Ethical Requirements of Communication and Social Interactions Governing Virtual Space from the Perspective of Qur'an and Hadiths

Subject Areas : Quarterly Journal of Research for the Studies of the Ahl al-Bayt

Tayyebeh Zarei ¹

1 - Assistant professor, Department of Islamic Education, Islamic Azad University, Kermanshah Branch, Kermanshah, Iran.

Received: 2024-03-10 Accepted : 2024-07-24 Published : 2024-08-09

Keywords: Moral Obligations, Communication and Social Relations, Qur'an and Hadiths, Virtual Space.,

Abstract :

The basis of social life is based on communication and interaction with others, which requires maintaining human value and dignity and morality to live together. Extensive changes and social and communication developments with the introduction of virtual communication have caused the emergence of some issues that require attention and recognition of the ethical requirements and obligations of communication and dealings with regard to valuable and reliable sources, namely the Holy Qur'an and the traditions of the infallible (pbuh). Is. Thus, the purpose of this research, which was carried out using a descriptive method of documentary analysis, is to explain and analyze the ethical requirements of communication and social interactions governing the virtual space from the perspective of the Qur'an and hadiths. The findings indicate that correct and ethical communication, based on the principles and requirements of religion, in three fields of knowledge (awareness and knowledge, fear of Allah the Almighty), attitude and insight (socialism, judgment and prejudice), behavioral and functional (ethics, avoiding sin and ugliness, observing politeness and respect, modesty and modesty, appropriate reaction, balance and moderation, keeping promises and keeping privacy) can be counted and attention and compliance It can help to keep this space away from some communication issues and problems and even immorality.

References:

قران کریم 1. ابراهیمی¬فر، طاهره؛ یعقوبی¬فر، حامد (1393). تاثیر شبکه¬های اجتماعی بر افکار عمومی (بررسی موردی انتخابات ریاست جمهوری 1388). دانش انتظامی پلیس پایتخت، 7(1) (پیاپی20) : 94-69.
2. اسماعیلی، محسن؛ نصراللهی، محمدصادق (1395). پالایش فضای مجازی؛ حکم و مسائل آن از دیدگاه فقهی. دو فصلنامه علمی پژوهشی دین و ارتباطات، 23(1) (پیاپی 49): 53-80.
3. اشتراوس، آنسلم و کوربین، جولیت (1401). مبانی پژوهش کیفی، ترجمه ابراهیم افشار، چاپ دهم، تهران: نی.
4. ایرانی¬زاده، جلال؛ زارعی محمودآبادی، حسن؛ وزیری، سعید و افشانی، سیدعلیرضا (1398). کشف الگوی تحکیم خانواده براساس نظریه لازاروس در زوجین شهر یزد (مطالعه کیفی). دوماهنامه علمی طلوع بهداشت یزد، 18(5)، 27-40.
5. آزموده، نشمیل (1389). بررسی نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه روستاها، پیرانشهر. مجموعه مقالات سومین همایش ملی جغرافیا و رویکرد علمی به توسعه پایدار.
6. بحرانی، هاشم بن سلیمان (1289). معالم الزلفی[چاپ سنگی]. طهران: قلی خان.
7. پاتر، دبیلیو جمیز (1391). سواد رسانه¬ای، ترجمه امیر یزدیان، منا نادعلی، پیام آزادی، قم: مرکز پژوهش¬های صدا و سیما.
8. تاجبخش، کیان (1389). سرمایه اجتماعی (اعتماد، دموکراسی و توسعه). ترجمه افشین خاکباز و حسن پویان، چاپ سوم، تهران: شیرازه.
9. ثقه الاسلامی علیرضا (1390). بررسی ماهیت مسائل اخلاقی پژوهش در فضای مجازی. اخلاق در علوم و فناوری. ۶ (۳) :۴۸-۶۱.
10. رحمتی، حسینعلی و شهریاری، حمید (1396). بایسته‌های اخلاقی فیلترینگ و پالایش محتوا در فضای مجازی. اخلاق وحیانی. 7(1): 145-170.
11. سیف، علی اکبر(1391). تغییر رفتار و رفتار درمانی، چاپ نهم، تهران: آگاه.
12. صدوق، محمدبن علی (1378). عیون اخبار الرضا (ع)، ج اول، تهران: جهان.
13. عطاران، محمد (1383). جهانی شدن فناوری اطلاعات (IT) و تعلیم و تربیت، تهران: موسسه توسعه فناوری آموزشی مدارس هوشمند.
14. فاین، بن (1385). سرمایه اجتماعی و نظریه اجتماعی: اقتصاد سیاسی و دانش اجتماعی در طلیعه هزاره سوم، ترجمه محمدکمال سروریان، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
15. فیضی، کامران؛ رحمانی، محمد (1383). یادگیری الکترونیکی در ایران، مسائل و راه کارها با تأکید بر آموزش عالی، فصلنامه پژوهشی و برنامه ریزی در آموزش عالی. 10(3) (پیاپی33): 120-99.
16. کتابچی، محسن (1387)، آئین زندگانی (از نگاه امام رضا علیه السلام)، چاپ چهارم، مشهد: الف.
17. کلینی رازی، محمدبن یعقوب (1362ق). الکافی، جلد 1و2و4و6و8، چاپ دوم، تهران: اسلامی.
18. کهوند، محمد (1395). شبکه عنکبوتی، قم: ذکری.
19. مبشری، محمد (1388). سرمایه اجتماعی و توسعه اقتصادی. پژوهشنامه سرمایه اجتماعی، شماره (40)- 0-0.
20. مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحارالانوار، بیروت: مؤسسه دارالوفا.
21. مصطفوی، حسن (1368). التحقیق فی کلمات القران الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
22. مطهری مرتضی (1371). مجموعه آثار، ج2، قم: صدرا.
23. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1414). تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
24. نقدی پور، سبحان، و اسلامی بابا حیدری، فرزانه. (1401). بررسی و تحلیل اصول عام اخلاقی فضای مجازی از منظر اخلاق اسلامی. مطالعات اخلاق کاربردی (اخلاق)، 12(1 (پیاپی 48) )، 163-196.

Full-Text:



بایسته­های اخلاقی ارتباطات و مراودات اجتماعی حاکم بر فضای مجازی 

از نگاه قرآن و روایات

 

بایسته­های اخلاقی ارتباطات و مراودات اجتماعی حاکم بر فضای مجازی 

از نگاه قرآن و روایات

طیبه زارعی¹

 

تاریخ دریافت: ۲۰/۱۲/140۲ تاریخ پذیرش: ۱۴/0۳/140۳، صفحۀ ۹۸ تا ۱۱۲ (مقالۀ پژوهشی)

 

چکیده

     اساس زندگی اجتماعی بر پایه ارتباط و مراوده با دیگران قرار گرفته است که نیازمند حفظ ارزش و کرامت انسانی و اخلاقمندی برای زیستن در کنار یکدیگر است. تغییرات گسترده و تحولات ارتباطی و معاشرتی با مطرح شدن ارتباطات مجازی، موجب پیدایش برخی مسائل گردیده است که نیازمند توجه و شناخت الزامات و بایسته­های اخلاقی ارتباطات و مراودات با توجه به منابع ارزشمند و مورد اطمینان یعنی قرآن کریم و روایات معصومین (ع) است. بدین ترتیب هدف این پژوهش که با استفاده از روش توصیفی از نوع تحلیل اسنادي به انجام رسیده، تبیین و تحلیل بایسته­های اخلاقی ارتباطات و مراودات اجتماعی حاکم بر فضای مجازی از نگاه قرآن و روایات است. یافته­ها حاکی از آن است که ارتباط صحیح و اخلاقمندانه، از بستر اصول و بایسته­های دین، در سه حوزه معرفتی و دانشی (آگاهی و دانش، خداترسی)، نگرشی و بینشی (اجتماع­گرایی، قضاوت و پیشداوری)، رفتاری و عملکردی (اخلاق­مداری، پرهیز از گناه و زشتی، رعایت ادب و احترام، تواضع و فروتنی، واکنش مناسب، تعادل و میانه­روی، وفای به عهد و پیمان و حفظ حریم خصوصی) قابل احصاء هستند و توجه و رعایت آن­ها می­تواند به دور ماندن این فضا از برخی مسائل و مشکلات ارتباطی و  حتی بی اخلاقی­های یاری رساند.

کلیدواژه­ها: بایسته­های اخلاقی، ارتباطات و مراودات اجتماعی، قرآن و روایات، فضای مجازی.

 

 

 

 

 

 

درآمد 

     برقراری ارتباط، گفتگو و مراوده از نیازهای اصلی انسان است و نقش مهمی در رشد اعضای جامعه دارد و اگر به خوبی همراه با رعایت اصول اخلاقی و انسانی انجام شود، باعث تفاهم، سازگاری بیشتر و رشد و تعالی جامعه می­گردد. پیشرفت­های ارتباطی و تعاملی انسان­ها در دهه­های اخیر باعث شده است تا عصر حاضر را عصر ارتباطات بنامند. زيرا از طریق شیوه­های جدید ارتباطات و مراودات و فضاها و امکانات پدید آمده، از این ابزار براي تصميم­گيري، تعامل بين انساني، هويت بخشي و هويت ستاندن، جهت­دهي به افکار، تعاملات و تبادلات علمی، جهت­دهی به انديشه­ها و ابزاري بر سلطه و تغییر و دگرگونی استفاده می­شود.

     زندگی بشر از ابتدای تاریخ تا کنون برای رسیدن به کمال و پیشرفت، پر از فراز و نشیب­های گوناگون بوده است. آنچه در سال­های اخیر مشاهده می­شود، رشد صعودی و حیرت انگیز نرخ تحولات به مدد فناری اطلاعات و افزایش روز افزون دانش و آگاهی مردم است (فیضی رحمانی، 1383، ص99) و زندگی در قرن بیست و یکم متضمن شناخت ویژگی­های این قرن است که ویژگی اصلی آن انفجار اطلاعات و جامعه­ اطلاعات محور است (آزموده،1389: 3) و در رأس همه­ این اطلاعات رسانه­ها و مخصوصاً فضای مجازی قرار دارد. این تکنولوژی تمام جنبه­های زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده است (جهانگرد، 1384، ص 3). به گونه­ای که تصور جامعه معاصر بدون آنها، بسيار دشوار به نظر مي­رسد و باید قبول کرد و اذعان داشت كه اين واسطه­ها تأثير عظيمي بر حوزه­هاي مختلف زندگي بشر مي­گذارند (اميدي آوج، 1392، ص 463) و تعاملات نظام­های اجتماعی و نهادهای مختلف را به صورت­های گوناگون با خود درگیر نموده است.

     بدون تردید جامعه برای شکل­گیری، دوام و بقای خود نیازمند ارتباط و تعامل است، ارتباط و تعاملی که اعضای آن در درون خانواده و در سطوح بالاتر در گروه­ها و جامعه با دیگران برقرار می­کنند و تعامل و ارتباطی که با دیگران و در خارج از خانواده صورت می­دهند، همه در رشد اعضای جامعه اثرگذار است و نتایج برخی پژوهش­ها نشان داده است که ارتباط و تعامل موثر باعث کسب آرامش در خانواده و میان اعضای آن می شود و این عامل نقش شریان حیات­بخش به زندگی را دارد که در تمام قسمت­های زندگی اجتماعی با دیگران رسوخ می­کند (ایرانی­زاده و همکاران،1398).

طرح مسأله

     در طول یک سده پیش تغییرات زیادی در شیوه ارتباطات رخ داده است که هرچند امکانات و سهولت بیشتری در ارتباط را به همراه داشته است، اما می­توان گفت در سال­های اخیر شیوه­های ارتباط و مراودات تغییر یافته است که یکی از مشخصه­های آن رشد شبکه­های مجازی، افزایش استفاده از فضای مجازی و تغییر اخلاق ارتباط و مراوده است که با توجه به گمنامی و نامشخص بودن هویت فردی و اجتماعی اشخاص در این فضا در بسیاری از موارد رفتارهای ارتباطی و تعاملی با بی اخلاقی و ناهنجارهایی همراه می­شود. این در حالی است که معاشرت، ارتباط و رفتار کردن با دیگران بدون اخلاق و یا بی­توجه به آن توسط قرآن نهی شده است. 

     اخلاق و بایسته­های آن از مهمترین تأکیدات قرآن است که در آیه 4 از سوره قلم نیز پیامبر (ص) را دارای خلق عظیم دانسته و ایشان خود فرمودند: « ِانّي بُعِثْتُ ِلاُتَمِمَ مَكارِمَ الاَخْلاق؛ براستی که من جهت تکمیل كرامت‏هاي اخلاقي فرستاده شده‏ام» (مجلسی؛1406ق، ج16، ص 210). مفاهيمي مانند خیر و درستی، بخشش، احسان، معروف، عدل، پرهیز از فحشا، منكر و ظلم و اعمال و رفتارهایی که حاكي از رويكرد اخلاقی به ارتباط، مراوده، معاشرت و رفتار هستند به روشنی در قرآن اشاره شده است. (برخي از آيات در اين باره عبارت‏اند از: اسراء، 53؛ بقره، 169 و 268؛ اعراف، 33 و 199؛ آل عمران، 104 و 193 و 198؛ بقره، 78 و 195 و 263؛  قصص، 77؛ هود، 71؛ مؤمنون، 96؛ عنكبوت، 45 و انعام، 151). همچنین در قرآن دستوراتی مانند بخشش و انفاق به دیگران که رفتاری مثبت و شایسته است نیز اشاره شده است: «الذين ينفقون امولهم ابتغاء مرضات الله و تثبيتاً من انفسهم» (بقره: 265)؛ «آنان كه اموال خود را براى خشنودى خدا و ثبات روانى خويش انفاق مى کنند». عفو و گذشت نیز دارای جایگاه ویژه­ای در رفتار و معاشرت­های اجتماعی و خانوادگی است.

     نتایج تحقیقات مختلف در این زمینه نشان می­دهد که از نظر اخلاق اسلامی رعایت اصول اخلاقی در فضای مجازی مانند فضای عادی زندگی لازم است و باید در این زمینه امانت­داری، رعایت عدالت، حفظ حریم شخصی، پرهیز از ضرر رساندن، جلوگیری از وقوع رذایل و شرح صدر و حساسیت به ترویج فضایل مورد توجه گردانندگان و استفاده­کنندگان این فضا قرار گیرد (نقدی­پور و اسلامی باباحیدری،1401). از طرفی استفاده از پدیده فیلترینگ در پالایش محتوای فضای مجازی یکی دیگر از نکات اخلاقی استفاده از این فناوری در زندگی و توجه به اخلاقیات آن است که در این زمینه لازم است اطلاع­رسانی، رازداری، امانت­داری و توجه به خطاهای انسانی مدنظر قرار گیرد (رحمتی و شهریاری،1396) تا برای حفظ اخلاق در فضای مجازی دچار بی­اخلاقی نگردیم. از طرفی ماهیت مسائل اخلاقی در فضای مجازی و اینترنت نیازمند هدایت افراد و حفظ محرمانگی و حریم شخصی و توجه به مسائل مرتبط است (ثقه الاسلامی،1390).

     باتوجه به اینکه ویژگی خاص انسان تمایل به برقراری ارتباط، گفتگو و معاشرت با دیگران است و خداوند متعال نیز بهترین شیوه برخورد و رفتار صحیح انسانی در مقابل دیگران را شایسته سخن گفتن (نساء،5)، رفتار و برخورد صحیح می­داند (نساء،21) و بر حفظ اخلاق و رعایت اصول اخلاقی در ارتباط و مراوده با دیگران تأکید نموده است و کمتر پژوهشی به جمع­بندی این موارد پرداخته است، مسئله اصلی پژوهش حاضر  بررسی و احصاء بایسته­های اخلاقی ارتباطات و مراودات اجتماعی حاکم بر فضای مجازی از نگاه قران و روایات است.

روش تحقیق

     در علوم اجتماعی پژوهش مجموعه­ای از ترتیبات علمی یا رویه­ها و تکنیک­ها است که برای جمع آوری و تحلیل داده­ها (اشتراوس،1401، ص 2) و شناخت واقعیت اجتماعی مورد استفاده قرار می­گیرد. روش پژوهش حاضر بر مبنای هدف کاربردی و براساس ماهیت و روش از نوع تحلیل اسنادی است که مبتنی بر شواهد برگرفته از مطالعات اسنادی شامل اطلاعات، یافته­ها، داده­ها و نتایجی است که توسط سایر متون و یا پژوهشگران در حوزه مورد بحث فراهم گردیده اند. در این نوشتار برخی از مهمترین الزامات و بایسته­های اخلاقی ارتباطات و مراودات اجتماعی حاکم بر فضای واقعی و مجازی از نگاه قرآن و روایات مورد بررسی قرار می­گیرد.

مبانی نظری

     دراین قسمت از پژوهش برخی از مهمترین مفاهیم و نظریه­های مرتبط با فضای ارتباطی و تعاملی افراد جامعه چه در حوزه واقعی و چه در فضای مجازی مورد بررسی قرار می­گیرد.

- فضای مجازی

     واژه مجازی عبارتی است که در دنیای ارتباطات، رسانه و اینترنت بسیار شنیده می­شود و از دهه 1990 میلادی مورد استفاده پژوهشگران قرار گرفت (عطاران،1383، ص 123) و به مرور در ادبیات علمی و فناوری جای خود را پیدا نمود و امروزه فضای مجازی به جزئی جدایی ناپذیر از زندگی انسان­ها تبدیل شده است که در واقع قلمرو محیط غیرفیزیکی و تخیلی از ارتباطات اجتماعی تعاملی است که از طریق رایانه­های بهم متصل بر بستر دیجیتال شکل می­گیرد (اسماعیلی و نصراللهی،1395، ص 60). فضای مجازی محیطی است که برقراری ارتباطات در آن و دیدن و انتقال داده­ها طراحی، انجام و کنترل می­شود و شامل محتواها، ارتباطات، قالب‌ها، کلیه خدمات، ابزارهای سخت و نرم و... دنیای اطلاعات و ارتباطات است(کهوند،1395، ص 29).

 

 

-  سرمایه اجتماعی

     سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از انواع سرمایه­های مطرح شده، به معنای شبکه­ای از روابط فردی و گروهی است که هر فردی در اختیار دارد و شامل همه منابع واقعی و بالقوه­ای است که می­توانند در اثر عضویت در شبکه اجتماعی کنشگران یا سازمان­ها به دست آیند (تاجبخش، 1389، ص  147). از نظر پیربوردیو سرمایه اجتماعی حاصل جمع منابع بالقوه و بالفعلی است که نتیجه مالکیت شبکه با دوامی از روابط کمابیش نهادینه شده، آشنایی و شناخت متقابل بین افراد، یا به بیان دیگر در گروه است؛ شبکه­ای که هر یک از اعضاء خود را از پشتیبانی سرمایه اجتماعی برخوردار می­کند و آنان را مستحق اعتبار می­سازد. البته سرمایه اجتماعی مستلزم شرایطی به مراتب بیش از وجود صرف شبکه پیوندها است (مبشری،1388، ص 140). وی سرمایه را به چند مقوله تقسیم می­کند: اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین، که هر کدام از این­ها را نیز می­توان در پرتو فعالیت­های خاص به مقولاتی چون سرمایه عملی، حرفه­ای، ادبی، دانشگاهی، حقوقی، اقتصادی، سیاسی، فلسفی، اطلاعاتی و سرمایه آموزش تقسیم کرد (فاین،1385، ص 103-102).

-کارکردگرایی

     مطابق با نظریه کارکردگرایی در جامعه شناسی نقش­ها و کارکردهایی که برای رسانه­ها در جامعه تعریف می­شود، رفع نیازهایی چون؛ تداوم، نظم، یکپارچگی، هدایت و سازگاری است. از این دیدگاه، جامعه از عناصر مختلفی تشکیل می­شود که به یکدیگر متکی هستند و به صورت یک نظام در محیط خود فعالیت می­کنند. رسانه­ها و فضای مجازی به عنوان یکی از عناصر زیرمجموعه نظام محسوب می­شوند که بخش­های مختلف نظام را به یکدیگر مرتبط می­سازند (ابراهیمی فر و یعقوبی فر،1393، ص 75). طبق گفته­ی پاتر در کتاب نظریه­ سواد رسانه­ای،  افراد به طور میانگین 70 درصد  زمان یک روزشان را به استفاده از رسانه مشغول هستند و  کمتر از 21 درصد از زمان وقف کارهای دیگر می­شود (پاتر،1391، ص 27) و این میزان در سال­های جدید و پس از  رواج بیماری کرونا به شدت افزایش یافته است و در برخی مواقع کارکرد رسانه و فضای مجازی تغییریافته و با این تغییر رویکردهای استفاده و بهره­مندی که عمدتا برای آموزش و پژوهش بود، اخلاقیات استفاده از این فضا و ارتباط و مراوده نیز تحول یافت.

یافته­های پژوهش

     در قرآن کریم، اصول و باید و نبایدهایی برای ارتباط، مراوده و معاشرت با دیگران بیان گردیده است که برخی از آن­ها با تعاملات فضای مجازی همخوانی بیشتری دارد که توجه و اهتمام به آن­ها می­تواند در این زمینه مؤثر باشد. بنابراین در این قسمت تعدادی از مهم­ترین الزامات و بایسته­های اخلاقی ارتباط، معاشرت و مراوده با دیگران براساس آیات قرآن و روایات در سه حوزه دانشی، نگرشی و رفتاری بیان می­شود.

     رفتار و عمل هر شخص و گروهی از جامعه تحت تأثیر شناخت و آگاهی از امور، نگرش و بینش نسبت به آن و یادگیری شیوه رفتار قرار دارد و لذا هنگامی که صحبت از بایسته­های اخلاقی ارتباطات و مراودات اجتماعی حاکم بر فضای مجازی می­شود، لازم است تا به این سه حوزه دقت و توجه شود. زیرا تغییر در شناخت و آگاهی باعث تغییر در بینش و نگرش و نهایتا منجر به تغییر رفتار می­گردد.

     مهمترین بایسته اخلاقی در ارتباطات و مراودات اجتماعی کسب دانش و آگاهی لازم در شیوه برخود با دیگران است. پس از آن  بینش و  نگرش قرار دارد. نگرش به لحاظ آن که دارای جهات عاطفی مثبت و منفی می باشد، دارای ساختاری متفاوت از دانش و معرفت است. در سطحی بالاتر رفتار و مهارت آموزی قرار دارد که به نسبت انجام آن دشوارتر و به توجه و دقت بیشتری نیاز دارد. سرانجام بالاترین سطح این اقدامات، ایجاد الگوهای رفتاری و ارتباطی شایسته و اخلاقی در سطح عملکرد گروهی یا جمعی است و لذا از آنجایی که این تغییرات به تغییر در عادات، آداب و سنت ها و تربیت مربوط می­شود، دشوارترین و زمان برترین تغییرات است(هرسی و بلانچارد،1393، ص 22). با این وجود در ادامه سعی شده است تا در سه حوزه نامبرده مهمترین بایسته­های بایسته­های اخلاقی ارتباطات و مراودات اجتماعی با تأکید بر فضای مجازی شناسایی و تبیین شود.

1- حوزه معرفت، دانش و آگاهی

     عصر حاضر عصر دانایی و دانش است. در سطح ملی و بین المللی فرد، اجتماع، جماعتی و کشوری که دانش بیشتر و به روزتری داشته باشد، دارای قدرت و اعتبار بالاتری است (تاکوچی و نوناکا،1394، ص 17) و کسب دانش و آگاهی از هر موضوعی قبل از انجام آن لازم است. برای برقراری ارتباط و مراودات نیز آگاهی و شناخت مخاطب و شیوه صحیح برخورد در زمان­ها و مکان­ها مختلف بسیار ضروری است. با این وجود در قرآن کریم و روایات معصومین (ع) نیز به نکاتی در این رابطه اشاره شده است که از مهمترین آن­ها می­توان به موارد زیر اشاره نمود؛

- کسب آگاهی و دانش

     الزام و بایسته مهم در ارتباطات و مراودات اجتماعی انسان­ها برخورداری از دانش و اطلاعات کافی در مورد نیازها و شرایط است. بدین ترتیب آگاه سازی و نشان دادن راه درست از نادرست مخصوصا در فضای مجازی در همه زمینه­ها از بایسته­های مهم ارتباطات و مراودات اجتماعی است که در قران کریم ضمن آیه 12 سوره یونس آگاه سازی انسان با این مضمون که در هنگام رنج و سختی انسان همه جوره خداوند را صدا می زند و با برطرف شدن سختی دوباره به حالت غفلت و فراموشی باز می­گردد به گونه­ای که انگار هیچوقت خدا را صدا نزده است، به خوبی بیان شده است. بنابراین باید برای کسب آگاهی و دانش مطالعه و تفکر و تعقل نمودکه 135 آیه در قرآن مجید درباره تحریک به «تفکر»، «تعقل»، «تدبّر»، «تحصیل عقل ناب»، «شعور» و «فهم عالی» وارد شده است (نک؛ 50 انعام، 100 یونس، 68 مومنون، 190 آل عمران و ...). پیامبر اکرم(ص) فرموده اند:: ز گهواره تا گور دانش بجوی، و در جای دیگر بیان داشته­اند که: «هر کس بمیرد و میراث او دفترها و دوات باشد بهشت بر او واجب می­شود» (بحرانی، 1401ق، ص 321).

-  دانش خداترسی 

     خداترسی از بایسته­های مهم ارتباط و مرواده فردی و اجتماعی است که هم در فضای واقعی و هم در فضای مجازی باید مورد توجه قرار گیرد و در قرآن به زیبایی به آن در کنار یادآوری نعمت­های خداوند و وفای به عهد در آیه 40 سوره بقره « يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ» بیان شده است. اصل خداترسی با شیوه موعظه و بیم دادن در قرآن و حدیث بیان شده است. خداوند در آیه 57 سوره یونس می­فرمایند: « ای مردم همانا برای شما از جانب پروردگارتان موعظه­ای آمد و درمانی برای آنچه در سینه­هاست و هدایت و رحمتی برای مؤمنان». همچنان که در آیه دوم از سوره نوح از زبان حضرت نوح (ع) می­فرماید: « من بیم دهنده­ای روشنگرم...». در احادیث نیز خداترسی ملازم با خداشناسی آمده است و امام صادق (ع) در حدیثی زیبا آمده است: « خداشناس ترينِ مردم، خداترس ترينِ آنهاست، و خداترس ترينِ مردم، خداشناس ترينِ آنهاست، و خداشناس ترينِ مردم، زاهدترينِ آنان در دنياست» (مجلسی،1406ق، ج2، ص 27).

2- حوزه بینش و نگرش

     یکی دیگر از بایسته­های مهم و ضروری در ارتباطات و تعاملات اجتماعی مخصوصا در فضای مجازی عوامل نگرشی و بینشی هستند که اهمیت زیادی در رفتار و عمل دارند و در آیه 11 سوره رعد² نیز خداوند به اهمیت نگرش در رفتار اشاره داشته است که در ادامه موارد آن براساس قرآن و روایات بیان می­گردد؛

- اجتماع­گرایی

     یکی از بایسته­های معاشرت و ارتباط با دیگران که جنبه عمومی و بینشی دارد و برای همه زمان­ها و مکان­ها باید مورد توجه قرار گیرد، اجتماع­گرایی است. زیرا در زمینه معاشرت و اخلاق اسلامی تشویق به كناره‏گيري از جمع و جامعه و توجه به روحيه‏ فرداگرایانه در افراد، امري كاملاً غيرمتعارف است (مطهري،1371 ج2، ص 241). عمده شیوه­های تربیتی همچون قناعت، انفاق، عدالت­ورزی، امانت­داری، صداقت، ايثار و... از مواردي انتخاب مي‏شود كه در تعاملات روزمره زندگی اجتماعی و در مناسبات و برخوردها مطرح و مورد توجه است؛ بدين مفهوم كه از گذرگاه نيازهاي غريزي، تعاملات اجتماعي، تمايلات و آنچه مورد توجه و تنفر انسان در زندگی فردی و اجتماعی است، شروع به دين‏ورزي و رفتار و عمل به شیوه متناسب بشری می­گردد. آياتي از قبيل: كهف، 7؛ محمد، 31؛ آل عمران، 168، اعراف، 68؛ انبياء، 35؛ گواه اين مطلب هستند.

- قضاوت و پیشداوری

     از بایسته­های مهم معاشرت و تعامل با دیگران پرهیز از پیشداوری و قضاوت دیگران مخصوصا در فضای مجازی که حقیقت و دروغ بهم پیوسته است، می­باشد. به صورت كلي آگاهي‏هاي انسان فقط بواسطه تجارب شناختي و کشف عناصر خارجي پدیدار نمي‏شود، بلكه از گذر شناخت و عمل است كه تغييرات واقعي در رفتار انسان بوجود مي‏آيد. علاوه بر این تأثير عمل و رفتار بر انسان از دو جنبه مثبت و منفي قابل ارزشيابي است. زیرا خداوند به زیبایی در قرآن بیان فرموده است: «اي ایمان آورندگان، اگر از خدا می­ترسید، براي شما وسيله‏اي جهت جداسازی، تشخيص و تمایز حق از باطل قرار مي‏دهد» (انفال آیه 29)³. و در معاشرت با دیگران باید از پدیده ذهن گرایی که بسیار مخرب و برهم زننده نظم و آسایش است، پرهیز نمود.

3- حوزه عملکرد و رفتار

     رفتار جنبه عملکردی در انسان است و فعالیتی است که ارگانیسم(جاندار) انجام می­دهد و توسط ارگانیسمی دیگر یا یک ابزار اندازه­گیری قابل مشاهده و اندازه گیری است (سیف،1391، ص 41). براین اساس ارتباط، مراوده و معاشرت با دیگران یک رفتار و عملکرد است که نیازمند رعایت اخلاق است و چه در محیط واقعی و چه فضای مجازی باید بایسته­های اخلاقی در آن رعایت شود. در قرآن کریم و روایات موارد متعددی از بایسته­های اخلاقی در سطوح مختلف بیان شده است که در این قسمت تعدادی از مهم­ترین آن­ها که ارتباط بیشتری با موضوع پژوهش حاضر دارند، مورد بررسی قرار می­گیرد؛ 

- اخلاق­مداری

     از بایسته­های مهم در معاشرت و ارتباط با دیگران، رعایت اخلاق و اخلاق­مداری است که در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده است و خداوند در آیات قرآن به تعلیم و تزکیه به عنوان فلسفه بعثت پیامبران از جمله پیامبر گرامی اسلام تاکید دارد (آیه 129 بقره). در آیه­ای دیگر سوره بقره (آیه 247) خداوند می­فرمایند که؛ «کسانی که دارایی خود را شب و روز پیدا و پنهان می­بخشند، پاداش آن­ها نزد خداوند است و هراسی ندارند و غمگین نمی­شوند». لذا رعایت اخلاق از بایسته­های مهم  معاشرت است که اساسا پیامبر اکرم (ص) نیز برای به کمال رساندن اخلاق مبعوث شده است. آنچه در این رابطه مهم است رعایت اخلاق پای­بندی به رفتار و انجام اعمال انسانی و صحیح است که هم در رفتارهای اوامری قابل مشاهده است و هم در رفتارهای بازدارنده­ای. چنانکه آیات قرآن به توکل (آیه 3 طلاق)، تقوا (آیه 3 و 2 طلاق)، صبر (آیه 7 ابراهیم) به عنوان رفتارهای اخلاقی زیبا اشاره داشته و از تمسخر (79 توبه)، دروغ گویی(116 نحل) و صدا زدن با القاب زشت (11 حجرات) نهی فرموده است که این موارد در ارتباطات مجازی بسیار کاربردی و مهم هستند.

- دوری و پرهیز از زشتی و گناه

     دوری از گناه و زشتی بایسته مهم تعامل و معاشرت با دیگران مخصوصا در فضای مجازی است که بی توجهی و عدم رعایت آن آثار و نتایج نامناسب دارد. زیرا فرد گناهکار هم خویشتن را آلوده می کند و هم جامعه را به آلودگی می کشاند(کتابچی،1387، ص 211). قران کریم نیز در آیه 37 سوره شوری فرموده­اند که : «همان کسانی که از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب می‌ورزند..» و دوری از گناه را یک الزام رفتاری و تعاملی می­داند. پیشوایان بزرگ اسلام در فرمایشات خود تمام کیفرها و آثار ناشی از گناهان را بیان کرده­اند تا مسلمانان برای درک فضایل روانی و رسیدن به کمال انسانیّت از آنها دوری کنند(کتابچی،1387، ص 211-210) و امام رضا(ع) نیز در این رابطه فرموده­اند: « مردم هرچه گناهان تازه و جدید مرتکب شوند که قبلا انجام نمی­دادند، خداوند هم به بلاهایی مبتلایشان خواهد ساخت که قبلا نمی شناختند»(کلینی،1402ق،ج2، ص 275).

 

 

- رعایت ادب و احترام

     رعایت ادب و حفظ احترام نسبت به دیگران از الگوهای رفتاری شایسته و بایسته­های فردی و اجتماعی تعامل، ارتباط و معاشرت با دیگران است که در قرآن کریم در آیات 32 سوره مائده مبتنی بر اهمیت حفظ جان دیگران و آیه 83 سوره بقره مبنی بر رعایت ادب و احترام در سخن گفتن با دیگران نمونه­های رعایت ادب و احترام است. همچنین در قرآن کریم احترام به دیگران در هنگام ارتباط و زندگی اجتماعی لازم دانسته شده است و در تعبیری زیبا آمده است که؛ «وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ»(حجرات/11) با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید» و به همدیگر در تعاملات و ارتباطات اجتماعی و فردی احترام گذارید. همچنین در روایات نیز امام رضا (ع) همیشه احترام دیگران را رعایت می­فرمود و «هرگز اتفاق نیفتاد که در سخن گفتن به کسی جفا کند. هر که با او گفت­ وگو می‎کرد، کلامش را قطع نمی‎­کرد و فرصت می‎­داد تا آخرین سخن خود را بگوید. اگر کسی حاجتی نزد او می­ آورد، در صورت امکان ابداً او را مأیوس نمی­ کرد. در حضور کسی پایش را دراز نمی کرد و تکیه نمی داد. هیچ وقت به غلامان خود ناسزا نمی گفت و آب دهان خویش را به روی زمین و جلوی کسی نمی انداخت و هنگام خندیدن هم قهقهه سر نمی داد و با صدای بلند نمی خندید بلکه تبسم می فرمود»(صدوق،1378،ج1، ص 184).

-  تواضع و فروتنی

     یکی از بایسته­ها و الزامات دیگر در ارتباطات و مراودات اجتماعی مخصوصا در فضای مجازی داشتن تواضع و فروتنی است که در آیات متعدد قرآن به زیبایی بیان شده است ( نک؛ آیات 54 مائده، 63 فرقان، 215 شعراء، 18 لقمان) که در تمام آن­ها خداوند به زیبایی بحث تواضع و فروتنی را مطرح کرده است. در احادیث معصومین (ع) نیز تواضع جایگاه بلندی دارد. مثلا امام باقر (ع) می‏فرمایند: « التواضع الرضا بالمجلس دون شرفه، و ان تسلم علی من لقیت، و ان تترک المراء و ان کنت محقا»؛  تواضع آن است که به کمتر از جایگاه شایسته خود در مجلس قناعت کنی و هنگام ملاقات با کسی، در سلام کردن پیشی‏ گیری، و در گفتگوها از جر و بحث پرهیز کنی گرچه حق با تو باشد(مجلسی،1406ق،ج78، ص 176).

- عکس­العمل و پاسخ مناسب

     از بایسته­های اساسی در ارتباط و معاشرت با دیگران که در فضای مجازی نیز بسیار کاربردی است، داشتن واکنش و پاسخ مناسب است. در قرآن کریم نیز آیاتی به برخورد صحیح و عکس العمل یا نحوه صحیح برخورد و واکنش اشاره داشته­اند. به عنوان مثال در آیه 55 سوره قصص خداوند به زیبایی بیان فرمودند : « و چون لغوى بشنوند از آن روى بر مى‌‏تابند و مى‌‌‏گویند: «کردارهاى ما از آنِ ما و کردارهاى شما از آنِ شماست. سلام بر شما، جویاى [مصاحبت‏] نادانان نیستیم». «رفتار قرآنی به همگان می‌‌آموزد هرگز لغو را با لغو نباید پاسخ داد و جهل را با جهل جواب نمى‏‌‌دهند، افراد مؤمن با جاهلان بیهوده‏ گو و کسانى که با سخنان موذیانه سعى مى‌‌کنند اعصاب افراد با ایمان و نیکوکار را درهم بریزند، وداع مى‌‏‌گویند و گفتارشان این است: سلام بر شما ما طالب جاهلان نیستیم» (مکارم شیرازی و همکاران،1389،ج16، ص 111). لذا انجام رفتار صحیح از بایسته­های مهم در معاشرت در قرآن است. پاسخ به نحو شایسته و داشتن عکس العمل مناسب به دیگران قسمتی از تعامل و ارتباط است که طبق بیان قرآن بهتر است پاسخ دیگران را به نحو شایسته و نیکو و یا حداقل به همان شیوه خودشان داد. خداوند در آیه 86 از سوره نساء می­فرماید: «وَإِذَا حُییتُمْ بِتَحِیةٍ فَحَیوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا» هرگاه به شما تحیت گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید؛ یا (لااقل) به همان گونه پاسخ گویید».

- تعادل و میانه­روی

     الزام مهم دیگر در  تعاملات اجتماعی توجه به تعادل است که در آیات قرآن نیز به آن اشاره شده است و آیات 7 تا 9 سوره سجده به این امر اشاره داشته­اند و خداوند فرمود است که انسان را در بهترین حالت خلق کردم و به بهترین شکل ممکن تعادل خلق شده است. اگرچه واژه اعتدال در قرآن به کار نرفته است اما کلمه «حنیف» در معنای فاصله از گمراهی به طرف راه مستقیم بیان شده که لازمه آن نگهداشت اعتدال است، از این‌ رو برخی لغت­شناسان «حنف» را در معنای اعتدال، تأنّی و آرامش در راه رفتن به‌ گونه‌ای که از مسیر انحرافی رخ ندهد بیان داشته و واژه حنیف را به شخص باوقار و آرام که از زیاده­روی و کم­روی، تندی و تیزی و خروج از اعتدال و نرمی به دور است، معنا نموده­اند (مصطفوی، 1368،ج2، ص 295) و آیات مختلف با اعتدال بودن را به عنوان یک شیوه ارتباط صحیح بیان داشته و در بیشتر آیات دوری از زیاده روی و پرهیز از اسراف و تبذیر را به عنوان حد متعادل امور و روش رشد یافتن دانسته­اند ( 148 آل عمران، 28 کهف). علاوه بر آیات قرآن در احادث معصومین (ع) نیز رعایت اعتدال و میانه روی به شدت مورد توجه بوده است و پیامبر اکرم (ص) در سخنی زیبا فرمودند : « انسان نه امساك كند و نه اسراف، نه بُخل بورزد و نه اتلاف. راه میانگین بهترین راه كارها است» (مجلسی،1406ق، ج 77، ص 166).

-  وفای به عهد و پیمان

     از الزامات مهم روابط اجتماعی چه در فضای واقعی و چه در محیط مجازی داشتن وفای به عهد و پیمان است که در قرآن کریم علامت ایمان (مومنون، آیه 8) و نشانه نیکوکاران (معارج، آیه 32) دانسته شده است و همچون شیرازه ای است که روابط اجتماعی، سیاسی و ... جامعه را محکم و پابرجا نگه می­دارد (اشتهاردی،1383، ص 187-188). همچنین امام رضا(ع) در این زمینه می­فرمایند: « ما خاندانی هستیم که معتقدیم وعده­هایی که داده­ایم به منزله دینی است که ادای آن لازم است، همانطور که پیامبر(ص) اینگونه رفتار می­نمودند»(عطاردی،1413، ج1، ص 284).

- حفظ حریم خصوصی

     حریم خصوصی اصل مهم و ارزشمندی در تعاملات و مراودات اجتماعی در فضای مجازی و واقعی است. مراودات و تعاملات در جامعه اسلامی برگرفته از دستورات قرآن به گونه­ای است که حریم خصوصی در آن به خوبی مشخص شده و به عنوان یک اصل اساسی از اهمیت خاصی برخوردار است. حفظ حریم خصوصی چه به صورت کلی و چه در بحث از تعاملات و ارتباطات به هر شیوه مهم و لازم است و آیات 27 و 28 سوره نور بر این امر توجه و تأکید شده است و امام رضا(ع) نیز بر این نکته تأکید داشته و فرموده اند: « ...سنت الهی حفظ اسرار مردم است. چرا که خداوند می فرماید: « او عالم به غیب است و هیچ کس را بر این غیب آگاه نمی سازد، مگر آن کس را که از او راضی باشد»(صدوق،1378، ج1، ص 26).

نتیجه

     هدف پژوهش حاضر بررسی بایسته­های اخلاقی ارتباطات و مراودات اجتماعی حاکم بر فضای مجازی از نگاه قرآن و روایات بود که برای دسترسی به هدف نامبرده از شیوه اسنادی و کتابخانه­ای استفاده شد. نتایج نشان داد در منابع دینی برخورد شایسته و رعایت ادب و اخلاق با دیگران و مدارا کردن در برخوردهای اجتماعی همیشه به عنوان یک اصل اخلاقی- اجتماعی در تعاملات و مراودات یاد شده است و هم در آیات قران و هم در سیره معصومین(ع) این عمل به شکل­های مختلف قابل توصیه و ترویج شده است. به عنوان مثال برخورد محبت­آمیز پیامبر (ص) چه در هنگام برخورد واقعی و چه در نامه­ها و توصیه­ها با مخالفان و مشرکان نمونه­ای گویا از نحوه مواجهه با دیگران و حتی مخالفان و دشمنان و رعایت ادب و احترام در ارتباط و مراوده با آن­ها است. بررسی بایسته­های اخلاقی ارتباط و مراوده با دیگران نشان می­دهد که ارتباط صحیح و اخلاقمندانه، از بستر اصول و بایسته­های دین، در سه حوزه معرفتی و دانشی (آگاهی و دانش، خداترسی)، نگرشی و بینشی (اجتماع­گرایی، قضاوت و پیشداوری)، رفتاری و عملکردی (اخلاق­مداری، پرهیز از گناه و زشتی، رعایت ادب و احترام، تواضع و فروتنی، واکنش مناسب، تعادل و میانه­روی، وفای به عهد و پیمان و حفظ حریم خصوصی) قابل جمع­بندی و احصاء است که نتایج پژوهش­های مشابه (ثقه الاسلامی،1390؛ رحمتی و شهریاری،1396 و نقدی­پور و اسلامی باباحیدری،1401) نیز همسو با یافته­های پژوهش حاضر است و براساس تعامل فضای مجازی و واقعی نگاه جامع­گرایانه به عوامل نامبرده می­تواند در دست­یابی به یک ارتباط و مراوده سالم و رشد دهنده یاریگر باشد. در تبین یافته­ها باید گفت که دست­یابی به ارتباطات و مراودات اخلاقی در فضای واقعی و مخصوصا فضای مجازی نیازمند توجه به آموزش و ایجاد تغییرات در سه حوزه دانش، نگرش و رفتار افراد است که براین اساس انجام اقدامات مناسب، همه­جانبه، مستمر و فراگیر در جهت ارتقای اصول و بایسته­های اخلاقی ارتباطات و مراودات اجتماعی امری ضروری به نظر می­رسد. براساس نتایج پژوهش پیشنهادات زیر را می­توان در قالب سیاست­های کاربردی توصیه نمود:

- توجه ویژه به آموزش نحوه صحیح ارتباط و تعامل با دیگران از سطوح ابتدایی و حتی قبل از آن تا سطوح بالاتر.

- تعهد و پای­بندی افراد شاخص، دولت، مؤسسات آموزشی و فرهنگی و متولیان ارتباطات به اجرای اخلاقیات در ارتباطات و مراودات خود.

- برگزاری دوره­ها، برنامه­ها، سمینارها و همایش­های رایگان شیوه­های ارتباط و مراوده در فضای واقعی و فضای مجازی با الهام از دستورات قرآن و روایات.

- طراحی و تدوین اصول و مبانی ارتباط در فضای واقعی و مجازی و  آموزش آن از سطوح ابتدایی تا دانشگاه .

منابع 

علاوه بر قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.

۱. ابراهیمی­فر، طاهره؛ یعقوبی­فر، حامد (1393ش)، تاثیر شبکه­های اجتماعی بر افکار عمومی (بررسی موردی انتخابات ریاست جمهوری 1388)، دانش انتظامی پلیس پایتخت، 7(1) (20) : 94-69.

۲. اسماعیلی، محسن؛ نصراللهی، محمدصادق (1395ش)، پالایش فضای مجازی؛ حکم و مسائل آن از دیدگاه فقهی. دو فصلنامه علمی پژوهشی دین و ارتباطات، 23(1) (49): 53-80.

۳. اشتراوس، آنسلم و کوربین، جولیت (1401ش)، مبانی پژوهش کیفی، ترجمه ابراهیم افشار، چاپ دهم، تهران: نی.

۴. ایرانی­زاده، جلال؛ زارعی محمودآبادی، حسن؛ وزیری، سعید و افشانی، سیدعلیرضا (1398ش)، کشف الگوی تحکیم خانواده براساس نظریه لازاروس در زوجین شهر یزد (مطالعه کیفی)، دوماهنامه علمی طلوع بهداشت یزد، 18(5)، 27-40.

۵. آزموده، نشمیل (1389ش)، بررسی نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه روستاها، پیرانشهر. مجموعه مقالات سومین همایش ملی جغرافیا و رویکرد علمی به توسعه پایدار.

۶. بحرانی، هاشم بن سلیمان (1401ش)، معالم الزلفی[چاپ سنگی]. طهران: قلی خان.

۷. پاتر، دبیلیو جمیز (1391ش)، سواد رسانه­ای، ترجمه امیر یزدیان، منا نادعلی، پیام آزادی، قم: مرکز پژوهش­های صدا و سیما.

۸. تاجبخش، کیان (1389ش)، سرمایه اجتماعی (اعتماد، دموکراسی و توسعه). ترجمه افشین خاکباز و حسن پویان، چاپ سوم، تهران: شیرازه.

۹. ثقه الاسلامی علیرضا (1390ش)، بررسی ماهیت مسائل اخلاقی پژوهش در فضای مجازی. اخلاق در علوم و فناوری. ۶ (۳) :۴۸-۶۱.

۱۰. رحمتی، حسینعلی و شهریاری، حمید (1396ش)، بایسته‌های اخلاقی فیلترینگ و پالایش محتوا در فضای مجازی. اخلاق وحیانی. 7(1): 145-170.

۱۱. سیف، علی اکبر(1391ش)، تغییر رفتار و رفتار  درمانی، چاپ نهم، تهران: آگاه.

۱۲. صدوق، محمدبن علی (1378ش)، عیون اخبار الرضا (ع)، ج اول، تهران: جهان.

۱۳. عطاران، محمد (1383ش)، جهانی شدن فناوری اطلاعات (IT) و تعلیم و تربیت، تهران: موسسه توسعه فناوری آموزشی مدارس هوشمند.

۱۴. فاین، بن (1385ش)، سرمایه اجتماعی و نظریه اجتماعی: اقتصاد سیاسی و دانش اجتماعی در طلیعه هزاره سوم، ترجمه محمدکمال سروریان، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.

۱۵. فیضی، کامران؛ رحمانی، محمد (1383ش)، یادگیری الکترونیکی در ایران، مسائل و راه کارها با تأکید بر آموزش عالی، فصلنامه پژوهشی و برنامه ریزی در آموزش عالی. 10(3) ( 33): 120-99.

۱۶. کتابچی، محسن (1387ش)، آئین زندگانی (از نگاه امام رضا علیه السلام)، چاپ چهارم، مشهد: الف.

۱۷. کلینی رازی، محمدبن یعقوب (1402ق)، الکافی، جلد 1و2و4و6و8، چاپ دوم، تهران: اسلامی.

۱۸. کهوند، محمد (1395ش)، شبکه عنکبوتی، قم: ذکری.

۱۹. مجلسی، محمدباقر (1406ق)، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه دارالوفا.

۲۰. مصطفوی، حسن (1368ش)، التحقیق فی کلمات القران الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

۲۱. مطهری مرتضی (1371ش)، مجموعه آثار، ج2، قم: صدرا.

۲۲. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1414ق). تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

۲۳. نقدی پور، سبحان، و اسلامی بابا حیدری، فرزانه. (1401ش)، بررسی و تحلیل اصول عام اخلاقی فضای مجازی از منظر اخلاق اسلامی، مطالعات اخلاق کاربردی (اخلاق)، 163-196.

 

---

[1] . استادیار گروه معارف اسلامی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران: [e-mail]

[2] . لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ ﴿الرعد: ١١﴾

[3]  - يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًا ﴿الأنفال: ٢٩﴾