of mashhad university of medical sciences. 2013;56(1):15-20. https://mjms.mums.ac.ir/article_453_981fa87c4059e57ac2c71780b1178209.pdf. [In Persian]

[30] Bergo E, Lombardi G, Pambuku A, Della Puppa A, Bellu L, D'Avella D, et al. Cognitive Rehabilitation in Patients with Gliomas and Other Brain Tumors: State of the Art. Biomed Res Int. 2016;2016:3041824-. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27493954.

[31] Bogdanova Y, Yee MK, Ho VT, Cicerone KD. Computerized Cognitive Rehabilitation of Attention and Executive Function in Acquired Brain Injury: A Systematic Review. J Head Trauma Rehabil. 2016;31(6):419-33. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26709580.

[32] O'Connell R, Bellgrove M, Robertson I. Avenues for the Neuro-Remediation of ADHD: Lessons from Clinical Neurosciences. In: Fitzgerald M BM, Gill M, editor. Handbook of Attention Deficit Hyperactivity Disorder. USA: Wiley-Blackwell; 2007. p. 441-63. https://research.monash.edu/en/publications/avenues-for-the-neuro-remediation-of-adhd-lessons-from-clinical-n.

[33] Dehghani Y, Sadeghi L, Abedi A, Samsam-Shariat M. The Effectiveness of Toukaa Software on Recognition and Auditory Memory in Children with Learning Difficulties (Dyslexia). Journal of Research in Behavioural Sciences. 2016;14(2):250-6. http://rbs.mui.ac.ir/article-1-473-en.html. [In persian]

[34] Messinis L, Nasios G, Kosmidis MH, Zampakis P, Malefaki S, Ntoskou K, et al. Efficacy of a Computer-Assisted Cognitive Rehabilitation Intervention in Relapsing-Remitting Multiple Sclerosis Patients: A Multicenter Randomized Controlled Trial. Behav Neurol. 2017;2017:5919841. https://doi.org/10.1155/2017/5919841.

[35] Shokoohi-Yekta M, Lotfi S, Rostami R, Arjmandnia AA, Motamed-Yeganeh N, Sharifi A. The effectiveness of computerized cognitive training on the working memory performance of children with dyslexia. Auditory and Vestibular Research. 2014;23(3). https://avr.tums.ac.ir/index.php/avr/article/view/243.

[36] Pumaccahua TT, Wong EH, Wiest DJ. Effects of Computerized Cognitive Training on Working Memory in a School Setting. International Journal of Learning, Teaching and Educational Research. 2017;16. https://www.ijlter.org/index.php/ijlter/article/view/863.

[37] Bazzaz Monsef F, Soleymani M, Shalchi B. The Effectiveness of Neurocognitive Rehabilitation On the Math Performance and Working Memory of Students with Dyscalculia. Qom University of Medical Sciences Journal. 2017;11(5):63-75. http://journal.muq.ac.ir/article-1-736-en.html. [In Persian]

[38] Dehghani F, Golbabaei F, Omidi F, Zakerian SA. Investigation of the effect of unusual work shifts and sleep deprivation on cognitive performance in workers in the automotive industry. Iran Occupational Health Journal. 2019;16(3):26-35. http://ioh.iums.ac.ir/article-1-2467-en.html. [In Persian]

[39] Stigchel SVd, Belopolsky AV, Peters JC, Wijnen JG, Meeter M, Theeuwes J. The limits of top-down control of visual attention. Acta Psychologica. 2009;132(3):201-12. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0001691809000900.

[40] Dehghan H, Mohebian Z, Yadegarfar G. Evaluation of Effects of Different Levels of Brightness on Attention and Reaction Time under Laboratory Conditions. Journal of Ergonomics. 2017;4(4):48-56. http://journal.iehfs.ir/article-1-308-en.html. [In Persian]

[41] Zarghi A, Zali A, Tehranidost M, Zarindast MR, Khodadadi SM. Application of cognitive computerized test in assessment of neuro-cognitive domain. Pajoohande. 2011;16(5):341-245. http://pajoohande.sbmu.ac.ir/article-1-1208-en.html. [In Persian]

[42] Baron I. Neuropsychological Evaluation of the Child: Domains, Methods, and Case Studies: Oxford University Press; 2018. https://books.google.com/books?id=cGZaDwAAQBAJ.

[43] Lezak P, Lezak M, Howieson D, Howieson A, Loring D, Hannay H, et al. Neuropsychological Assessment: Oxford University Press; 2004. https://books.google.co.uk/books?id=FroDVkVKA2EC.

[44] MacLeod CM. Half a century of research on the Stroop effect: An integrative review. Psychological Bulletin. 1991;109:163-203. https://psycnet.apa.org/doi/10.1037/0033-2909.109.2.163.

[45] Mashhadi A, Rasoulzadeh-Tabatabaie K, Azadfallah P, Soltanifar A. The Comparison of Response Inhibition and Interference Control in ADHD and Normal Children. Journal of Clinical Psycology. 2009;1(2):37-. https://www.magiran.com/paper/707910. [In Persian]

[46] Sandford JA. Chapter 14 - Cognitive Training and Computers: An Innovative Approach. In: Fine AH, Kotkin RA, editors. Therapist's Guide to Learning and Attention Disorders. San Diego: Academic Press; 2003. p. 421-41. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780122564307500168.

[47] Sanford J, Browne R. Captain's Log [computer software]. Richmond, VA: Braintrain. 1988. https://scholar.google.com/scholar_lookup?title=Captain%27s+Log+%5BComputer+software%5D&publication_year=1988.

[48] Irazoki E, Contreras-Somoza LM, Toribio-Guzmán JM, Jenaro-Río C, van der Roest H, Franco-Martín MA. Technologies for Cognitive Training and Cognitive Rehabilitation for People With Mild Cognitive Impairment and Dementia. A Systematic Review. Front Psychol. 2020;11. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2020.00648.

[49] Royatvand Ghiasvand N, Amiri Majd M. Effectiveness of Captain's Log Cognitive Software on Visual-Spatial Perception of Students with Specific Learning Disorders. Research Institute for Education. 2019;19(1):5-14. http://joec.ir/article-1-749-en.html. [In Persian]

[50] Ghaedi G, Khalili M, Afshin-Majd S, Rahmati B, Karami M. Effectiveness of the computer-based cognitive training intervention on improvement of memory, attention and executive functions in veteran's children studying at the University of Shahed. Daneshvar Medicine. 2020;25(4):31-44. http://daneshvarmed.shahed.ac.ir/article_1800.html. [In Persian]

[51] Donders J, Hunter SJ. Introduction. In: Donders J, Hunter SJ, editors. Neuropsychological Conditions Across the Lifespan. Cambridge: Cambridge University Press; 2018. p. 1-. https://www.cambridge.org/core/books/neuropsychological-conditions-across-the-lifespan/introduction/FC8F0F8D75CD2579D07CB22136871D2F.

[52] Gross JJ, Thompson RA. Emotion Regulation: Conceptual Foundations. Handbook of emotion regulation. New York, NY, US: The Guilford Press; 2007. p. 3-24. https://psycnet.apa.org/record/2007-01392-001.

[53] Stathopoulou S, Lubar JF. EEG Changes in Traumatic Brain Injured Patients After Cognitive Rehabilitation. Journal of Neurotherapy. 2004;8(2):21-51. http://dx.doi.org/10.1300/j184v08n02_03.

[54] Ko EJ, Sung IY, Yuk JS, Jang D-H, Yun G. A tablet computer-based cognitive training program for young children with cognitive impairment: A randomized controlled trial. Medicine (Baltimore). 2020;99(12):e19549. https://journals.lww.com/md-journal/Fulltext/2020/03200/A_tablet_computer_based_cognitive_training_program.40.aspx.

[55] Veloso A, Vicente SG, Filipe MG. Effectiveness of Cognitive Training for School-Aged Children and Adolescents With Attention Deficit/Hyperactivity Disorder: A Systematic Review. Front Psychol. 2020;10. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2019.02983.

[56] Gaspari M, Zini F, Stecchi S. Enhancing cognitive rehabilitation in multiple sclerosis with a disease-specific tool. Disability and Rehabilitation: Assistive Technology. 2020;18(3):313-26. http://dx.doi.org/10.1080/17483107.2020.1849432.

[57] Homer BD, Plass JL, Raffaele C, Ober TM, Ali A. Improving high school students' executive functions through digital game play. Computers &amp; Education. 2018;117:50-8. http://dx.doi.org/10.1016/j.compedu.2017.09.011.

[58] Sosa GW, Lagana L. The effects of video game training on the cognitive functioning of older adults: A community-based randomized controlled trial. Archives of Gerontology and Geriatrics. 2019;80:20-30. http://dx.doi.org/10.1016/j.archger.2018.04.012.

[59] Fu X, Zhang J. The influence of strategy video game and its background music on cognitive control. Mental Health and Addiction Research. 2017;2(1). http://dx.doi.org/10.15761/mhar.1000125.

[60] Serino A, Ciaramelli E, Santantonio AD, Malagù S, Servadei F, Làdavas E. A pilot study for rehabilitation of central executive deficits after traumatic brain injury. Brain Injury. 2007;21(1):11-9. http://dx.doi.org/10.1080/02699050601151811.

[61] Kesler S, Lacayo N, Jo B. A pilot study of an online cognitive rehabilitation program for executive function skills in children with cancer-related brain injury. Brain Inj. 2011;25(1):101-12. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21142826/.

[62] Holzer L, Urben S, Passini CM, Jaugey L, Herzog MH, Halfon O, et al. A Randomized Controlled Trial of the Effectiveness of Computer-Assisted Cognitive Remediation (CACR) in Adolescents with Psychosis or at High Risk of Psychosis. Behavioural and Cognitive Psychotherapy. 2013;42(4):421-34. http://dx.doi.org/10.1017/s1352465813000313.

[63] Abdi A, Arabani Dana A, Hatami J, Parand A. The Effect of Cognitive Computer Games on Working Memory, Attention and Cognitive Flexibility in Students with Attention Deficit/Hyperactivity Disorder. Journal of Exceptional Children. 2014;14(1):19-34. http://joec.ir/article-1-198-en.html. [In Persian]

[64] Pouramiri M, Azimian M, Akbarfahimi N, Pishyareh E, Hossienzadeh S. Investigating the Relationship Between Individual and Clinical Characteristics and Executive Dysfunction of Multiple Sclerosis Individuals. Journal of Rehabilitation. 2019:114-23. http://dx.doi.org/10.32598/rj.20.2.114. [In Persian]

[65] Ghorbanian E, Alivandi Vafa M, Farhoudi M, Nazari MA. Effect of Computer-based Cognitive Rehabilitation Intervention on Selective Attention, Sustained Attention, and Divided Attention of Patients with Stroke in Tabriz. The Scientific Journal of Rehabilitation Medicine. 2020;9(1):137-46. http://medrehab.sbmu.ac.ir/article_1100779.html. [In Persian]

 

---

[1]  Multiple sclerosis

[2]  Myelin

[3]  Genetic alleles

[4]  Shevil

[5]  Finlayson

[6]  Hancock

[7]  Ressner

[8]  Gaitán

[9]  Selective attention

[10]  Sustained attention

[11]  Frontal lobe

[12]  Cognitive rehabilitation

[13]  Brain Plasticity

[14]  Brain damage

[15]  ADHD

[16]  Learning disorders

[17]  Alzheimer

[18]  Parkinson's disease

[19]  Pumaccahua

[20]  Bogdanova

[21]  Stroop Test

[22]  John Ridley Stroop

[23]  Congruent

[24]  Incongruent

[25]  Captain Log's Cognitive Rehabilitation Software

[26]  Sandford Browne

[27]  Learning skills

[28]  problem solving skills

[29]  Memory

[30]  Brain train

[31]  Region

[32]  Culture

[33]  Nationality

[34]  Donders & Hunter

[35]  Stathopoulou & Lubar

[36]  Ko

[37]  Veloso

[38]  Gaspari

[39]  -Sosa & Lagana

[40]  -Homer

[41]  Fu & Zhang

[42]  Serino

[43]  Kesler & Lacayo  

[44]  Prefrontal cortex

[45]  Holzer

---