Examining and comparing educational topics in Persian primary school books of the 40s and 90s

Subject Areas : .

Mehdi Rezaei ¹ , Leyla Dadpur ²

1 - Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Salman Farsi University of Kazerun, Kazerun, Iran. (Corresponding author)
2 - Master of Arts, Department of Persian Language and Literature, Salman Farsi University of Kazerun, Kazerun, Iran

Received: 2023-11-07 Accepted : 2024-02-16 Published : 2024-07-31

Keywords: children's literature, educational literature, Persian literature, primary school.,

Abstract :

The purpose of this research is to compare and review Persian primary school books published in the 40s and 90s with regard to their educational aspects. In this regard, the components that have been considered for comparison, analysis and review of books are: religious, moral, national teachings, social interaction, creativity and self-confidence, knowledge of Iran and the world, preservation of the environment. The research method of this research is descriptive-analytical with a statistical analysis approach. The obtained results indicate that the most attention of the authors in both periods was focused on moral teachings. In the next order, the content of Persian primary school books of the 40s is mostly emphasized on teachings related to social interaction, and the Persian primary school books of the 90s emphasize more on the teachings of creativity and self-confidence. The biggest change is related to the significant growth of religious teachings and beliefs from the forties to the nineties, which statistics show double.

References:

1. آرمند، محمد. (1377). شیوه‌های ارزشیابی کتاب درسی دانشگاهی. سخن سمت، 1(3)، 34ـ۴۱.
2. اکبری، محمدعلی، و شکورقهاری، معصومه. (1391). وجوه فرهنگی ایرانیت در کتب درسی عصر پهلوی. فصلنامۀ مسکویه، 7(22)، 7ـ۳۲.
3. اکبری شلدره فریدون و همکاران. (1391). کتاب معلم فارسی اول دبستان. تهران: شرکت افست.
4. ازغندی، غلامرضا، و محمدی‌مهر، غلامرضا. (1394). بازنمایی هویت ملی در کتاب‌های فارسی دبستان. مطالعات ملی، 17(1)، 39ـ۵۲.
5. ایمن (آهی)، لیلی، و انوری، حسن. (1343). کتاب فارسی دوم دبستان. تهران: فرانکلین.
6. ایمن (آهی)، لیلی، خانلری، زهرا، و باغچه‌بان، ثمینه. (1344). فارسی برای کلاس سوم دبستان. تهران: فرانکلین.
7. ایمن (آهی)، لیلی، و خانلری، زهرا. (1343). کتاب فارسی چهارم دبستان. تهران: فرانکلین.
8. ایمن (آهی)، لیلی. (1344الف). کتاب فارسی پنجم دبستان. تهران: فرانکلین.
9. ایمن (آهی)، لیلی. (1344ب). کتاب فارسی ششم دبستان. تهران: فرانکلین.
10. جهانگیر، عطیه. (۱۳۹۰). تحلیل محتوای کتاب فارسی (بخوانیم و بنویسیم) پایه چهارم ابتدایی براساس خلاقیت گیلفورد. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ برنامه‌ریزی درسی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
11. حکیم‌زاده، رضوان، و موسوی، سید امین. (۱۳۸۷). آموزش ارزش‌ها در محتوای کتاب‌های درسی دورۀ راهنمایی (بررسی وضع موجود و ارائۀ راهکارهایی برای وضعیت مطلوب). فصلنامۀ علم و فرهنگ، ۳(۱۱)، ۹۵ـ۱۱۷.
12. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1393). فارسی اول دبستان. تهران: شرکت افست.
13. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1394). فارسی (مهارت‌های خوانداری) دوم دبستان. تهران: اداره کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.
14. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1395). فارسی سوم دبستان (خوانداری). تهران: اداره‌کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.
15. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1396). فارسی چهارم دبستان. تهران: اداره‌کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.
16. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1397). فارسی پنجم دبستان. تهران: شرکت افست.
17. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1398). فارسی ششم دبستان. تهران: شرکت افست.
18. شریف، مهشید. (۱۳۸۷). آموزش برای رفتار بهتر: شیوه‌های آموزشی کودکان و نوجوانان آسیب‌دیدۀ اجتماعی. تهران: دانژه
19. شعاری‌نژاد، علی‌اکبر. (1387). ادبیات کودکان. تهران: اطلاعات.
20. صالحی، مسلم، قلتاش، عباس، و آزادمهر، اصغر. (1389). تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر اثربخشی و خلاقیت دبیران. فصلنامه فناوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، 1(2)، 49ـ۶۲.
21. فکوهی، ناصر. (۱۳۷۹). از فرهنگ تا توسعه: مقالاتی درزمینۀ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی. تهران: فردوس.
22. قمری، حیدر. (1398). بررسی صحت علمی کتاب‌های فارسی دبستان. فصلنامه تعلیم و تربیت، 14(137)، 93ـ۱۱۰.
23. مصاحب، شمس‌الملوک، و یمینی‌شریف، عباس. (1339). کتاب اول دبستان. تهران: فرانکلین.
24. نیک‌گهر، عبدالحسین. (1369). مبانی جامعه‌شناسی. تهران: نشر رایزن.

Full-Text:



نشریه علمی پژوهشنامه ادبیات تعلیمی  سال پانزدهم، شمارۀ شصتم، زمستان ۱۴۰۲، ص26-1

 

 

 

بررسی و مقایسۀ مباحث تعلیمی

در کتاب‌های فارسی دبستان دهۀ چهل و نود

 

مهدی رضائی، ¹ لیلا دادپور²

10.71630/parsadab.2024.1105371

 

چکیده

ادبیات تعلیمی بخشی مهم از ادبیات فارسی است و کاربرد آن برای پرورش فکری جامعه امری است که پیشینه‌ای بس طولانی دارد. در شیوۀ آموزشی که پس از استقرار مشروطیت به‌شکل مدارس جدید رایج شد، از مهم‌ترین مواد آموزشی کتاب‌های فارسی دانش‌آموزان، بخش‌هایی از ادبیات تعلیمی بوده است. هدف این پژوهش مقایسه‌ و بررسی کتاب‌های فارسی دبستان منتشرشده در دو دهۀ ‌چهل و دهۀ ‌‌نود باتوجه‌به جنبه‌های تعلیمی آن‌هاست. در این راستا مؤلفه‌هایی که برای مقایسه، تحلیل و بررسی کتاب‌ها مورد توجه قرار گرفته، عبارت ‌است از: آموزه‌های دینی، اخلاقی، ملی، تعامل اجتماعی، خلاقیت و خودباوری، شناخت ایران و جهان، حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست. روش تحقیق این پژوهش، توصیفی‌تحلیلی و با رویکرد تحلیل آماری است. نتایج به‌دست‌آمده حاکی از آن است که بیشترین توجه مؤلفان در هر دو دوره، بر آموزه‌های اخلاقی معطوف بوده است. در مرتبۀ بعد، بیشترین تأکید محتوای کتاب‌های فارسی دبستان دهۀ چهل بر آموزه‌های مرتبط با تعامل اجتماعی است و کتاب‌های فارسی دبستان در دهۀ نود، بیشتر بر آموزه‌های خلاقیت و خودباوری تأکید دارد. بیشترین تغییر مربوط به رشد چشمگیر آموزه‌ها و باورهای دینی از دهۀ چهل تا دهۀ نود است که آماری دوبرابری را نشان می‌دهد.

واژه‌های کلیدی: ادبیات کودکان، ادبیات تعلیمی، ادبیات فارسی، دبستان.

 

۱. مقدمه

حفظ استقلال و وحدت و سربلندی یک جامعه در ارتباط مستقیم با توانایی انتقال فرهنگ و هویت ملی به آینده‌سازان آن جامعه است. نهاد آموزش و پرورش از نهادهای مؤثر در انتقال فرهنگ به شمار می‌‌‌رود و مهم‌ترین ابزار آن محتوای کتاب‌های درسی است. ازآنجاکه آموختن در دوران کودکی دوام و پایداری بیشتری دارد، نقش آموزش‌های دورۀ ابتدایی در انتقال مفاهیم تعلیمی بسیار بارز و تأثیرگذار است. «انسان از اوان کودکی با جامعه‎پذیری، الگوهای رفتاری عینی و ذهنی را فرامی‌‌‌گیرد، با هنجارها و قواعد محیطی که در آن زندگی می‌‌‌کند آشنا می‌‌‌شود و خود را با الگوهای رفتاری متداول در جامعه همسو نشان می‌‌‌دهد»  (صالحی و همکاران، 1389: 49ـ۶۲).

ادبیات هر ملت، انعکاسی از فرهنگ، آیین و آداب‌ورسوم آن ملت است. «هرگونه تربیت اعم از رسمی و غیررسمی، ناگزیر است از ادبیات استفاده کند که امروزه تردیدی وجود ندارد که هنر و ادبیات ازجمله وسایل بسیار مهم آموزش و پرورش مؤثر است» (شعاری‌نژاد، 1387: 67). 

مفاهیم تعلیمی کتاب‌های درسی شامل مبانی فرهنگی و تربیتی گسترده‌ای است و می‌‌‌تواند به تحقق هدف‌های تعلیم و تربیت کمک کند؛ زیرا «کتاب‌های درسی عبارت‌اند از مهم‌ترین مواد آموزشی که محتوای آموزشی را در بر می‌‌‌گیرد و مطابق اهداف آموزشی تهیه و تدوین می‌‌‌شود. این مواد آموزشی به‌عنوان مهم‌ترین وسیلۀ یادگیری، مورد استفادۀ معلم و دانش‌آموز قرار می‌‌‌گیرد» (آرمند، ۱۳۷۷: ۸). از میان کتاب‌های درسی، کتاب‌های فارسی بهترین بستر برای انعکاس ادبیات تعلیمی به شمار می‌‌‌رود؛ زیرا اولین آموزش‌های دورۀ ابتدایی با کتاب فارسی آغاز می‌‌‌شود و مسلم است که بیشترین توجه باید بر روی محتوای آموزشی این کتاب صورت بگیرد. با بررسی مباحث تعلیمی این کتاب‌ها، می‌‌‌توان به آموزش مبانی فرهنگی، نظری دقیق‌تر داشت و با بررسی دو دورۀ قبل و بعد از انقلاب اسلامی، کاستی‌ها و پیشرفت‌های موجود را در چارچوب پژوهش و مقایسه سنجید. در همین راستا در پژوهش حاضر سعی شده به چگونگی بازتاب آموزه‌های تعلیمی با نگاهی تحلیلی در کتاب‌های فارسی دبستان پرداخته شود تا مشخص گردد آموزه‌های تعلیمی تا چه میزان در کتاب‌های درسی قبل و بعد از انقلاب منعکس شده است. 

در نظام آموزش و پرورش ایران مهم‎ترین منبع یادگیری زبان فارسی برای دانش‌آموزان، کتاب فارسی دورۀ ابتدایی است. میزان این اهمیت تا آنجاست که اولین کتاب برای آموزش رسمی در بدو ورود به دبستان، کتاب فارسی است؛ همچنین حامل ادبیات فارسی و به‌ویژه بخش تعلیمی آن است که نقش تأثیرگذاری فرهنگی و تعلیمی نیز بر دوش می‌کشد. 

پژوهش حاضر سعی دارد چگونگی، تنوع و تحول آموزه‌های تعلیمی و میزان کاربرد این مفاهیم را در کتاب‌های فارسی دبستان در دو دهۀ چهل و نود مورد تحلیل و بررسی قرار دهد تا ضمن مشخص شدن میزان توجه هر دوره به مباحث کلیدی تعلیمی، مشخص کند چه وجوه اشتراک و تفاوت‌ها و تغییراتی در هر دوره نسبت به دورۀ دیگر مشاهده می‌شود.

۱ـ۱. سؤالات پژوهش

الف) کدام مؤلفه‌های ادبیات تعلیمی در کتاب‌های فارسی دهه‌های 1۳۴۰ و ۱۳۹۰ مورد نظر مؤلفان بوده است؟

ب) کدام مؤلفۀ ادبیات تعلیمی در محتوای کتاب‌های درسی دهۀ چهل و نود، بیشترین تغییر را داشته‌ است؟

۱ـ۲. پیشینۀ پژوهش

در حوزۀ بررسی کتا‌ب‌های درسی دبستان، مقالات و پایان‌نامه‌های فراوانی نوشته شده است و هرکدام از جنبه‌ای به نقد کتاب‌های درسی پرداخته‌اند؛ اما کتاب، پایان‌نامه یا مقاله‌ای که محتوای تعلیمی کتاب‌های دبستان در این دو دورۀ تاریخی را مقایسه کرده باشد، یافت نشد. در ذیل به چند نمونه از پژوهش‌های نزدیک به موضوع این مقاله که کتاب‌های دبستان را از جهاتی دیگر بررسی کرده‌اند، اشاره می‌شود.  

قمری (1398) در مقالۀ «بررسی صحت علمی کتاب‌های فارسی دبستان» به بررسی کتاب‌های فارسی دبستان پس از انقلاب ازنظر صحت مطالب پرداخته است.

ازغندی و محمدی‌مهر (1394) در مقالۀ «بازنمایی هویت ملی در کتاب‌های فارسی دبستان» بدون مقایسه با دیگر ادوار تاریخی، به بررسی هویت ملی در کتاب‌های فارسی دبستان بعد از انقلاب پرداخته‌اند.

اکبری و شکورقهاری (1391) در مقالۀ «وجوه فرهنگی ایرانیت در کتب درسی عصر پهلوی»، هویت ملی در کتاب‌های دبستان دوران پیش از انقلاب اسلامی را ارزیابی کرده‌اند.

۱ـ۳. روش و چارچوب پژوهش

این تحقیق در مجموعه پژوهش‎های نظری و با اهداف کاربردی تدوین شده است. روش انجام پژوهش، روش توصیفی‌تحلیلی با رویکرد تحلیل محتوا و بر مبنای مقایسۀ آماری است.

با مطالعۀ دقیق و آغازین متن کتاب‌های دورۀ دبستانِ این دو دهه به‌عنوان مبنای پژوهش و بررسی‌های بعدی، ملاحظه می‌شود که هفت مؤلفۀ برجسته و مهم از زیرمجموعۀ ادبیات تعلیمی در بستر کتاب‌های درسی انعکاس یافته است؛ به‌گونه‌ای که هیچ درسی از کتاب‌های فارسی دبستان نیست که حداقل یکی از این هفت مؤلفه در بطن تعلیمی و آموزشی آن بازتاب نیافته باشد. این مؤلفه‌ها عبارت‌اند از: 1. آموزه‌های خداشناسی و باورهای دینی؛
2. آموزه‌های تربیتی و اخلاقی؛ 3. آموزه‌های هویت ملی؛ 4. آموزه‌های مرتبط با تعامل اجتماعی؛ 5. آموزه‌های خلاقیت و خودباوری؛ 6. آموزه‌های شناخت ایران و جهان؛ 
7. آموزه‌های حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست.

جامعۀ آماری این تحقیق، تمام کتاب‌های فارسی مقطع دبستان قبل انقلاب بین سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ و بعد از انقلاب بین سال‌های 1390 تا 1400 است که وزارت فرهنگ دوران پهلوی و وزارت آموزش و پرورش جمهوری اسلامی چاپ کرده است. حجم نمونه، برابر با جامعۀ آماری و شامل مطلب درسی است؛ البته شایان ذکر است در تحلیل کتاب‌های فارسی دبستان بعد از انقلاب، کتاب‌های نگارش فارسی همان مقطع هم جزو کتاب فارسی فرض شده است. تک‌تک درس‌های کتاب‌های فارسی به‌صورت مجزا به‌طور دقیق ارزیابی شده‌اند؛ مانند درس «آوازی برای وطن» کتاب پنجم دبستان که علاوه‌بر اینکه آموزه‌های تربیتی و اخلاقی را آموزش می‌دهد، به آموزه‌های تعامل اجتماعی و همین‌طور حفظ هویت فردی و ملی هم اشاره می‌کند.

اطلاعات این پژوهش ازطریق کدگذاری کتاب‌های مورد بررسی و براساس دستورالعمل کدگذاری در برگه‌های کدگذاری به دست آمده است. پس از کدگذاری اطلاعات حاصل وارد کامپیوتر شده و با استفاده از نرم‌افزار اکسل در قالب جدول‌های توزیع فراوانی و درصد ارائه شده است.

 

۲. بررسی نمونه‌ها

درمجموع حدود 632 آموزۀ تعلیمی در کتاب‌های فارسی دورۀ دبستان دهۀ چهل یافت، استخراج و بررسی شده است و 899 آموزۀ تعلیمی در کتاب‌های فارسی شش‌سالۀ دورۀ دبستان دهۀ نود. به‌دلیل محدودیت حجم مقاله، فقط در هر محدودۀ آموزۀ تعلیمی هفت‌گانه، حتی‌المقدور به یکی دو مؤلفه از آموزه‌های کتاب‌های دهۀ چهل و یکی دو مؤلفه از آموزه‌های تعلیمی دهۀ نود اشاره می‌شود؛ به‌طوری‌که از هرکدام از کتاب‌های دوازده‌گانه، نمونه‌ای در اختیار مخاطب قرار گیرد.

۲ـ۱. آموزه‌های خداشناسی و باورهای دینی

اولین مؤلفۀ تعلیمی مورد بررسی در این پژوهش آموزه‌های تربیت ‌دینی و خداشناسی است که در کتاب‌های دهۀ نود، بیشترین بسامد را دارد؛ چنان‌که «آموزش ارزش‌های دینی و مذهبی از مهم‌ترین دغدغه‌های نظام تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران است که هدف اصلی آن پرورش انسان کامل است که متصف به صفات و ارزش‌های اسلامی ‌باشد. در این راستا یکی از مهم‌ترین وسایلی که برای پرورش دانش‌آموزان بر آن تأکید می‌شود، کتاب‌های درسی هستند. کتاب‌های درسی در نظام‌های متمرکز ازجمله نظام آموزشی ایران، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارند و می‌توان گفت اصلی‌ترین منبع امر تربیت در مدارس به شمار می‌روند» (حکیم‌زاده و موسوی، 13۸۷: 219).

از موضوعات موجود در کتاب اول دبستان دهۀ چهل، «دین» است. این موضوع در قالب درون‌مایۀ «هرکس خدا را دوست داشته باشد می‌‌گوییم دین دارد» (مصاحب و یمینی شریف، 1339: 109) مشاهده می‌شود. یکی از نمودهای این موضوع، در قالب داستان و در شکلی از مکالمه میان آموزگار و دانش‌‌آموز بیان شده است. دانش‌‌آموز با هم‌ذات‌پنداری، خود را جای دانش‌‌آموز متن کتاب می‌‌گذارد و قانع می‌‌شود که «همه‌چیز را خدا آفریده است» (همان: 109). 

کتاب ششم دبستان دهۀ نود با شعری از گلشن راز شیخ محمود شبستری با عنوان «به نام آنکه جان را فکرت آموخت» آغاز شده است. در این شعر به ستایش خدا و قدرت آفرینندگی او پرداخته شده است: «به نزد آنکه جانش در تجلی است/ همه عالم کتاب حق تعالی است» (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1398: 8). در درس نخستین این کتاب یعنی «معرفت کردگار» به اهمیت شناخت پرستیدن خدا و توجه و اندیشیدن در کار آفریدگار هستی پرداخته شده است. ضمن اینکه به این نکته که همۀ‌‌ موجودات درحال ستایش و پرستش حضرت حق‌تعالی هستند، توجه شده است: «هر گل و برگی که هست یاد خدا می‌‌کند/ بلبل و قمری چه خواند؟ یاد خدا می‌‌کند» (همان: 11).

۲ـ۲. آموزه‌های تربیتی و اخلاقی

ادبیات فارسی گنجینه‌ای است که مربیان و معلمان می‌توانند مفاهیم تربیتی و اخلاقی را به‌صورت غیرمستقیم در قالب مثال‌ها و حکایات، متون ادبی، اشعار و روایات تاریخی، اجتماعی و مذهبی آموزش دهند و اصولاً هدف‌های تربیتی یک جامعه در محتوای برنامۀ درسی منعکس می‌شود و در «تنظیم برنامه‌های آموزشی ارزش‌های اخلاقی و معنوی باید به‌شکل مشخص، واضح و قابل دسترس قرار گیرد. به‌کارگیری آن‌ها در برنامه‌های آموزشی از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ زیرا هر برنامۀ آموزشی-تربیتی نیازمند یک سیستم منطقی و واقع‌گرایانه برای ارزیابی و ارزش‌گذاری رفتارها و کردارها می‌باشد» (شریف، ۱۳۸۷: ۱۱۴). دومین مؤلفۀ مورد بررسی در این پژوهش و مشترک در هر دو دهه به این امر مهم اختصاص یافته است.

یکی از مؤلفه‌‌های تربیتی و اخلاقی مهم در کتاب دوم دبستان دهۀ چهل، داستان چوپان دروغ‌گوست. این داستان به کودک القا می‌‌کند که دروغ ‌‌گفتن چه عواقبی می‌‌تواند داشته باشد. «چوپان دروغ‌گو تنها ماند و گرگ گوسفندان او را درید» (ایمن و انوری، 1343: ۱۸۱). آگاهی از نتیجۀ دروغ‌گویی به‌صورت ضمنی، کودک را از گفتن دروغ برحذر می‌‌دارد. در درس «ای پسر عزیز» دو درون‌مایۀ تربیتی و اخلاقی وجود دارد: نخست بن‌مایۀ‌‌ «سحرخیزی» با درون‌مایۀ‌‌ توصیه کردن به کودکان که سحرخیز باشند دیده می‌‌شود که این درون‌مایه در قالب شعر بیان شده است: «می‌‌باش به عمر خود سحرخیز/ وز خوابِ سحرگهان بپرهیز» (همان: 203)؛ دوم، بن‌مایۀ‌‌ «پیروی از پدر و مادر» است. این مسئله با درون‌مایۀ‌‌ «همیشه به مادر خود خدمت کن»، «با مادر خویش مهربان باش/ آمادۀ خدمتش به جان باش» (همان: 203) و «از پدر سرپیچی نکن»، «با چشم ادب نگر پدر را/ از گفتۀ او مپیچ سر را» (همان: 203) آمده است.

در کتاب پنجم دهۀ نود در درس «شجاعت» به بیان بن‌مایۀ‌‌ تربیتی و اخلاقی شجاعت پرداخته شده و شجاع را کسی دانسته است که «از خطر و عاقبت کارهای بد بترسد، ولی دست‌وپای خود را گم نکند و با کمال متانت و آرامش برای رویارویی با خطر چاره‌جویی کند» (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1397: 106)

۲ـ۳. آموزه‌های هویت ملی

یکی از مؤلفه‌ها‌ی بررسی‌شده در این پژوهش مفاهیم هویت‌ ملی است که کودکان به‌تدریج ازطریق کتاب‌های درسی با آن‌ها آشنا می‌شوند. «در میان کتاب‌های درسی مقطع ابتدایی، کتاب‌های فارسی نقش بسزایی در انتقال مفاهیم فرهنگی و هویتی دارند؛ چراکه ازسویی محور اساسی هویت ایرانی یعنی زبان فارسی را آموزش می‌دهند و ازسوی دیگر، قالب‌های ادبی همچون شعر، داستان، ضرب‌المثل و سرود را در اختیار دارند که آموزش و انتقال مفاهیم مذکور را ماندگار می‌سازند؛ ابزارهایی که سایر کتاب‌ها از آن بی‌بهره‌اند» (ازغندی و محمدی‌مهر، ۱۳۹۴: ۴۱). 

در کتاب سوم دبستان دهۀ چهل بن‌مایۀ‌ «پرچم»‌‌ با درون‌مایه‌‌هایی نظیر «پرچم نشانۀ وجود هر کشوری است، افسری که پرچم را می‌‌بوسد قسم می‌‌خورد که در خدمت به کشور خویش و حفظ آن بکوشد» (ایمن و همکاران، 1344: 8) ازجمله مؤلفه‌‌های مرتبط با هویت ملی محسوب می‌‌شود. در همین راستا در درس «پایان گفتگوی سهراب و تهمینه» افراسیاب، به‌عنوان دشمن همۀ ایران و ایرانیان ذکر شده است (همان: 125) و در درس «کودکی سهراب» (همان: 117) به رستم به‌عنوان یکی از پهلوانان ایران و چگونگی آشنایی او با تهمینه و به دنیا آمدن سهراب اشاره شده است.

در کتاب چهارم دبستان دهۀ نود در درس «آرش کمانگیر» به معرفی یکی از قهرمانان ملی ایران و نماد ایستادگی در برابر دشمنان پرداخته شده است. صلح ایران و توران و شرط تعیین مرز به‌وسیلۀ‌‌ پرتاب تیری به‌سوی خاور، همۀ‌‌ ایرانیان را به حیرت واداشته‌‌ بود. «مرز را پرتاب تیری می‌‌دهد سامان/ گر به نزدیکی فرود آید/ خانه‌‌هامان تنگ/ آرزومان کور/ ور بپرّد دور/ تا کجا تا چند؟/ آه کو بازوی پولادین و کو سرپنجۀ ایمان؟» (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1396: 56). حضور قهرمانی چون آرش کمانگیر و از عهدۀ‌‌ این کار بزرگ برآمدن او، یک بن‌مایۀ‌‌ ملی است که در کتاب بازتاب شده است.

۲ـ۴. آموزه‌های مرتبط با تعامل اجتماعی

آموزش و یادگیری ارزش‌های نهادینه‌شده در جامعه و کاربرد اصولی هنجار‌های اجتماعی یکی از مناسبت‌ترین شیوه‌هایی است که با بهره‌گیری از آن‌ها می‌توان فرد را برای ورود به جامعه و تعامل با دیگران آماده کرد و رشد و گسترش این مفاهیم در بُعد تعلیمی کتاب‌ها نیاز ضروری برای تحقق بخشیدن به این امر مهم است. به همین علت این مؤلفه به‌صورت جداگانه در کتاب‌های درسی بررسی شده است؛ زیرا «فرهنگ شامل الگوهای رفتارهای عینی و ذهنی است که از عناصر میراث اجتماعی به شمار می‌آیند و میراث فرهنگی از راه فرایند تربیتی و آموزشی انتقال می‌یابد. بدیهی است که محیط فرهنگی جامعه عمیق‌ترین، پردامنه‌ترین و بلندترین تأثیر را بر روی رفتار اجتماعی اکثریت اعضا جامعه می‌گذارد؛ چراکه هر فردی در جامعه به دنیا می‌آید و در آنجا پرورش می‌یابد که پیش از او فرهنگی در آن جامعه وجود داشته است» (نیک‌گهر، ۱۳۶۹: ۲۶۳). یکی از مؤلفه‌‌های فرهنگی و اجتماعی منعکس‌شده در کتاب به تصویر کشیدن چهره‌‌های فرهنگی تاریخ ایران است. یکی از این چهره‌‌ها که به دانش‌آموزان معرفی شده‌، «محمد بن زکریای رازی» و خلاصه‌‌ای از زندگی، طبابت و علاقۀ او به علم‌اندوزی است (همان: 25).

در کتاب چهارم دبستان دهۀ چهل یکی از شگردهای کتاب برای تأکید بر دو مؤلفۀ‌‌ فرهنگی- اجتماعی و ملی-میهنی سخن گفتن از ورزش‌‌های باستانی و پهلوانان ایران است. در درس «زورخانه» (ایمن و خانلری، 1343: 31) دانش‌آموز با بخشی از ورزش باستانی ایران و ادبیات خاص و آداب سخن گفتن در آن محیط آشنا می‌‌شود که یکی از مؤلفه‌‌های فرهنگی- ورزشی ما را می‌‌سازد. مثل‌‌ها نیز بخشی از هویت فرهنگی هر کشوری محسوب می‌شوند؛ زیرا ریشه در نگرش جامعۀ به‌کاربرند‌ۀ آن‌ها دارند. در کتاب نیز به یکی از مثل‌‌ها «هرکه بامش بیش برفش بیشتر» (همان: 38) اشاره شده است. 

در کتاب سوم دهۀ نود در درس «ایرانِ آباد» به بیان تنوع زبان‌‌های ایرانی و گسترده بودن فرهنگ ایرانی اشاره شده است؛ زیرا زبان، بخشی مهم از هویت فرهنگی هر کشور است: «برخی از ما در مناطق مختلف کشور به زبان مادری و محلی خود حرف می‌‌زنیم؛ زبان‌‌های محلی، گنجینه‌‌ای باارزش هستند، ولی زبان فارسی، زبان ملی ما ایرانیان است» (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1395: 102). در این کتاب به سه مثل در قالب داستان اشاره شده که عبارت‌‌اند از: «آشپز که دو تا شد، آش شور می‌‌شود یا بی‌‌نمک» (همان: 28)، «هرچه کنی به خود کنی» (همان: 44) و «هنوز دو قورت و نیمش باقی‌‌ست» (همان: 78).

۲ـ۵. آموزه‌های خلاقیت و خودباوری

مهارت تفکر خلاق باعث ارتقای سطح کیفی آموزش می‌شود و ارتقای سطح کیفی آموزش باعث شکوفایی خلاقیت در کودکان خواهد شد. همچنین هرچه در انتقال متن درس از خلاقیت بیشتری استفاده شود، جذابیت و گیرایی آن برای فراگیر بیشتر خواهد شد و با اطلاع از این امر که «درس فارسی از کتاب‌های اساسی دورۀ ابتدایی است که باید ایفاگر نقش‌ها و فعالیت‌های گوناگون برای تحقق اهداف زبان‌‌آموزی، ارزشی و نگرشی، نگارشی، املایی، ادبی و مهارت‌های زندگی باشد تا دانش‌آموزان را برای زیستن متعالی و شناخت درست و دقیق زبان و فرهنگ و ادبیات خلاق آماده کند و ازآنجاکه خلاقیت زیباترین و شگفت‌انگیز‌ترین خصیصۀ انسان است، نقش خلاقیت در زبان‌آموزی انکارناپذیر می‌باشد» (اکبری شلدره و همکاران، 1391: 45).

ازجمله درون‌مایه‌‌‌‌های مرتبط با خلاقیت دانش‌آموزان در کتاب پنجم دبستان دهۀ چهل، تکلیفی است که در آن از دانش‌آموزان خواسته شده تا شعر «نکوهش بی‌جا» را از پروین اعتصامی که خود یک حکایت است، به نثر برگردانند (ایمن، 1344الف: 48). از دیگر تکلیف‌‌های مرتبط با خلاقیت دانش‌آموزان در ارتباط، نوشتن انشاست؛ به این صورت که «در ضمن آن کار یا هنر مورد علاقۀ‌‌ شما و همچنین فکری که برای آیندۀ‌‌ خود کرده‌‌اید و راه و وسیلۀ رسیدن به آن را روشن شرح داده باشید» (همان: 81).

در کتاب سوم دبستان دهۀ نود در درس «نمایش بی‌‌کلام» یعنی پانتومیم از کودکان خواسته شده است تا متن این نمایش‌نامه را در کلاس اجرا کنند: «گل: ای درخت زیبا چرا این‌قدر خوشحالی؟/ درخت با خوشحالی می‌‌گوید: دانش‌آموزانی که برای گردش علمی به باغ آمده‌‌اند، بسیار به پاکیزگی اهمیت می‌‌دهند./ پرنده: ...» (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1395: 34). اجرای نمایش بدون کلام، بر زبان بدن کودکان و ارتقای آن تأثیر می‌‌گذارد؛ ازاین‌رو انجام این فعالیت با خلاقیت کودکان مرتبط است. سوق دادن کودکان به آفرینش داستان، حکایت، توصیف مکان یا شخصیتی نام‌آور که در قالب درس آزاد به کودکان ارائه می‌‌شود. در این کتاب نیز درس آزاد به کودکان واگذار شده است تا مانند سایر درس‌‌های دیگر حکایت، داستان، مثل، توصیف یک شخصیت یا یک مکان را بنویسند و برای آن مطابق درس‌‌های دیگر پرسش‌‌هایی طراحی کنند (همان: 98).

۲ـ۶. آموزه‌های شناخت ایران و جهان

تبدیل شدن جهان به شبکۀ گسترده‌ای از ارتباطات و پیوندهای متقابل کشور‌ها با یکدیگر، ضرورت شناخت درست و جامعی را ایجاب می‌کند که فرد باید از محل زندگی و کشور خود داشته باشد. همچنین ضروری است آگاهی از آداب‌ورسوم دیگر کشور‌ها نیز تا حد امکان، در اختیار دانش‌آموز قرار گیرد. وظیفۀ این آگاهی‌رسانی تا حدودی فراوانی به‌عهدۀ سیستم آموزشی است تا کودکان علاوه‌بر اینکه به درکی صحیح از جغرافیای منطقه‌ای و قاره‌ای و نحوۀ توزیع منابع طبیعی برسند، با شهر‌ها و آداب‌ورسوم محلی و فرهنگ بومی آن‌ها هم آشنا گردند.

از بن‌مایه‌‌هایی که برای شناخت ایران و جهان در کتاب سوم دهۀ چهل، بیش از سایر موارد به کار رفته، پرداختن به جشن‌‌هاست. «جشن نوروز از زمان‌های بسیار قدیم ‌در ایران برپا می‌شده است» (ایمن و همکاران، ۱۳۴۴). کتاب به جشن‌‌های مهم در کشورهای دیگر نیز پرداخته و این آشنایی با فرهنگ‌‌ جهان، نوعی شناخت کشورهای دیگر و آداب‌ورسوم آن‌‌هاست؛ ازجملۀ این موارد «جشن سال نو در حبشه» (همان: 49)، «جشن نور در هندوستان» (همان: 21) و دیگری «جشن کودکان» (همان: 88) است که یکی از جشن‌‌هایی است که هرساله در آلمان برگزار می‌‌شود.

در کتاب دوم دهۀ نود، درس «ایران زیبا» به معرفی شهرهای ایران و تنوع آب‌وهوایی آن ازحیث طبیعت پرداخته است. کودک در این درس، ضمن درک طبیعت متنوع ایران که شامل جنگل‌‌ها، کوه‌‌ها، دریاها، صحراها و دشت‌‌هاست، با بناهایی تاریخی و گردشگری چون ارگ بم کرمان، حرم امام رضا(ع)، قلۀ دماوند، آرامگاه حافظ شیرازی، آرامگاه سعدی شیرازی، آرامگاه فردوسی در توس، ماسولۀ گیلان، بیستون کرمانشاه، تخت‌جمشید، سی‌وسه پل و برج میلاد تهران هم آشنا می‌‌شود (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1394: 79). از دیگر مؤلفه‌‌هایی که با شناخت ایران مرتبط است، توضیح و شرح جشن نوروز است(همان: 92).

۲ـ۷. آموزه‌های حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست

«امروزه باتوجه‌به خطرات ناشی از توسعۀ شتاب‌زدۀ تکنولوژیک، برای طبیعت و موجودیت انسان، بشر تلاش می‌کند تا با فاصله گرفتن از روند تکنولوژی، بتواند راه‌حل‌های مناسب آیندۀ خود را بیابد. مهم‌ترین این راه‌حل‌ها تجدیدنظر در مفهوم شهرسازی و دفاع از محیط‌زیست می‌باشد» (فکوهی، ۱۳۷۹: ۲۳۶). با آموزش‌های لازم برای حفاظت از محیط‌زیست در دورۀ کودکی، تاحدی این مهم محقق می‌شود و در افراد نهادینه می‌شود.

در درس «حرکت ایل در جستجوی مراتع» کتاب ششم دبستان دهۀ چهل، زمانی ایل بختیاری از جایی به جایی دیگر کوچ می‌‌کنند که مراتعی برای چرای گاو و گوسفندان خود نداشته باشند و این به‌نوعی با مؤلفه‌‌های حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست مرتبط است. آنان برای آسیب نرساندن به چراگاه‌‌ها که علف کمی دارند، از جایی به جایی دیگر کوچ می‌‌کنند (ایمن، 1344ب: 133). در داستان «پسر وظیفه‌شناس»، پتروس فداکار برای حفاظت از محیط‌زیست و آسیب نرسیدن به طبیعت، انگشت خود را در سوراخ‌ سد می‌‌گذارد تا سوراخ سد بیشتر و منجر به خسارت و آسیب رساندن به طبیعت نشود (همان: 179).

در درس «خروس خوش‌آواز» در کتاب اول دبستان دهۀ نود، پدربزرگ برای امیر خروسی می‌‌خرد و امیر به خروس خود دانه می‌‌دهد (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1393: 68). کاری که امیر می‌‌کند در واقع شیوۀ‌‌ مراقبت از خروس است و به کودکان می‌‌آموزد که غذای خروس دانه است. در درس «ژاله و منیژه» وقتی گل‌‌ها پژمرده می‌‌شوند، به گل‌‌ها آب می‌‌دهند و گل‌‌ها زیبا و شاداب می‌‌شوند (همان: 74). درس به‌صورت مستقیم به بیان چگونگی مراقبت و حفظ گل‌‌ها و گیاهان پرداخته است.

۳. بررسی و تحلیل داده‌ها

۳ـ۱. کتاب‌های فارسی اول دبستان

در جدول ۳ـ1 به تفکیک عناوین آموزه‌های ادبیات تعلیمی، مقایسۀ تعداد و نسبت جزء از کل در کتاب‌های فارسی (و نگارش) کلاس اول دبستان دهۀ چهل و نود درج شده است:

جدول ۳ـ1

عناوین آموزه‌ها	دهۀ چهل		دهۀ نود
	تعداد	نسبت از کل	تعداد	نسبت از کل
خداشناسی و باورهای دینی	5	5%	23	15%
تربیتی و اخلاقی	43	47%	39	26%
هویت ملی	3	3%	11	7%
تعامل اجتماعی	25	27%	30	20%
خلاقیت و خودباوری	5	5%	22	14%
شناخت ایران و جهان	3	3%	12	8%
حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست	7	8%	15	10%
جمع	۹۱	100%	۱۵۲	100%

 

آموزه‌های خداشناسی و باورهای دینی در کتاب فارسی اول دهۀ چهل کمتر از 5 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی اول دهۀ نود، برابر با 15 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده ‌است که افزایش سه‌برابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های تربیتی و اخلاقی در کتاب فارسی اول دهۀ چهل، برابر با 47 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی اول دهۀ نود برابر با 26 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده ‌است که کاهش 20 درصدی را نشان می‌دهد.

آموزه‌های هویت ملی در کتاب فارسی اول دهۀ چهل، برابر با 3 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی اول دبستان دهۀ نود، برابر با 7 درصد از کل آموزه‌های این کتاب ‌است که افزایش دوبرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های مرتبط با تعامل اجتماعی در کتاب فارسی اول دبستان دهۀ چهل، برابر با ۲7 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی اول دبستان دهۀ نود، برابر با 20 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده ‌است که کاهش جزئی را نشان می‌دهد.

آموزه‌های خلاقیت و خودباوری در کتاب فارسی اول دبستان دهۀ چهل، کمتر از 5 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی اول دبستان دهۀ نود، برابر با ۱۴ درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده ‌است که افزایش تقریباً سه‌برابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های شناخت ایران و جهان در کتاب فارسی اول دبستان دهۀ چهل، کمتر از 3 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی اول دبستان دهۀ نود، برابر با 8 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده ‌است که افزایش تقریباً سه برابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست در کتاب اول دبستان دهۀ چهل، برابر با 8 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی اول دبستان دهۀ نود برابر با 10 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده ‌است که افزایش جزئی را نشان می‌دهد.

 

۳ـ۲. کتاب‌های فارسی دوم دبستان

در جدول ۳ـ2 به‌تفکیک عناوین آموزه‌های ادبیات تعلیمی، مقایسۀ تعداد و نسبت جزء از کل در کتاب‌های فارسی (و نگارش) کلاس دوم دبستان قبل و بعد از انقلاب اسلامی درج شده است:

جدول ۳ـ2

عناوین آموزه‌ها	دهۀ چهل		دهۀ نود
	تعداد	نسبت از کل	تعداد	نسبت از کل
خداشناسی و باورهای دینی	4	3%	19	12%
تربیتی و اخلاقی	41	32%	42	26%
هویت ملی	14	11%	8	5%
تعامل اجتماعی	34	27%	24	15%
خلاقیت و خودباوری	26	20%	52	32%
شناخت ایران و جهان	3	2%	7	4%
حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست	5	4%	12	7%
جمع	127	100%	164	100%

آموزه‌های خداشناسی و باورهای دینی در کتاب فارسی دوم دهۀ چهل، برابر با ۳ درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی دوم دبستان دهۀ نود برابر با 12 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده ‌است که افزایش چهاربرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های تربیتی و اخلاقی در کتاب فارسی دوم دهۀ چهل، برابر با ۳2 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی دوم دبستان دهۀ نود، برابر با ۲۶ درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش 6 درصدی را نشان می‌دهد.

آموزه‌های هویت ملی در کتاب فارسی دوم دهۀ چهل ، برابر با ۱1 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی دوم دهۀ نود، برابر با ۵ درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده‌ است که کاهش بیش از دوبرابر را نشان می‌دهد.

آموزه‌های تعامل اجتماعی در کتاب فارسی دوم دهۀ چهل، برابر با 27 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی دوم دهۀ نود، برابر با 15 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش کمتر از دوبرابر را نشان می‌دهد.

آموزه‌های خلاقیت و خودباوری در کتاب فارسی دوم دهۀ چهل، برابر با 20 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی دوم دهۀ نود، برابر با ۳۲ درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش قابل توجهی را نشان می‌دهد.

آموزه‌های شناخت ایران و جهان در کتاب دوم دهۀ چهل، برابر با 2 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب دوم دهۀ نود، برابر با ۴ درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده ‌است که افزایش دوبرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست در کتاب فارسی دوم دهۀ چهل، برابر با 4 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی دوم دبستان دهۀ نود، برابر با 7 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش کمتر از دوبرابری را نشان می‌دهد.

۳ـ3. کتاب‌های فارسی سوم دبستان

در جدول ۳ـ3 به‌تفکیک عناوین آموزه‌های ادبیات تعلیمی، مقایسۀ تعداد و نسبت جزء از کل در کتاب‌های فارسی (و نگارش) کلاس سوم دبستان قبل و بعد از انقلاب اسلامی درج شده است:

جدول ۳ـ3

عناوین آموزه‌ها	دهۀ چهل		دهۀ نود
	تعداد	نسبت از کل	تعداد	نسبت از کل
خداشناسی و باورهای دینی	3	3%	13	9%
تربیتی و اخلاقی	22	25%	51	36%
هویت ملی	23	26%	16	11%
تعامل اجتماعی	24	27%	15	11%
خلاقیت و خودباوری	8	9%	28	20%
شناخت ایران و جهان	4	4%	8	6%
حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست	5	6%	9	6%
جمع	89	100%	140	100%

آموزه‌های خداشناسی و باورهای دینی در کتاب سوم دهۀ چهل، کمتر از ۳ درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب سوم دهۀ نود، برابر با 9 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده‌ است که افزایش سه‌برابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های تربیتی و اخلاقی در کتاب سوم دهۀ چهل، برابر با ۲۵ درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب سوم دهۀ نود، برابر با 36 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش قابل توجهی را نشان می‌دهد.

آموزه‌های هویت ملی در کتاب فارسی سوم دهۀ چهل، برابر با ۲۶ درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب سوم دهۀ نود، برابر با ۱۱درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش بیش از دوبرابر را نشان می‌دهد.

آموزه‌های مرتبط با تعامل اجتماعی در کتاب فارسی سوم دهۀ چهل، برابر با 27 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب سوم دهۀ نود، برابر با ۱۱ درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش بیش از دوبرابر را نشان می‌دهد.

آموزه‌های خلاقیت و خودباوری در کتاب سوم دهۀ چهل، برابر با 9 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب سوم دهۀ نود، برابر با 20 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است‌ که افزایش بیش از دوبرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های شناخت ایران و جهان در کتاب سوم دهۀ چهل، برابر با 4 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب دهۀ نود، برابر با 6 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش قابل توجهی را نشان می‌دهد.

آموزه‌های حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست در کتاب دهۀ چهل، برابر با 6 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب دهۀ نود، برابر با 6 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده‌ است که تغییری نشان نمی‌دهد.

۳ـ۴. کتاب‌های فارسی چهارم دبستان

در جدول ۳ـ4 به‌تفکیک عناوین آموزه‌های ادبیات تعلیمی، مقایسۀ تعداد و نسبت جزء از کل در کتاب‌های فارسی (و نگارش) کلاس چهارم دبستان قبل و بعد از انقلاب اسلامی درج شده است:

جدول ۳ـ4

عناوین آموزه‌ها	دهۀ چهل		دهۀ نود
	تعداد	نسبت از کل	تعداد	نسبت از کل
خداشناسی و باورهای دینی	3	3%	18	13%
تربیتی و اخلاقی	27	30%	44	33%
هویت ملی	15	16%	8	6%
تعامل اجتماعی	24	26%	19	14%
خلاقیت و خودباوری	11	12%	28	21%
شناخت ایران و جهان	6	7%	7	5%
حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست	5	5%	11	8%
جمع	91	100%	135	100%

آموزه‌های خداشناسی و باورهای دینی در کتاب فارسی چهارم دهۀ چهل، کمتر از 3 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی چهارم دبستان دهۀ نود، برابر با ۱3درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش بیش از چهاربرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های تربیتی و اخلاقی در کتاب دهۀ چهل، برابر با 30 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب دهۀ نود، برابر با ۳3 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش اندکی را نشان نمی‌دهد.

آموزه‌های هویت ملی در کتاب دهۀ چهل، برابر با ۱6 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب دهۀ نود، برابر با ۶ درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش نزدیک به سه برابر را نشان می‌دهد.

آموزه‌های تعامل اجتماعی در کتاب دهۀ چهل، برابر با ۲6 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده‌ و در مقایسه با کتاب دهۀ نود، برابر با ۱4 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش کمتر از دوبرابر را نشان می‌دهد.

آموزه‌های خلاقیت و خودباوری در کتاب دهۀ چهل، برابر با ۱2 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب دهۀ نود، برابر با ۲1درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش کمتر از دوبرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های شناخت ایران و جهان در کتاب فارسی چهارم دبستان دهۀ چهل، برابر با 7 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی چهارم دبستان دهۀ نود، برابر با 5 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش جزئی را نشان می‌دهد.

آموزه‌های حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست در کتاب فارسی چهارم دبستان دهۀ چهل، برابر با 5 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده است و در مقایسه با کتاب فارسی چهارم دبستان دهۀ نود برابر با 8 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش قابل توجهی را نشان می‌دهد.

۳ـ۵. کتاب‌های فارسی پنجم دبستان

در جدول ۳ـ5 به‌تفکیک عناوین آموزه‌های ادبیات تعلیمی، مقایسۀ تعداد و نسبت جزء از کل در کتاب‌های فارسی (و نگارش) کلاس پنجم دبستان قبل و بعد از انقلاب اسلامی درج شده است:

جدول ۳ـ5

عناوین آموزه‌ها	دهۀ چهل		دهۀ نود
	تعداد	نسبت از کل	تعداد	نسبت از کل
خداشناسی و باورهای دینی	7	7%	21	14%
تربیتی و اخلاقی	31	33%	47	32%
هویت ملی	24	25%	15	10%
تعامل اجتماعی	22	23%	21	14%
خلاقیت و خودباوری	5	5%	27	18%
شناخت ایران و جهان	3	3%	9	6%
حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست	3	3%	9	6%
جمع	95	100%	149	100%

 

مطابق بررسی‌های انجام‌شده آموزه‌های خداشناسی و باورهای دینی در کتاب فارسی پنجم دبستان دهۀ چهل ، برابر با 7 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی پنجم دبستان دهۀ نود، برابر با ۱۴ درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش دوبرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های تربیتی و اخلاقی در کتاب دهۀ چهل، برابر با ۳۳ درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده که در مقایسه با کتاب دهۀ نود، برابر با ۳۲ درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که تغییر چشمگیری را نشان نمی‌دهد. 

آموزه‌های هویت ملی در کتاب دهۀ چهل، برابر با ۲5 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب دهۀ نود، برابر با ۱۰ درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش ۵/۲ برابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های تعامل اجتماعی در کتاب دهۀ چهل، برابر با ۲3 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب دهۀ نود، برابر با ۱4درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش کمتر از دوبرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های خلاقیت و خودباوری در کتاب دهۀ چهل، برابر با 5 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده‌ و در مقایسه با کتاب دهۀ نود، برابر با 18 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده‌ است که افزایش بیش از سه‌برابری را نشان می‌دهد. 

آموزه‌های شناخت ایران و جهان در کتاب دهۀ چهل کمتر از 3 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب دهۀ نود، برابر با 6 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش دوبرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست در کتاب فارسی پنجم دهۀ چهل، برابر با 3 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی پنجم دهۀ نود، برابر با 6 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش دوبرابری را نشان می‌دهد.

۳ـ۶. کتاب‌های فارسی ششم دبستان

در جدول ۳ـ6 به‌تفکیک عناوین آموزه‌های ادبیات تعلیمی، مقایسۀ تعداد و نسبت جزء از کل در کتاب‌های فارسی (و نگارش) کلاس ششم دبستان قبل و بعد از انقلاب اسلامی درج شده است:

 

جدول ۳ـ6

عناوین آموزه‌ها	دهۀ چهل		دهۀ نود
	تعداد	نسبت از کل	تعداد	نسبت از کل
خداشناسی و باورهای دینی	12	9%	28	18%
تربیتی و اخلاقی	38	27%	48	30%
هویت ملی	26	19%	17	11%
تعامل اجتماعی	43	31%	31	19%
خلاقیت و خودباوری	10	7%	23	14%
شناخت ایران و جهان	6	4%	5	3%
حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست	4	3%	7	4%
جمع	139	100%	159	100%

 

آموزه‌های خداشناسی و باورهای دینی در کتاب فارسی ششم دهۀ چهل، برابر با 9 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ نود، برابر با ۱8 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش دوبرابری نشان می‌دهد.

آموزه‌های تربیتی و اخلاقی در کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ چهل، برابر با ۲7 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ نود، برابر با 30 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش اندکی نشان می‌دهد.

آموزه‌های هویت ملی در کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ چهل، برابر با ۱۹ درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ نود، برابر با ۱1 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش تقریباً دوبرابر را نشان می‌دهد.

آموزه‌های تعامل اجتماعی در کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ چهل، برابر با ۳1 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ نود، برابر با 19 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش کمتر از دوبرابر را نشان می‌دهد.

آموزه‌های خلاقیت و خودباوری در کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ چهل، برابر با 7 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ نود، برابر با ۱4 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش دوبرابری نشان می‌دهد.

آموزه‌های شناخت ایران و جهان در کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ چهل، برابر با 4 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ نود، برابر با 3 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که کاهش اندکی نشان می‌دهد.

آموزه‌های حافظت و نگهداری از محیط‌زیست در کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ چهل، برابر با 3 درصد از کل آموزه‌های این کتاب بوده و در مقایسه با کتاب فارسی ششم دبستان دهۀ نود، برابر با 4 درصد از کل آموزه‌های این کتاب رسیده است که افزایش اندکی نشان می‌دهد.

۳ـ۷. جمع‌بندی ارائۀ یافته‌های پژوهش در کتاب‌های فارسی دبستان

در جدول ۳ـ7 به‌تفکیک عناوین آموزه‌های ادبیات تعلیمی، مقایسۀ تعداد و نسبت جزء از کل در کتاب‌های فارسی (و نگارش) دورۀ شش‌سالۀ دبستان قبل و بعد از انقلاب اسلامی درج شده است:

جدول ۳ـ7

عناوین آموزه‌ها	دهۀ چهل		دهۀ نود
	تعداد	نسبت از کل	تعداد	نسبت از کل
خداشناسی و باورهای دینی	34	5%	122	14%
تربیتی و اخلاقی	202	32%	271	30%
هویت ملی	105	17%	75	8%
تعامل اجتماعی	172	27%	140	16%
خلاقیت و خودباوری	65	10%	180	20%
شناخت ایران و جهان	25	4%	48	5%
حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست	29	5%	63	7%
جمع آموزه‌های کتاب‌های شش‌گانۀ دبستان	632	100%	899	100%

آموزه‌های خداشناسی و باورهای دینی در کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌ساله دبستان دهۀ چهل، برابر با 5 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها بوده و در مقایسه با کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌ساله دبستان دهۀ نود، برابر با 14 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها ‌رسیده است که افزایش نزدیک به سه‌برابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های تربیتی و اخلاقی در کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ چهل، برابر با 32 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها بوده و در مقایسه با کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ نود، برابر با 30 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها رسیده است که کاهش جزئی را نشان می‌دهد.

آموزه‌های هویت ملی در کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ چهل، برابر با ۱7 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها بوده و در مقایسه با کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ نود برابر با 8 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها رسیده است که کاهش کمی بیش از دوبرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های تعامل اجتماعی در کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ چهل، برابر با 27 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها بوده و در مقایسه با کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ نود، برابر با 16 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها رسیده است که کاهش کمتر از دوبرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های خلاقیت و خودباوری در کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ چهل، برابر با10 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها بوده و در مقایسه با کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ نود، برابر با 20 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها رسیده است که افزایش دوبرابری را نشان می‌دهد.

آموزه‌های شناخت ایران و جهان در کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ چهل، برابر با 4 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها بوده و در مقایسه با کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ نود، برابر با 5 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها ‌رسیده است که افزایش جزئی را نشان می‌دهد.

آموزه‌های حفاظت و نگهداری از محیط‌زیست در کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ چهل، برابر با 5 درصد از کل این کتاب‌ها بوده و در مقایسه با کتاب‌های فارسی دورۀ شش‌سالۀ دبستان دهۀ نود، برابر با 7 درصد از کل آموزه‌های این کتاب‌ها رسیده است که افزایش قابل توجهی را نشان می‌دهد.

 

4.       نتیجه‌گیری

با بررسی و مقایسۀ کتاب‌های فارسی این دو دوره مشخص شد که اصول تعلیمی آن بر هفت اصل و پایه استوار است که در هر دو دوره، هر هفت اصل قابل مشاهده است؛ اما با تفاوت در بسامد و نوع بیان و کیفیت ذکر مصداق‌ها. این هفت مورد عبارت است از: آموزه‌های دینی، تعالیم اخلاقی، مباحث مرتبط با شناخت و تقویت هویت ملی، آموزه‌های مرتبط با تعامل و ارتباط اجتماعی، ایجاد خلاقیت و خودباوری، شناخت ایران و جهان و حفاظت و مراقبت از محیط‌زیست.

با وجود تفاوت‌هایی جزئی در کتاب‌های پایه‌های شش‌گانۀ دورۀ دبستان، در این دو مقطع تاریخی، درمجموع می‌توان گفت که حوزۀ تعالیم دینی و خلاقیت و خودباوری کتاب‌های دهۀ نود بسامد بیشتری دارند و تفاوت معناداری وجود دارد و درزمینۀ آموزه‌های ملی و تقویت تعامل اجتماعی کتاب‌های دهۀ چهل از بسامد و پیشتازی بیشتری برخوردار است و تفاوت معنادار است. در سه مؤلفۀ آموزه‌های اخلاقی و شناخت ایران و جهان و حفاظت از محیط‌زیست با تفاوت‌هایی جزئی شباهت نسبی در هر دو دوره وجود دارد.  

هر هفت مؤلفه در هر دو دوره قابل مشاهده است. مؤلفه‌های هفت‌گانه با بسامد معنادار یا تقریباً نزدیکی در هر دو دوره تکرار شده است. آنچه بیشتر درخور تأمل است، مؤلفۀ دینی است که در دهۀ نود شاهد بسامد بیشتر و نزدیک به دوبرابری دهۀ چهل هستیم که با توجه به ساختار متفاوت حکومت در این دو دوره قابل توجیه است.

یکی از برتری‌های بارز و قابل توجه در کتاب‌های فارسی ابتدایی دهۀ نود، پرورش خلاقیت است که شاهد بسامد دوبرابری آن نسبت به دهۀ چهل هستیم. از دلایل این بسامد، برنامه‌ریزی درس در قالب طرح درس آزاد است. توجه به قومیت‌های مختلف و ادبیات بومی ‌در این بخش قابل تأمل است. درس آزاد ضمن بروز خلاقیت دانش‌آموزان در شرح ادبیات محلی، باعث توجه آن‌ها به هویت قومی ‌و برجسته کردن فرهنگ بومی و ‌محل جغرافیایی خود می‌شود که این مهم از دستاوردهای آموزشی کتاب‌های دهۀ نود است که در کتاب‌های دهۀ چهل به آن توجهی نشده است.

آموزه‌های میهن‎‌پرستی در هر دو دوره قابل مشاهده است؛ با این تفاوت که در دهۀ چهل واجد درصدی دوبرابری نسبت به دهۀ نود است. نوع طرح باورهای ملی تفاوتی در کیفیت نیز دارد. دفاع از میهن در مقابل دشمن که ریشه در باورهای مذهبی دارد، در کتاب درسی دبستان دهۀ نود به‌خوبی نمایان است. روحیۀ شهادت‌طلبی و ایثار، محورهای خودباوری را تقویت کرده و خودکفایی و تکیه نکردن به بیگانگان که یکی از شاخه‌های اصلی خودباوری است؛ متن درس‌های دهۀ نود این امر مهم را شاخص‌تر نشان می‌دهد. این درحالی است که در کتب فارسی دبستان دهۀ چهل، توجه به گذشته شکوهمند و تاریخ پادشاهان ایران یکی از اهداف کتاب‌‌ها بوده است؛ ازاین‌رو در میان آثار گذشتگان بیش از همه به شاهنامه اهمیت داده شده و این نیز خود وجهۀ ملی‌‌گرایی را نشان می‌‌دهد.

تعامل اجتماعی موضوعی است که در کتاب‌های دهۀ چهل بیشتر مورد توجه بوده است و دروس بیشتری به آن اختصاص یافته و شاهد بسامد دوبرابری آن نسبت به کتاب‌های دهۀ نود هستیم. ارتباط با خانواده و بزرگ‌ترها و دیگر شهروندان و هم‌کلاسی‌ها و نیازمندان از موضوعات مهم این مؤلفه هستند.

بسامد مشترکی به‌لحاظ آموزه‌های تربیتی و اخلاقی در این دو دوره دیده می‌شود و تفاوت معناداری از این نظر قابل مشاهده نیست. در دهۀ نود سعی شده است امور اخلاقی و تربیتی نیز در قالب مسائل دینی آموزش داده شود. در دهۀ چهل توجه به مسائل اخلاقی به‌صورت مستقیم و در قالب شعر، تمثیل و داستان ـ نه صرفاً از راه توجه به امور دینی ـ بیشتر از کتب فارسی دبستان دهۀ نود است.

شناخت ایران و جهان و همچنین توجه به محیط‌زیست از مواردی است که همچون مؤلفۀ تربیتی و اخلاقی با بسامدی نزدیک و شبیه به هم در هر دو دوره تکرار شده است.

 

منابع

1.       آرمند، محمد. (1377). شیوه‌های ارزشیابی کتاب درسی دانشگاهی. سخن سمت، 1(3)، 34ـ۴۱.

2.       اکبری، محمدعلی، و شکورقهاری، معصومه. (1391). وجوه فرهنگی ایرانیت در کتب درسی عصر پهلوی. فصلنامۀ مسکویه، 7(22)، 7ـ۳۲.

3.       اکبری شلدره فریدون و همکاران. (1391). کتاب معلم فارسی اول دبستان. تهران: شرکت افست.

4.       ازغندی، غلامرضا، و محمدی‌مهر، غلامرضا. (1394). بازنمایی هویت ملی در کتاب‌های فارسی دبستان. مطالعات ملی، 17(1)، 39ـ۵۲.

5.       ایمن (آهی)، لیلی، و انوری، حسن. (1343). کتاب فارسی دوم دبستان. تهران: فرانکلین.

6.       ایمن (آهی)، لیلی، خانلری، زهرا، و باغچه‌بان، ثمینه. (1344). فارسی برای کلاس سوم دبستان. تهران: فرانکلین.

7.       ایمن (آهی)، لیلی، و خانلری، زهرا. (1343). کتاب فارسی چهارم دبستان. تهران: فرانکلین.

8.       ایمن (آهی)، لیلی. (1344الف). کتاب فارسی پنجم دبستان. تهران: فرانکلین.

9.       ایمن (آهی)، لیلی. (1344ب). کتاب فارسی ششم دبستان. تهران: فرانکلین.

10.       جهانگیر، عطیه. (۱۳۹۰). تحلیل محتوای کتاب فارسی (بخوانیم و بنویسیم) پایه چهارم ابتدایی براساس خلاقیت گیلفورد. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ برنامه‌ریزی درسی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.

11.       حکیم‌زاده، رضوان، و موسوی، سید امین. (۱۳۸۷). آموزش ارزش‌ها در محتوای کتاب‌های درسی دورۀ راهنمایی (بررسی وضع موجود و ارائۀ راهکارهایی برای وضعیت مطلوب). فصلنامۀ علم و فرهنگ، ۳(۱۱)، ۹۵ـ۱۱۷.

12.       سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1393). فارسی اول دبستان. تهران: شرکت افست.

13.       سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1394). فارسی (مهارت‌های خوانداری) دوم دبستان. تهران: اداره کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.

14.       سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1395). فارسی سوم دبستان (خوانداری). تهران: اداره‌کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.

15.       سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1396). فارسی چهارم دبستان. تهران: اداره‌کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.

16.       سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1397). فارسی پنجم دبستان. تهران: شرکت افست.

17.       سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1398). فارسی ششم دبستان. تهران: شرکت افست.

18.       شریف، مهشید. (۱۳۸۷). آموزش برای رفتار بهتر: شیوه‌های آموزشی کودکان و نوجوانان آسیب‌دیدۀ اجتماعی. تهران: دانژه

19.       شعاری‌نژاد، علی‌اکبر. (1387). ادبیات کودکان. تهران: اطلاعات.

20.       صالحی، مسلم، قلتاش، عباس، و آزادمهر، اصغر. (1389). تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر اثربخشی و خلاقیت دبیران. فصلنامه فناوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، 1(2)، 49ـ۶۲.

21.       فکوهی، ناصر. (۱۳۷۹). از فرهنگ تا توسعه: مقالاتی درزمینۀ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی. تهران: فردوس.

22.       قمری، حیدر. (1398). بررسی صحت علمی کتاب‌های فارسی دبستان. فصلنامه تعلیم و تربیت، 14(137)، 93ـ۱۱۰.

23.       مصاحب، شمس‌الملوک، و یمینی‌شریف، عباس. (1339). کتاب اول دبستان. تهران: فرانکلین.

24.       نیک‌گهر، عبدالحسین. (1369). مبانی جامعه‌شناسی. تهران: نشر رایزن.

---

[1] * دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سلمان فارسی کازرون، کازرون، ایران. (نویسنده مسئول) 

[e-mail]

[2] ** کارشناس ارشد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سلمان فارسی کازرون، کازرون، ایران

[e-mail] 

تاریخ وصول 16/8/1402                                           تاریخ پذیرش 27/11/1402

---