The Violability of Obligations in Smart Contracts and Guaranteeing its Possible Execution

Subject Areas :

HADI ZARE ¹ , Rahim Mokhtari ²

1 - دستیار آموزش
2 - Supreme Council of Islamic Azad University, Shiraz branch

Received: 2024-03-09 Published : 2024-06-24

Keywords: Smart contract, violation of commitment, execution guarantee, self-execution,

Abstract :

With the emergence of blockchain platform smart contracts and the amazing features of this technology in the execution of contractual obligations, many experts in this field held that due to the self-executing structure of smart contracts in the implementation of obligations, these contracts will put an end to the violation of obligations in the field of contracts. However, the passage of time indicated that this vision was beyond the current capabilities of smart contracts. In fact, smart contracts may significantly reduce the dispute, though it is unlikely that the dispute will be completely eliminated. Therefore, the importance and role of guaranteeing contract violation executions is also raised in smart contracts. However, it seems that there is no guarantee of contractual execution in the smart contract, such as price reduction or lien. Obviously, based on the principle of immutability governing the blockchain, in order to apply any executive guarantee in the smart contract, that executive guarantee must be coded in the smart contract in advance. Then it will be the turn to apply this execution guarantee. The smart contract basically implements and applies this execution guarantee by itself or by connecting to legal intermediaries and applying their opinions in two ways, namely, direct and indirect ways.

References:

1. السان، مصطفی. (1395).حقوق تجارت الکترونیک، چاپ سوم، تهران، انتشارات سمت
2. اسدی، بهنام، احمدی، امیر.(1394). آثار نقض قرارداد: با نگاهی به سیستم حقوقی کامن لا و اسناد بین المللی، چاپ اول انتشارات قانون یار، تهران
3. آقاپور، هادی. (1397). « نحوه اجبار به انجام تعهدات قراردادی » پژوهش های حقوق تطبیقی عدل و انصاف، سال اول، شماره 1، صص7-21
4. اسماعیلی عطاابادی، عقیل و فتحی زاده، امیرهوشنگ. (1398). «تعیین استاندارد برای تغییر و انحلال قراردادهای هوشمند»، اولین کنفرانس بین المللی مدیریت دانش، بلاکچین و اقتصاد، تهران
5. اسماعیلی عطاابادی، عقیل. (1398). «حاکمیت حل اختلاف بلاکچین»،اولین کنفرانس بین المللی مدیریت دانش، بلاکچین و اقتصاد،تهران
6. اسماعیلی عطاآبادی، عقیل.(1398). «آثار فناوریهای بلاکچین و قراردادهای هوشمند بر حل و فصل اختلافات داوری و دادرسی دادگاه در مرحله ای بحرانی»،اولین کنفرانس بین المللی مدیریت دانش، بلاکچین و اقتصاد،تهران
7. بوربور، محمد رضا. (1400). «آثار نقض تعهدات قراردادی و مطالبات ناشی از آن در حقوق ایران و انگلستان»، نشریه پژوهش و مطالعات اسلامی، سال سوم، شماره 27، صص86-105
8. خوانساری، رسول، قلیچ ،وهاب. (1399). « بررسی ابعاد فقهی و حقوقی بهکارگیری قراردادهای هوشمند در نظام مالی ایران»، پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، تهران
9. رنجبر، مسعودرضا. (1395). تعیین خسارت ناشی از نقض قرارداد، چاپ سوم، انتشارات میزان، تهران
10. سلطان‌قیس،زکیه،دودران، علیرضا لطفی.(1401). «حق حبس و تعلیق در حقوق ایران با مطالعه تطبیقی در کنوانسیون بیع بین‌الملل کالا (1980) وین»، مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، سال چهارم،شماره 40
11. شعاریان، ابراهیم، شیرین بیگ‌پور،رویا. (1398). «تاثیر انواع نقض قرارداد بر ضمانت اجرای آن با تاکید بر اسناد بین المللی»، فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال هفتم، شماره 26
12. شعاریان، ابراهیم، صاحب‌جمع، سارا. (1400). «سلسله مراتب و تغییر ضمانت اجراهای نقض قرارداد؛ رویکرد اسناد بین المللی و حقوق ایران»، نشریه علمی مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، سال دوازدهم، شماره بیست و چهار، صص33-79
13. شهیدی، مهدی. (1382). قراردادها و تعهدات، چاپ اول، تهران انتشارات مجد
14. صفاي، سید حسن.(1392). دوره مقدماتی حقوق مدنی قواعد عمومی قراردادها، جلد دوم ،چاپ چهردهم، انتشارات میزان
15. صادقی، محسن، ناصر، مهدی. (1397). «ملاحظاتی برای سیاستگذاری حقوقی قراردادهای هوشمند»، سیاستگذاری عمومی، تهران، دوره 4 ، شماره 2 ، صص143-167
16. طالب احمدی، حبیب، کاظمی‌نجف آبادی، عباس.(1394). «ضمانت اجراي احتمال نقض قرارداد در حقوق ايران و نظام حقوق عرفي»، مجله مطالعات حقوقي دانشگاه شـيراز، دوره هفتم، شماره چهارم
17. کاتوزیان، ناصر.(1376). قواعد عمومی قراردادها )مسئولیت قراردادی اجرای عقد و عهد شکنی(، چاپ دوم ، تهران، شرکت سهامی انتشار
18. کاتوزیان، ناصر.(1392). دوره مقدماتی حقوق مدنی اعمال حقوقی قرارداد- ایقاع، چاپ هشتم، شرکت سهامی انتشار
19. مختاری، رحیم،زارع، هادی. (1402). « بررسی ساختار خود اجرایی قراردادهای هوشمند در اجرای تعهدات قراردادی»، هفتمین کنفرانس ملی دستاوردهای نوین در حقوق و روانشناسی، دوره 7، تهران
20. میری، حمید، کاویار،حسین،تقی‌پور درزی نقیبی، محمد حسین.(1401). «حق حبس شرایط و آثار آن در حقوق ایران و انگلستان»، مجله حقوق اسلامی، سال 19، شماره 72، صص 59-83
21. ناصر، مهدی، رضوی، محمدحسن.(1398). «تحلیل حقوقی کارکرد قراردادهای هوشمند در نقل و انتقالات دیجیتالی در بازارهای مالی»، پژوهشنامه بازرگانی, دوره 24، شماره 93، صص 31-70
22. ناصر، مهدی، صادقی ،حسین. (1398). «اعتبار سنجی و چالش های حقوقی به کارگیری قراردادهای هوشمند بامطالعه تطبیقی نظام حقوقی ایران و آمریکا». پژوهش حقوق خصوصی.دوره 7 ، شماره 27،صص 255-288
23. ناصر، مهدی. (1397). قراردادهای هوشمند(مطالعه تطبیقی حقوق ایران و امریکا)، چاپ اول، تهران، انتشارات مجد
24. هادی، سولماز.(1398). « جايگاه نقض تعهدات قراردادي در حقوق ايران و انگليس »، فصــلنامه بيــن المللــي قــانــون يــار،دوره سوم،شمره 9
25. هراتی، مصطفی.(1401). «ماهیت حقوقی وجه التزام و تعدیل آن در حقوق ایران و فرانسه»، نشریه حقوق اسلامی،شماره 74،صص 135-157
1. Ahmed, A. S., & Aura, T. (2018, August). Turning trust around: smart contract-assisted public key infrastructure. In 2018 17th IEEE International Conference on Trust, Security and Privacy in
Computing and Communications/12th IEEE International Conference on Big Data Science and Engineering (Trust Com/Bigdata) (pp. 104-111). IEEE.‏ 2. Allam, Z. (2018). On smart contracts and organizational performance: A review of smart contracts through the blockchain technology. Review of Economic and Business Studies, 11(2), 137- 156
3. Colombo, C., Ellul, J., & Pace, G. J. (2018). Contracts over smart contracts: Recovering from violations dynamically. In Leveraging Applications of Formal Methods, Verification and Validation.
Industrial Practice: 8th International Symposium, ISoLA 2018, Limassol, Cyprus, November 5-9, 2018, Proceedings, Part IV 8 (pp. 300-315). Springer International Publishing.‏ 4.
Hulicki, M. (2017, June). The legal framework and challenges of smart contract applications. In Conference on System Sciences (pp. 1-4).‏ 5.
Gilcrest, J., & Carvalho, A. (2018, December). Smart contracts: Legal considerations. In 2018 IEEE International Conference on Big Data (Big Data) (pp. 3277-3281). IEEE.‏ 6. Khan, S. N., Loukil, F., Ghedira-Guegan, C., Benkhelifa, E., & Bani-Hani, A. (2021). Blockchain smart contracts: Applications, challenges, and future trends. Peer-to-peer Networking and
Applications, 14(5), 2901-2925 7.
Lin, I. C., & Liao, T. C. (2017). A survey of blockchain security issues and challenges. Int. J. Netw. Secur., 19(5), 653-659 8.
O'Shields, R. (2017). Smart contracts: Legal agreements for the blockchain. NC Banking Inst., 21, 177.‏ 9.
Popovski, L., Soussou, G., & Webb, P. B. (2018). A brief history of blockchain. Leg. News, 431-437.‏ 10.
Raskin, M. (2016). The law and legality of smart contracts. Geo. L. Tech. Rev., 1, 305.‏ 11. Sheikh, H., Azmathullah, R. M., & Rizwan, F. (2019). Smart contract development, adoption and challenges: the powered blockchain. International Research Journal of Advanced Engineering
and Science, 4(2), 321-324.‏ 12.
Savelyev, A. (2017). Contract law 2.0: ‘Smart’contracts as the beginning of the end of classic contract law. Information & communications technology law, 26(2), 116-134.‏ 13.
Szabo, N. (1996). Smart contracts: building blocks for digital markets. EXTROPY: The Journal of Transhumanist Thought, (16), 18(2), 28.‏ 14.
Tai, E. T. T. (2018). Force majeure and excuses in smart contracts. European Review of Private Law, 26(6).‏ 15. Tsankov, P., Dan, A., Drachsler-Cohen, D., Gervais, A., Buenzli, F., & Vechev, M. (2018, October). Securify: Practical security analysis of smart contracts. In Proceedings of the 2018 ACM SIGSAC #3conference on computer and communications security (pp. 67-82).‏ 16.
Whitaker, A. (2019). Art and blockchain: A primer, history, and taxonomy of blockchain use cases in the arts. Artivate, 8(2), 21-46.‏ 17.
Zou, M., Cheng, G., & Soria Heredia, M. (2019). In code we trust. Trustlessness and smart contracts. Trustlessness and Smart Contracts (April 1, 2019). Computers and Law.‏

Full-Text:



The Violability of Obligations in Smart Contracts and Guaranteeing its Possible Execution

Rahim Mokhtari

Assistant Professor, Department of Private Law, Islamic Azad University, Shiraz Branch, Shiraz, Iran

[e-mail]

Hadi Zare

Ph.D. Student in in Private Law, Islamic Azad University, Shiraz Branch, Shiraz, Iran

[e-mail]

 

Abstract

With the emergence of blockchain platform smart contracts and the amazing features of this technology in the execution of contractual obligations, many experts in this field held that due to the self-executing structure of smart contracts in the implementation of obligations, these contracts will put an end to the violation of obligations in the field of contracts. However, the passage of time indicated that this vision was beyond the current capabilities of smart contracts. In fact, smart contracts may significantly reduce the dispute, though it is unlikely that the dispute will be completely eliminated. Therefore, the importance and role of guaranteeing contract violation executions is also raised in smart contracts. However, it seems that there is no guarantee of contractual execution in the smart contract, such as price reduction or lien. Obviously, based on the principle of immutability governing the blockchain, in order to apply any executive guarantee in the smart contract, that executive guarantee must be coded in the smart contract in advance. Then it will be the turn to apply this execution guarantee. The smart contract basically implements and applies this execution guarantee by itself or by connecting to legal intermediaries and applying their opinions in two ways, namely, direct and indirect ways.

Keywords: Smart contract, violation of commitment, execution guarantee, self-execution

 

 

 

بررسی امکان نقض تعهدات در قراردادهای هوشمند و ضمانت اجراهای احتمالی آن

 

رحیم مختاری

 استادیار گروه حقوق خصوصی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شیراز، شیراز، ایران

[e-mail]

 هادی زارع

دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شیراز، شیراز، ایران

[e-mail]

 

چکیده

      با پیدایش قراردادهای هوشمند بستر بلاکچین و ویژگی‌های شگرف این فناوری در اجرای تهدات قراردادی، بسیاری از صاحب نظران این حوزه اعتقاد داشتند که با توجه به ساختار خود اجرایی قرارداد‌های هوشمند در اجرای تعهدات، این قراردادها پایانی بر نقض تعهدات درعرصه قراردادها خواهد بود. اما گذشت زمان نشان داد این بینش فراتر از ظرفیت‌های کنونی قراردادهای هوشمند بوده است. درواقع باید گفت اگرچه قراردادهای هوشمند ممکن است به طور قابل توجهی اختلاف را کاهش دهد، اما بعید است که اختلافات به طور کامل از بین برده شود. از همین رو اهمیت و نقش ضمانت اجراهای نقض قرارداد، در قراردادهای هوشمند نیز مطرح می‌شود. هرچند به نظر می‌رسد که برخی از ضمانت اجراهای قراردادی در قرارداد هوشمند همچون تقلیل ثمن یا حق حبس وجود ندارد. آنچه مشخص است آن است که با توجه به اصل تغییر ناپذیری حاکم بر بلاک‌چین، جهت اعمال هر ضمانت اجرایی در قرارداد هوشمند، آن ضمانت اجرا باید از قبل در قرارداد هوشمند کد‌نویسی شده باشد. سپس نوبت به اعمال این ضمانت اجراها خواهد رسید، قرارداد هوشمند اصولا به دو روش مستقیم و غیر مستقیم اقدام به اجرا و اعمال این ضمانت اجراها توسط خود یا از طریق اتصال به واسطه‌های قانونی و حقوقی و اعمال آراء آن‌ها می‌نماید.

واژگان کلیدی: قراردادهوشمند، نقض تعهد، ضمانت‌اجرا، خوداجرایی

 

مقدمه

     هر جای زندگی اجتماعی‌مان را که نگاه کنیم ردی از قراردادهای دوجانبه یا چند‌جانبه‌ را می‌بینیم. «حقوق تعهدات» و «حقوق قراردادها» دارای گستردگی و تنوع بوده و ارتباط مستقیمی با نظام اقتصادی هر جامعه دارند. در زبان حقوقی اعمال طرفینی در اشکال و عناوینی مختلف مثل «قرارداد»، «معامله» و «عقد» عمده روابط را تشکیل می‌دهند. واژگان حقوقی با ذوق فردی اشخاص به‌ وجود نیامده بلکه دارای بار معنایی خاصی در حوزه حقوق و تعهدات هستند. هر نهاد حقوقی مستقل، در عین اشتراک با سایر نهادهای حقوقی، دارای اصول و قواعد ویژه‌ای است که در قلمرو خویش دارای بار معنایی معینی است.

     معمولاً، هر قراردادی که منعقد می‌شود طرفین قرارداد برای انجام موضوع قرارداد و رسیدن به هدف نهایی، وظایف و تکالیفی را عهده‌دار می‌شوند، که در زبان حقوقی به وظایف و تکالیف مذکور تعهدات قراردادی گفته می‌شود. که در واقع امر نیز هدف از انعقاد هر قرارداد نیز اجرای همین تعهدات و التزام به آثار ناشی از قرارداد است. از همین رو قراردادها اغلب توسط طرفین قرارداد اجرا می‌شود، این به این دلیل است که اکثر قراردادها به نقض و کینه توزی ختم نمی‌شوند، بلکه به اجرا و تکمیل ختم می‌شوند، چرا که اگر اینطور نبود جامعه صنعتی مدرن ممکن نبود. (Raskin,2017:311) اما عدم اجرای قرارداد و نقض تعهدات یکی از خطراتی است که متعهدله هر قراردادی با آن روبروست. اصولا احتمال پيمان‌شكني از سوي هر طرف قرارداد وجود دارد.(طالب احمدی، کاظمی‌نجف آبادی،1394: 147)

     عدم اجرای تعهد یا نقض تعهد از منظر حقوقدانان اصولا موجب مسئولیت قراردادی است، و نظام حقوقی ما از جمله قانون مدنی در معنای عام ضمانت اجراهایی را برای جبران نقض تعهد برای متعهدله فرض نموده‌اند تا با تمسک بدان زیان‌های وارده ناشی از نقض عهد جبران گردد. اصولا در نظام حقوقی قرارداد های سنتی در صورت عدم اجرای قرارداد، یک فرد ثالث و خارج از قرارداد می‌تواند قرارداد را تفسیر و طرفین را ملزم به اجرای مفاد آن مطابق با شرایط مورد توافق نماید. در حقوق کامن لا و رمی ژرمنی، دادگاه نقش فرد سوم را به عنوان منبع اعمال حاکمیت در نظام حقوقی بر عهده دارد .(صادقی، ناصر، 1397: 156) به همین دلیل شاید بتوان گفت نقض قرارداد مهم‌ترین چالش حقوق قراردادها می‌باشد، که موجب ایجاد دعاوی بسیاری در نظام های حقوقی گشته و موجب اتلاف زمان و هزینه بسیاری گشته است.

      اما آنچه که از نگاه حقوقدانان عموما پنهان بوده است توجه به فناوری به خصوص فناوری های نوین همچون بلاک‌چین¹ به عنوان یک راه حل در حقوق قراردادها بوده است. (مختاری،زارع،1402) درواقع با آغاز قرن بیست و یکم فناوری‌های نوآورانه متعددی آشکار شد که تأثیر قابل‌توجهی بر اقتصاد جوامع بشری به همراه داشت. از فناوری‌های قابل توجه می‌توان به رایانش ابری²، کلان داده³، اینترنت اشیا⁴، واقعیت افزوده ⁵و بلاک‌چین اشاره نمود.(Savelyev , 2017: 117 ) اما فناوری اخیر که در ابتدا به عنوان ستون فقرات فناوری بیت‌کوین⁶ معرفی شد، از اهمیت خاصی برخوردار است. بلاک‌چین و هوش مصنوعی⁷ در حال متحول کردن جهان ما هستند. این فناوری‌های نو به همراه خود مفاهیم جدیدی مانند قرارداد هوشمند⁸ را وارد زندگی ما کرده اند. اما آنچه در مورد قرارداد هوشمند موجب توجه حقوقدانان به این فناوری گشته، مزیت اصلی قراردادهای هوشمند می‌باشد، وآن انجام خودکار تعهدات است که به دلیل عدم دخالت انسان پس از پذیرش و شروع قرارداد تضمین می شود.( Tjong Tjin Tai,2018:787) 

     ما در سال های اخیر شاهد رشد استفاده از قراردادهای هوشمند خود اجرا در حوزه‌های مختلفی همچون انتقال دارایی دیجیتالی و یا حتی قراردادهای بیمه بوده ایم که موفقیت‌های چشمگیری در زمینه کاهش هزینه و زمان و افزایش اعتماد، امنیت و شفافیت اطلاعات داشته است. اما همانطور که قبلا به آن اشاره نمودیم امروزه اساسی ترین چالش ما در حوزه قراردادها نقض تعهدات قراردادی می‌باشد. لذا مسئله اساسی ما در این پژوهش آن است که اصولا پاسخ قراردادهای هوشمند به نقض تعهدات چه خواهد بود. در واقع امر پرسش اساسی آن است که آیا اصلا امکان نقض تعهدات در قرارداد هوشمند وجود دارد؟ در صورت وجود، پاسخ قرارداد به این نقض چه خواهد بود ؟ به نظر می‌رسد امکان نقض تعهدات قراردادی در قراردادهای هوشمند به واسطه ماهیت بعضی از تعهدات قراردادی یا نبود زیر ساخت های فنی لازم ممکن می‌باشد ولی به نظر می‌رسد قراردادهای هوشمند همانطور که می‌توانند تعهدات قراردادی را اجرا نمایند می‌توانند ضمانت اجراهای کد نویسی شده را در برخورد با نقض تعهدات اعمال نمایند .

    متاسفانه در ادبیات حقوقی کشور ما تاکنون به نقض تعهدات در قراردادهای هوشمند اشاره نشده است. و به نظر آنچه تا کنون بیشتر مورد توجه نویسندگان داخلی بوده است کارکردهای قراردادهای هوشمند و شبکه بلاک‌چین بوده است.

    لذا باید گفت هدف ما در این پژوهش آن است که قراردادهای هوشمند شبکه بلاک‌چین با توجه و به خصایص منحصر به فرد خود همچون خود اجرايی و رشد روز افزون استفاده از آن در حوزه قراردادها چه تأثیر وکارکردی می‌تواند در زمینه نقض قراردادها داشته باشد.

     در این پژوهش در وهله نخست، کتاب‌ها، مقالات و دیگر آثار، جمع آوری و مطالعه شده و سپس نتایج مطالعات صورت گرفته به بوته نقد، تحلیل و استنتاج درآمده است. بدیهی است که نوین بودن فناوری‌های بلاکچین و قرارداد هوشمند و نیز کمبود منابع علمی به‌خصوص در نظام حقوقی ایران موجب ایجاد محدودیت‌هايی برای نگارندگان در این پژوهش بوده است. 

1.        مفهوم قرارداد هوشمند

     باید گفت که ایده قراردادهای هوشمند به دهه  ۱۹۹0 برمی‌گردد زمانی که نیک زابو⁹ متخصص آمریکاي - مجارستانی که در دو رشته علوم کامپیوتر و حقوق تحصیل‌کرده بود. برای نخستین ‌بار در سال1996 در مقاله خود به نام « قراردادهای هوشمند: بلوک های سازنده برای بازارهای دیجیتال»¹⁰ و همچنین مقاله مهم دیگر وی که در سال ۱۹۹۷  به نام « رسمی سازی و ایمن سازی روابط در شبکه های عمومی »¹¹ منتشر ساخته است، به قراردادهای هوشمند اشاره می‌نماید او نمونه‌های مختلفی از قراردادهای هوشمند را معرفی کرد. زابو همچنین به چالش‌ها و محدودیت‌های قراردادهای هوشمند پرداخت و راه‌حل‌های احتمالی را برای آن چالش‌ها پیشنهاد کرد، اما در آن زمان، فضای مناسب برای تحقق عملی قراردادهای هوشمند وجود نداشت.

     درواقع نیک زابو، نتوانست چگونگی پذیرش و استانداردهای لازم برای قبول، قابل‌اعتماد بودن قراردادهای هوشمند را تبیین کند. به علاوه، فضای اینترنتی آن روزها هنوز برای تضمین امنیت و توزیع‌پذیری قراردادهای هوشمند، کافی نبود. اما در سال 2008 یک حرکت انقلابی توسعه طلبانه درسطح جهان آغاز شد. در این سال و در بحبحه بحران مالی سال ۲۰۰۸ یک یا چند توسعه دهنده گمنام به نام ساتوشی ناکاموتو¹² که تا  به امروز هویت آن مشخص نشده است، با انتشار یک سپیدنامه¹³ با عنوان "بیت کوین: سیستم نقدی الکترونیکی همتا‌به‌همتا" ، مفاهیم بیت کوین¹⁴ و بلاک چین را معرفی نمود.(  Popovski, Lewis,2018:2 ) و سرانجام با ظهور فناوری بلاک چین بیت کوین در سال ۲۰۰۹، ایده قراردادهای هوشمند عملیاتی شد. بلاک‌چین امکان ایجاد و اجرای قراردادهای هوشمند را روی پلتفرمی مشترک، متن باز و قابل اعتماد فراهم می‌کند. هرچند بیت‌کوین به عنوان اولین ارز دیجیتال غیرمتمرکز جهان، پایه‌گذار نوعی قرارداد در بلاک چین بود، اما پروتکل بیت‌کوین فقط با هدف ایجاد ارزی خصوصی توسعه یافته بود و نمی‌توانست تمام نیازها و فرایندهای پیچیده را پشتیبانی کند. اما سرانجام با پیدایش بلاک‌چین اتریوم¹⁵، اولین پلتفرم بلاک‌چین برای توسعه قراردادهای هوشمند شکل گرفت.(Naheed Khan, Loukil, 2021: 2903 ) درواقع اتریوم، که در سال ۲۰۱۵ راه‌اندازی شده بود سر انجام امکان ایجاد قراردادهای هوشمند را برای تمام پروژه‌ها عملی کرد. 

     هیچ تعریف مورد توافق جهانی از قراردادهای هوشمند وجود ندارد، چیزی که تعجب آور نیست، هم با توجه به ماهیت بسیار بدیع این پدیده، و هم از نظر مبنای تکنولوژیکی پیچیده آن.(Savelyev, 2017: 120) این دشواری زمانی نمود بیشتری پیدا می‌نماید که مشخص می‌شود که کارشناسان حوزه فناوری و حقوق دیدگاه‌های متفاوتی از یک قرارداد‌هوشمند دارند. اصولا کارشناسان حقوقی معتقدند قراردادهای هوشمند قراردای است که اصولا بر اساس اصل آزادی قراردادها و اصل حاکمیت اراده شکل گرفته است در واقع قرارداد هوشمند را یک قرارداد حقوقی بین دو طرف در قالب کد برنامه نویسی می‌دانند. (Sheikh,et al,2019: 321) که در شبکه بلاک‌چین ذخیره شده است. و تمام الزامات سنتی یک قرارداد معتبر دارا می‌باشند.(O'Shields,2017:180) و می‌توانند به صورت خودکار تمام یا بخشی از تعهدات را اجرا نمایند. (,2018: 2 Tai) لذا این قرارداد همچون قراردادهای سنتی می‌تواند اصلاح یا نقض شود. از همین رو از نظر نیک‌زابو «ایده اصلی قراردادهای هوشمند این است که انواع بسیاری از بندهای قراردادی (مانند حق حبس، تعهد، تعیین حقوق مالکیت و غیره) را می‌توان در سخت افزار و نرم افزاری که با آن سروکار داریم تعبیه کرد، به گونه ای که امکان نقض قرارداد برای نقض کننده سنگین و گران باشد »( Szabo,1996:1) در مقابل کارشناسان حوزه فناوری دیدگاه متفاوتی را دارند به عنوان مثال آقای لارنس لسیگ¹⁶ معتقد است که قرارداد هوشمند مبتنی بر قاعده «کد همان قانون است»¹⁷ می‌باشد که در آن کد کامپیوتری رفتار را به شیوه‌ای غیرقابل اصلاح و تغییر اجرا می‌کند، به عنوان مثال اگر کد به طور خودکار 25٪ از درآمد شما را برای پرداخت مالیات برداشت نماید، هیچ راهی وجود ندارد که شما این "قانون" را نقض کنید و مالیات خود را پرداخت نکنید. (2018:300  Colombo,et al,) از این رو از نظر کارشناسان حوزه فناوری، قرارداد هوشمند، کدهای برنامه نویسی شده بدون تغییر هستند که در بلاک‌چین ذخیره و اجرا می‌شوند و در صورت رعایت شرایط و ضوابط از پیش تعیین شده و برنامه ریزی شده به طور خودکار اجرا می شوند. (321:Sheikh,et al,2019) به نظر می‌رسد مطابق این دیدگاه قراردادهای هوشمند، قراردادی است که تمام تعهدات برنامه ریزی شده را اجرا می‌نماید و دیگر امکان اصلاح و یا نقض قرارداد وجود ندارد.

     قراردادهای هوشمند در حال حاضر در زمینه‌های مختلفی مانند مالی، حقوق، بانک، بورس، بلاک چین، دولت، صنعت، خیریه و غیره به کار می‌روند؛ این قرارداد‌ها، مزایای زیادی دارند، مانند کاهش هزینه‌ها، افزایش سرعت، بهبود امنیت، حذف واسط‌ها و جلوگیری از تقلب. اما باید گفت مهترین و بنیادین ترین ویژگی قراردادهای هوشمند شبکه بلاک‌چین، خوداجرايی این قراردادها می‌باشد، در واقع قرادادهای هوشمند از یک پروتکل خود‌اجراي به واسطه هوش مصنوعی خود برخوردارند که موجب می‌شود تعهدات قراردادی توسط خود قرارداد با حذف واسطه ها اجرا شوند و نه طرفین قرارداد.(مختاری،زارع،1402)

      البته قراردادهای هوشمند هنوز در مرحله رشد و تکامل هستند و چالش‌ها و محدودیت‌های خود را دارند. درواقع فناوری‌های جدید همیشه چالش‌هایی را برای مقررات قانونی ایجاد می‌کنند چرا که قانون اغلب با سرعت تغییرات اجتماعی-اقتصادی مرتبط با یک فناوری جدید سازگار نیست.( Maciej,2017:1) از جمله این چالش ها می‌توان به نگارش صحیح و دقیق کدهای قرارداد، نبود استانداردهای حقوقی و قضایی مناسب، تطابق نداشتن با قوانین مختلف کشورها و نبود رابط کاربرپسندانه دانست که از جمله مسائل مطرح در زمینه قراردادهای هوشمند است.

2.       بررسی امکان نقض قراردادهای هوشمند

     نقض در لغت به معنی شکستن، ویران کردن و شکستن عهد و پیمان آمده است. در اصطلاح حقوقی نیز از معنای لغوی خود دور نمانده و نقض قرارداد یا پیمانشکنی به معنای امتناع و خودداری طرفین قرارداد از انجام تعهدات قراردادی است و آن زمانی است که برای انجام تعهد ناشی از قراداد، موعدی معین شده است که تخلف از این موعد نقض محسوب می‌شود. (شهیدی ،1382: 62) با این حال باید اضافه کنیم که هرگاه زمان به خواست متعهدله واگذار شده و او در زمان متعارف، انجام تعهد را مطالبه کرده و یا اگر موعد انجام قرارداد مشخص نشده است، چنانچه تعهد قراردادی در زمان متعارف و متناسب یا موضوع تعهد صورت نگیرد نقض واقع شده است.(کاتوزیان،148:1378)

     همانطور که قبلا به آن اشاره نمودیم امروزه نقض تعهدات یکی از مهمترین چالش های حقوق قراردادها می‌باشد که موجب ایجاد دعاوی بسیاری در دادگاه ها و اتلاف زمان و هزینه زیادی گشته است.

     یکی از اصول اصلی حقوق قراردادها این است که متعهد باید به تعهداتی که در قرارداد متعهد شده است عمل کند در غیر این صورت مسئولیت عدم انجام آن بر عهده او می‌باشد. ( Tjong Tjin Tai,2018: 790) در نظام حقوق سنتی « به‌طور معمول اجرای مفاد عقد به اختیار انجام می‌پذیرد.» (کاتوزیان،1392: 202) اما در بعضی موارد یک از طرفین یا هر دو چه به عمد و چه به غیر عمد، نمی‌توانند یا نمی‌خواهند به تعهدات خود عمل نمایند. عدم اجرای قرارداد و نقض تعهدات یکی از خطراتی است که متعهد‌له هر قراردادی با آن روبروست. از همین رو نظام های حقوقی در راستای حمایت از قانون خودساخته طرفین، یعنی قرارداد، ضمانت اجراهایی را پیش‌بینی کرده‌اند ازجمله می‌توان به الزام به اجرای عین تعهد، فسخ قرارداد، قرارمنع و مطالبه خسارت اشاره کرد. (شعاریان، بیگ پور، 1398: 213) در نظام حقوقی ایران نیز ضمانت اجراهای مختلفی برای نقض تعهدات قراردادی پیش‌بینی شده است. همچنین طرفین نیز می‌توانند ضمانت اجراهایی را در عقد بگنجانند تا از عدم نقض قرارداد خود اطمینان بیشتری حاصل نمایند. لذا آنچه مشخص است آن است که در قراردادهای سنتی این امکان وجود دارد که متعهد به تعهد خود عمل ننماید و موجبات نقض قرارداد را مهیا نماید.

     اما جالب است گفته شود که قراردادهای هوشمند از قراردادهای سنتی فاصله می‌گیرند، وقتی صحبت از نقض قرارداد می‌شود.( Gilcrest, Carvalho,2018:3278 ) بیهوده نیست اگر گفته شود قراردادهای هوشمند بزرگترین دستاورد فناوری بلاکچین بوده است. اما آنچه موجب شده است این قراردادها از اهمیت بیشتری برخوردار باشند ساختار خوداجراي این قراردادها می‌باشد. درواقع قراردادهای هوشمند به واسطه این ساختار تواناي آن را دارند که تعهدات مشخص شده در قرارداد را به‌طور خودکار اجرا نمایند. به همین دلیل اصولا از مفهوم خود اجرایی به عنوان مهمترین خصیصه قراردادهای هوشمند مبتنی بر بلاکچین یاد می‌نمایند.(مختاری،زارع،1402) اما مسئله اساسی آن است که آیا تعهدات در قراردادهای هوشمند با توجه به خصیصه خود اجرایی این قراردادها قابل نقض هستند؟ در این جا دو دیگاه مطرح می‌شود. دسته ایی که معتقدند امکان نقض قرارداد وجود ندارد و در مقابل دسته ایی که معتقدند امکان نقض قرارداد وجود دارد. ما در ادامه به بررسی این دو دیدگاه می‌پردازیم.

1,2. دیگاه اول : عدم امکان نقض قرارداد

     طرفداران این دیدگاه عموما تحت تاثیر تعریفی هستند که کارشناسان حوزه فناوری از قرارداد هوشمند ارائه می‌نمایند. مطابق این دیدگاه قراردادهای هوشمند کد برنامه نویسی شده ایی هستند که در بلاک چین ذخیره می شوند و در صورت رعایت شرایط و ضوابط از پیش تعیین شده و برنامه ریزی شده به طور خودکار اجرا می شوند (Sheikh,et al,2019: 321 ) لذا دیگر فرصتی برای اصلاح، تغییر و نقض قرارداد توسط طرفین وجود ندارد.

     در این دیدگاه اعتقاد بر آن است که چون تعهدات توسط قرارداد هوشمند اجرا می‌شود دیگر تعهدی وجود ندارد تا طرفین با عدم انجام آن موجبات نقض قرارداد را مهیا نمایند. درواقع مهمترین عاملی که موجب می‌شود قرارداد هوشمند بتواند تعهدات قراردادی را انجام دهد امکان دسترسی به موضوع یا عوضین قراردادی است به همین دلیل گفته شده است. قرارداد هوشمند قراردادی است که عوضین قراردادی آن دارایی‌های الکترونیکی و دیجیتال می‌باشد تا از ماهیت خوداجرایی آنها اطمینان حاصل شود.(Savelyev,2017:130) لذا یک قرارداد زمانی هوشمند است که بتواند تمام تعهدات را خود اجرا نماید بدون آنکه نیاز به مشارکت هیچ شخص خارجی داشته باشد، در این صورت دیگر امکانی برای نقض قرارداد وجود ندارد. لذا باید گفت اگر قرارداد برای اجرا تعهد نیاز به مشارکت یکی از طرفین را داشته باشد مانند جایی که با یک تعهد فعلی مانند رنگامیزی یا ساخت یک کالا روبرو باشیم ما با یک قرارداد هوشمند روبرو نمی‌باشیم هرچند بخشی از تعهد به صورت خودکار انجام گیرد مانند پرداخت ثمن. در نتیجه در این دیدگاه اگر ما با یک قرارداد کد نویسی شده رو برو باشیم که حتی در شبکه بلاکچین هم ذخیره شده باشد، ولی برای اجرا تمام یا بخشی از تعهد نیاز به مشارک شخص دیگری چه به عنوان ثالث چه به عنوان یکی از طرفین داشته باشد، از دیدگاه طرفداران این نظریه با چنین قراردادهایی باید به عنوان یک قرارداد الکترونیکی برخورد کرد، نه به عنوان یک قرارداد هوشمند در غیر این صورت مفهوم قراردادهای هوشمند و تمایز آن با قراردادهای الکترونیکی مبهم خواهد بود و معنای مفید خود را نیز از دست می‌دهد. (Savelyev,2017:127)

2,2. دیدگاه دوم : امکان نقض قرارداد

    مطابق تعریفی که از قرارداد هوشمند توسط نیک‌زابو مطرح شد قرارداد هوشمند، قراردادهایی می‌باشند که بسیاری از شروط و تعهدات قراردادی را در سخت افزار و نرم افزاری که با آن سروکار داریم تعبیه می‌کند، به گونه ای که امکان نقض قرارداد برای نقض کننده سنگین و گران می‌باشد. لذا طرفداران این دیدگاه معتقدند قرارهای هوشمند نیز مانند هر قرارداد دیگر، می‌تواند انجام شود، اصلاح شود یا نقض شود.( Raskin,2017:326) با این تفاوت که در قراردادهوشمند سعی شده است با افزایش کاربری هوش مصنوعی و شبکه بلاک‌چین امکان نقض قرارداد به طور چشم‌گیری کاهش یابد. 

     درواقع طرفداران این دیدگاه معتقدند هرچند قرارداد هوشمند قراردادهایی هستند که به واسطه ویژگی خوداجرایی و موضوع قرارداد که دارایی دیجیتال و الکترونیکی می‌باشد، تمام تعهدات قراردادی را اجرا می‌نمایند ولی این به معنای آن نمی‌باشد که امکان نقض قراردادتوسط طرفین در قرارداد هوشمند وجود ندارد.

     ما در ادامه برای درک بهتر این مهم، بنا بر تقسیم بندی مشهور کتب حقوقی که موضوع تعهد را به انتقال مال، انجام فعل یا خودداری از انجام فعل تقسیم می‌نمایند. به بررسی امکان نقض تعهد در هر یک از این موارد می‌پردازیم.

1,2,2. امکان نقض تعهد در انتقال مال

     اگر چه بر خلاف آنچه شهرت یافته به نظر می‌رسد انتقال مال از مصادیق انجام فعل باشد ولی به جهت تفسیر و توضیح بهتر در این بخش به‌صورت تفکیک به بررسی آن می‌پردازیم. اصولا در قراردادهای سنتی، انتقال مال به صورت عین معین، کلی در معین یا کلی فی الذمه صورت می‌پذیرد. اما آیا نقض عهد در انتقال مال در قراردادهای هوشمند در3 شکل بیان شده ممکن است ؟

   در ایتدا بایدگفت که پایه و اساس کارکرد خود اجرایی قراردادهای هوشمند در خصوص اموال و دارایی، هوشمند سازی آن‌ها در قالب های الکترونیکی و دیجیتالی می‌باشد. درواقع منظور از دارايی هوشمند، دارايی می‌باشدکه توسط نهادهای ذیربط و دولتی به‌صورت مشخص و رسمی مورد شناسايی واقع شده و اطلاعات مربوط به آن به‌صورت رمز نگاری و کد نویسی یا توکنیزه¹⁸ شده و یا هر شکل دیگری در شبکه بلاک‌چین ذخیره شده است، مانند سند الکترونیکی یک خانه یا یک کتاب دیجیتال، پس به‌طور مشخص تنها اموالی می‌تواند به‌عنوان عوض قراردادی در قرارداد هوشمند مورد معامله قرارگیرد که به‌صورت هوشمند و رمزنگاری‌شده باشد. بنابراین مورد معامله نیز در قراردادهای هوشمند به ظاهر مشخص بوده و ابهامی در خصوص آن وجود ندارد.(صادقی، ناصر،1397 :149) 

       به این ترتیب در مورد عین معین باید گفت که تعهد به انتقال این اموال که به‌صورت دیجیتال و هوشمند در شبکه بلاکچین رمزنگاری شده باشد به راحتی توسط ساختار خوداجرایی قرارداد هوشمند اجرا می‌شود و به ظاهر فرصتی جهت نقض عهد توسط متعهد قرارداد وجود ندارد. اما به نظر می‌رسد حتی در انتقال این اموال نیز که مشهود ترین شکل ممکن خوداجرایی قرارداد هوشمند می‌باشد باید بین دو دسته از اموالی که به صورت عین معین موضوع قرارداد هوشمند واقع می‌شوند قائل به تفکیک شد. دسته اول اموالی هست که ماهیت و ذات دیجچیتالی دارند، مانند کتاب دیجیتالی، مقاله، بلیط، نرم‌افزار و بسیاری از کالاها و خدماتی را که به صورت الکترونیکی در آورد شده و به همان شیوه به شما تحویل داده می‌شود.(السان،1395: 30) در این دسته اموال امکان نقض قرارداد به سختی وجود دارد، هرچند در این مورد نیز صورت هایی ممکن است وجود‌ آید که موجب نقض عهد گردد. دسته دوم اموالی هستند که نماینگر یک دارایی فیزیکی در دنیای واقعی باشد مانند سند یک ملک یا ماشین که به صورت دیجیتال در آمده باشد، در این صورت هرچند قرارداد هوشمند می‌تواند اقدام به انتقال سند نماید یا حتی با تسلیم کلید هوشمند خانه و ماشین به خریدار  قرارداد را اجرا نماید، ولی صورت هایی وجود دارد که متعهد می‌تواند فعل یا اقدامی را به عمد یا سهوا انجام دهد که موجبات نقض عهد را فراهم نماید. مانند آنکه مبیع را از دسترس خارج نماید یا با هک کلید یا آسیب به سنسورهای خانه یا ماشین دیجیتالی امکان تسلیم نباشد. آنچه درباره عین معین بیان شد در کلی در معین نیز صدق می‌نماید. اما ممکن است این پرسش مطرح شود که در قراردادهای سنتی ممکن است متعهد با عدم تعیین مصداق موجبات نقض قرارداد را فراهم نماید؛ اما به نظر می‌رسد در قرارداد هوشمند و همه چیز به شکل کد نویسی ما برمی گردد؛ یعنی آنکه در قرارداد می‌توان اختیار تعیین مصداق را با خود قرارداد هوشمند واگذار کرد تا از نقض آن پیشگیری نمود. 

     اما مشکل و چالش اساسی ما در تعهد به انتقال اموال در عین کلی می‌باشد که آیا قرارداد هوشمند ‌می‌تواند تعهدی را که موضوع آن عین کلی می‌باشد را اجرا نماید؟ به نظر می‌رسد پاسخ منفی باشد. چراکه قرارداد هوشمند برای اجرای تعهد باید به دارايی مورد نظر دسترسی داشته باشد در حالی که در عین کلی هنوز مال موردنظر مشخص نشده است و یا اصلا تولید نشده است. لذا آنچه مشخص است، آن است که قطعا ساختار خود اجرایی قرارداد هوشمند نمی‌تواند خود اقدام به تهیه عین کلی و اجرای تعهد نماید. در نتیجه آنچه مشخص است عین کلی نمی‌تواند موضوع قرارداد هوشمند واقع شود.

    باتوجه به آنچه بیان شد مشخص شد که نمی‌توان مطلق بیان داشت که امکان نقض عهد در تعهد به انتقال مال وجود ندارد چرا که همانطور که بیان کردیم صورت هایی متصور هست که امکان نقض تعهد در انتقال مال نیز وجود دارد.

2,2,2. امکان نقض عهد در تعهد به فعل و ترک فعل

     مشخص است گاهی تعهد می‌تواند به‌صورت فعل یا ترک فعل باشد که در این صورت تعهد ما می‌تواند به‌ صورت فعل مادی باشد مانند ساخت یا تعمیر یا ترک فعل مادی همچون عدم اشتغال به یک شغل معین؛ گاهی نیز فعل یا ترک فعل ما حقوقی می‌باشد مانند تعهد به اسقاط یک حق یا تعهد به عدم انتقال عین مستاجره، اما در مورد تعهداتی که به‌صورت فعل یا ترک فعل موضوع قراردادهای هوشمند قرار می‌گیرند به نظر می‌رسد باید قائل به تفکیک شد، لذا اگر موضوع ما فعل یا ترک فعل حقوقی باشد ما غالبا با چالشی روبرو نمی‌باشیم و فرایند خود اجرا قرارداد هوشمند توان اجرای این تعهدات را مانند صدور سند یا صدور وکالت نامه و... را دارد؛ و به نظر امکان نقض قرارداد در این موارد به دشواری ممکن است. البته این مهم صرفا مختص به فعل حقوقی نبوده و در مورد ترک فعل حقوقی نیز صدق می‌نماید و فرایند خود اجرایی قرارداد هوشمند مانع تحقق ترک فعل حقوقی می‌شود. لذا به نظر می‌رسد امکان نقض تعهد با توجه به عدم دخالت متعهد در اجرای تعهد بعید می‌باشد. به عنوان مثال اگر موجر متعهد شده باشد که در مدت عقد اجاره حق انتقال عین مستاجره را نداشته باشد، او نمی‌تواند به واسطه یک قرارداد هوشمند ملک خود را به دیگری منتقل کند چراکه او به موجب قرارداد پیشین حق انتقال را ندارد و این قرارداد در شبکه بلاک‌چین ذخیره شده است. لذا در صورتی که اقدام به انتقال نماید هوش مصنوعی قرارداد هوشمند با توجه به ممنوعیت انتقالی که به واسطه قرارداد پیشین در شبکه بلاک‌چین ذخیره شده است مانع از این انتقال خواهد شد. اما در مورد فعل یا ترک فعل مادی به نظر می‌رسد فرایند خود اجرایی قرارداد هوشمند توان اجرای مستقیم قراردادی مانند ساختن یک ملک را ندارد، و این دسته از تعهدات اصولا نمی‌تواند موضوع قرارداد هوشمند واقع شود.

    با توجه به آنچه بیان شد در مورد تعهد به فعل و ترک فعل، در مواردی که این تعهدات می‌توانند موضوع قراردادهای هوشمند قرار بگیرند به دیدگاه اول که امکان نقض قرارداد وجود ندارد نزدیکتر می‌باشد.

    در نتیجه باید گفت هرچند نقض قراردادهای هوشمند برعکس آنچه تصور می‌گشت قراردادهای هوشمند، قراردادهایی کاملا غیر قابل نقض نمی‌باشند. این نشان می دهد که مزیت اصلی قراردادهای هوشمند این است که نقض قراردادها به ندرت اتفاق می افتد، زیرا اجرای قرارداد وابسته به شرایط از پیش تعریف شده است که توسط که هیچ یک از اطراف قرارداد کنترل نمی‌شود.( Zaheer,2018:142) لذا باید گفت قرارداد های هوشمند تلاش می‌نماید امکان نقض یا هک کردن قرارداد هوشمند را کاهش دهد و یا آنکه هزینه نقض قرارداد را به طور چشمگیری افزایش دهد. درواقع این گونه نباید تصور نمود که قرارداد هوشمند مطلقا اجرای قرارداد را تضمین می‌کند. بلکه قرارداد هوشمند اجرای تعهداتی را که توان اجرای آن را دارد و کد نویسی شده است را تضمین می‌نماید.توه به این نکته نیز مهم می‌باشد که امکان دارد نقض قرارداد به علت حوادث ناشی از قوه قاهره مانند قطع شبکه اینترنت باشد یا آنکه در کد نویسی قرارداد هوشمند اشکالی پیش آید که بیشتر موضوع انحلال، تعلیق یا اصلاح قرارداد می‌باشد که از موضوع بحث این پژوهش خار می‌باشد.

3.       ضمانت اجراهای نقض قرارداد هوشمند  

    در فقه امامیه به عنوان پیشینه نظام حقوقی ایران بر اساس آیه شریفه "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ..."¹⁹ عمل به تعهدات قراردادی الزامی اخلاقی و مذهبی می‌باشد. درنظام حقوقی ایران در ماده 219 ق- م، به تبع فقه امامیه طرفین قرارداد ملتزم به اجرای مفاد عقد می‌باشند. در نظام حقوق فرانسه نیز در ماده 1134 قانون مدنی که مبنای نگارش ماده 219 ق- م ایران نیز بوده است تعهدات قراردادی را قانون بین طرفین قرارداد دانسته که طرفین ملزم به انجام آن می‎‌باشند. در اين خصوص افراطي ترين نظريه را در حقوق سوسياليستي(اتحادجماهيرشوروي سابق) مشاهده مي‌شودكه اجراي عين تعهد را به عنوان يك اصل پذيرفته و باتوجه به اينكه هدف اجراي قرارداد را تضمين يك امر مهم واساسي يعني اجراي (برنامه) مي‌دانند نسبت به اجراي اين اصل شدت عمل فوق العاده‌ایی نشان مي‌دهند. لذا هرگونه عدم اجراي قرارداد را موجب تحمل مجازات شديد مي‌دانند.(هادی، 199:1398) در نظام حقوق انگلیس نیز با اینکه ضمانت اجراهایی همچون الزام به دلیل مسائل تاریخی جنبه فرعی دارد اما از متعهدله و تعهدی که به نفع او شده است حمایت می‌شود و متعهد عهد‌شکن باید تمام خسارت‌های ناشی از نقض عهد را جبران نماید .لذا اصل مسئله که تعهد قراردادی مورد حمایت نظام های حقوقی می‌باشد، اصلی پذیرفته شده می‌باشد.

     اصولا باید گفت نقض تعهدات در قرارداد زمانی محقق می‌گردد که یکی از طرفین قرارداد بدون آن که دلیل موجه قانونی داشته باشد از اجرای تعهد قراردادی خود شانه خالی می‌کند. اما اگر عدم اجرای تعهد قراردادی ناشی از واقعه خارجی و غیر ارادی باشد، هرچند ممکن است موجب عدم اجرای قرارداد گردد ولی این به معنای نقض قرارداد نمی‌باشد. همچنین گفته شده است نقض قرارداد علاوه بر عدم اجرای قرارداد یا تأخیر در اجرای قرارداد است. عدم اجرای بخشی از قرارداد و اجرای ناقص و معیوب قرارداد را نیز شامل می‌شود که در حقیقت نوعی از عدم اجرای قرارداد است.(شعاریان،بیگ‌پور،1397:‌ 17)

     یكی از مهمترین قواعد مسلم حقوقی پذیرفته شده در غالب نظام‌های حقوقی، اصل لزوم قراردادها می‌باشد که به معنی پایبندی طرفین به عقداست. لیكن تا قرارداد ضمانت اجرای محكمی نداشته باشد با وجود این اصل هم به نتیجه مطلوب نخواهیم رسید، ضمانت اجرای قرارداد در واقع پشتوانه اجرای تعهدات قراردادی است که عهدشكنی متعهد را مانع میگردد.(بوربور،1402: 87)

     ضمانت اجراهای نقض قرارداد یکی از مهم ترین مباحث حقوقی قراردادها است. درواقع زمانی که قراردادی منعقد می‌شود یک موقعیت جدید ایجاد می‌شود که در تمام نظام های حقوقی محترم و مورد حمایت می‌باشد.(رنجبر، 24:1395) هرچند ممکن است نوع حمایت و ضمانت اجرایی که برای تعهدات قراردادی در نظر گرفته می‌شود در همه نظام های حقوقی یکسان نباشد.

     در نظامهای حقوقی و اسناد بین‌المللی ضمانت اجراهای مختلفی برای نقض قراردادها مقررشده که بسته به نوع نقض در مواردی متفاوت است. به عنوان مثال در ماده 25 کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا، یا ماده 1-3-7 اصول قراردادهای تجاری بین‌المللی²⁰، و ماده 103- 8  اصول حقوق قراردادهای اروپا²¹، به نقض اساسی و غیراساسی پرداخته شده است. یا در نظام حقوق انگلستان نقض را به اعتبار زمان تحقق نقض، به نقض بالفعل و قابل پیش بینی تقسیم می‌نمایند، هرچند در طول زمان حقوق کامن‌لا به این سمت سوق پیدا کرده است که "نقض عهد اختیاری"²² را نیز به عنوان یک حق برای متعهد بشناسد. به همین شکل تقسیم بندی های مختلفی از نقض عهد در نظامهای حقوقی و اسناد بین المللی مطرح شده است و متناسب با هر یک از آن ها ضمانت اجراهایی در نظر گرفته شده است.

      در حقوق ایران به نوع نقض تعهد نقض اساسی و نقض جزئی و یا آثار ناشی از آن برای تعیین ضمانت اجرا و یا اعطای حق فسخ توجهی نشده و تفاوتی میان نقض اساسی و نقض غیراساسی تعهد وجود نداشته و نقض تعهد به هر درجه که باشد دارای قواعد یكسانی از نظر ضمانت اجرایی و راه های جبران خسارت می‌باشد.(بوربور،1402: 90)

     متاسفانه تا کنون در هیچ یک از نظام های حقوقی و اسناد بین المللی به نقض عهد در قراردادهای هوشمند و ضمانت اجراهای احتمالی آن اشاره نشده است، از همین رو ما در برخورد با نقض تعهدات در این دسته از قراردادها باید به اصول و مقررات عمومی حاکم بر نقض تعهدات در نظام های حقوقی و اسناد بین المللی رجوع کرد.

     نظام‌های حقوقی در راستای حمایت از قانون خود ساخته طرفین یعنی قرارداد ضمانت اجراهایی را پیش بینی نموده اند از جمله مهمترین این ضمانت اجراها می‌توان به حق‌حبس، الزام به اجرای عین تعهد، فسخ قرارداد، تقلیل ثمن و وجه التزام نام برد. ما در ادامه به بررسی هر یک از موارد مذکور و نقش آن ها در نقض تعهدات در قرارداد هوشمند می‌پردازیم.

1،3. امکان اعمال حق حبس  در قرارداد هوشمند

     اگر چه به معنای حقیقی اعمال حق حبس به معنای تحقق نقض قرارداد نمی‌باشد. اما نگارنده به واسطه کاربرد و نقشی که حق حبس در اجرا و جلوگیری از نقض قرارداد و تحقق مسئولیت قراردادی دارد به بررسی این مهم پرداخته است. حق حبس در بیشتر نظام‌های حقوقی پذیرفته شده و جنبه بین المللی دارد و یکی از شیوه‌های ضمانت انجام تعهدات قراردادی می‌باشد .(کاتوزیان، 1376 ، ج 2، ص 45 ) درواقع قانونگذاران نظام‌های حقوقی مختلف جهان در مقابل تکالیف و تعهداتی که برای طرفین قراردادهای دوجانبه ایجاد کرده اند، حقوق و اختیاراتی نیز به آنها اعطا نمودهاند که از مهمترین آنها، حق‌حبس می‌باشد.( سلطلان قیس، دودران،1401: 30) به عنوان مثال در نظام حقوقی انگلسان در بخش پنجم قانون فروش کالای این کشور به فروشندهایی که ثمن را دریافت نکرده است حقوق ویژه ایی اعطا شده است که یکی از آن ها همین حق‌حبس²³ می‌باشد. (میری، کاویار، درزی نقیبی، 1400: 62) در کنوانسیون بیع بین الملل نیز در مواد 85 و 86 کنوانسیون از اصطلاح داشتن حق حبس استفاده شده است.

     در نظام حقوقی ایران در عقود معاوضی هر یک از متعاقدین می‌تواند تا زمانی که موضوع مورد معامله را از طرف دیگر معامله و عقد تحویل نگرفته، از انجام تعهدی که به طور متقابل عهدهدار است، خودداری کند. به بیانی دیگر در عقود معاوضی، هر یک از متعاقدین می‌تواند تا عوض به آنها تحویل نشده است، از تسلیم و تحویل معوض به طرف مقابل خودداری کند؛ چنان که ماده 377  قانون مدنی نیزبیانگر این مطلب است. درواقع توافق دوطرف، این دو تعهد را با هم آفریده است پس منطقی و منصفانه است اگر هر یک از آنان اجرای تعهد خود را، همچنان که در مفاد توافق نیز آمده است، موکول به اجرای تعهد دیگری سازد.(کاتوزیان ، 1394: 87)لازم به ذکر است که قانونگذاری جهت اعمال حق حبس وجود شرایطی همچون معوض بودن و حال بودن را لازم دانسته است.

    اما پرسش اساسی در این بخش آن است که آیا امکان اعمال حق حبس در قرارداد های هوشمند نیز وجود دارد؟

     به نظر می‌رسد ما در قرارداد های هوشمند شاهد مفهوم حق حبس به معنای سنتی خود نخواهیم بود، چرا که تعهدات توسط قرارداد هوشمند و ساختار خوداجرایی آن اجرا می‌شود لذا دیگر نیاز نیست طرفین نگران اجرای تعهد توسط طرف مقابل باشند که اصولا ناشی از عدم اعتماد طرفین به یکدیگر می‌باشد. درواقع قراردادهای هوشمند به طرفین قرارداد این امکان را می‌دهد تا آنچه را که به آنها وعده داده شده است، به دست آورد، بدون نیاز به اعتماد بین فردی در مقابل طرف مقابل یا یک سیستم قضایی برای اجرای تعهد.(Zou, et al ,2019:2)  به همین دلیل اعتقاد ما بر آن است که  اصولا مبنایی برای اعمال حق حبس در قراردادهای هوشمند وجود ندارد چرا که تعهدات در قراردادهای هوشمند نه به وسیله طرفین بلکه به وسیله ساختار خود اجرای قرارداد هوشمند اجرا می‌شود. لذا تصور حق حبس در زمانی که تعهدات قراردای توسط قراردادهوشمند اجرا می‌شود ممکن نیست. 

2,3. امکان الزام به اجرای تعهد در قرارداد هوشمند

     اصولا متعهد یا متعهدین قرارداد نسبت به آنچه که در قرارداد به آن ملزم شده اند چه انجام فعل یا ترک فعل یا انتقال مبیع باشد را به اختیار خود انجام دهند و لزومی به اجبار و توسل به نهادهای ثالث برای اجرای این تعهد یا تعهدات نمی‌باشد. اما اگر متعهد به اختیار خود آنچه را که برعهده او می‌باشد را انجام ندهد فرایند اجرای قهری و جبری علیه او شروع می‌شود. مفهوم اجبار به انجام تعهد در واقع امر به این معنا می‌باشدکه متعهد آنچه را که به آن ملزم شده است اجرا نماید. درواقع در صورتی که متعهد به میل و رغبت خود و یا پس از مطالبه متعهدله از ایفاء تعهد سرپیچی کند، قانون حقوق و اختیاراتی را برای متعهدله در نظر گرفته که با اعمال آنها بتواند به عین موضوع تعهد یا بدل آن دست یابد. اساسا تخلف از اجرای تعهد در هیچ یک از نظام‌های حقوقی جهان مجاز نمی‌باشد، و متعهد در صورت تخلف یا اجبار به اجرای عین تعهد می‌شود یا به طرق دیگری خسارت ناشی از تخلف را باید جبرا نماید.(اسدی، احمدی،1394: 17)

     الزام به انجام تعهد واکنشی قدیمی و مورد پذیرش در بسیاری از نظام حقوقی است. و حتی گفته شده است "حق اجبار به اجرای عین تعهد نخستین حقی است که متعهدله برای خود مفروض می‌داند." (هادی، 1398: 202) در نظام حقوقی ایران نیز الزام به اجرای تعهد در زمره مهمترین ضمانت اجراهای قانونی می‌باشد. و قانوگذار در مواد 237 ،395 و 476 قانون مدنی مصادیق امکان الزام متعهد را بیان نموده است. در فقه امامیه نیز از الزام به انجام تعهد به عنوان مهمترین ضمانت اجرا در برخورد با نقض تعهد یاد شده است. بر عکس در کامن‌لا و در حقوق انگلیس الزام به انجام تعهد فقط به شکل استثنائی قابل اعمال است. درواقع تئوری اصلی در کامن‌لا این است که متعهد می‌تواند با جبران تمام خسارت ناشی از عدم انجام تعهد از انجام تعهد سر باز زند.(رنجبر،1395: 136) این حق همچنین در اسناد بین المللی نیز مورد شناسایی قرار گرفته است به عنوان مثال در مواد 46 و 47 کنوانسیون بیع بین‌الملل یا ماده 102 - 9 اصول حقوق قراردادهای اروپا به الزام به اجرای تعهد قراردادی اشاره شده است.

     برای اجبار متعهد به اجرای تعهد اصولا نیاز به یک نهاد ثالث مانند دادگاه با اجرائیه ثبت می‌باشد. در نظام حقوقی ایران برای اجبار متعهد اصولا ،مراجعه به دادگاه لازم نیست و متعهد می‌تواند از اداره ثبت اسناد اجرای مفاد سند رسمی را تقاضا نماید، اما اگر سند لازم الاجرا در میان نباشد، متعهدله برای اجبار متعهد به انجام تعهد باید به دادگاه مراجعه نماید.(صفایی، 1392: 202)

    همانطور که قبلا بیان نمودیم ما در قراردادهای هوشمند اصولا با دارایی سرکار داریم که بتوان برای آن یک هویت دیجیتالی ایجاد نمود حال این هویت می‌تواند ذات خود دارایی باشد یا آن که یا آنکه ما با اسناد الکترونیکی و دیجیتالی روبرو باشیم که نماینده دارایی فیزیکی. به عنوان مثال در یک قرارداد هوشمند بیع، هوش مصنوعی قرارداد به واسطه ساختار خود اجرایی خود فقط لازم است سند دیجیتالی مالکیت را از کیف پول دیجیتالی فروشنده به خریدار منتقل نماید و درمقابل نیز ثمن را از کیف پول خریدار به کیف پول فروشنده منتقل نماید. لذا طرفین نمی‌توانند مانع اجرا شوند. تفاوتی نیز نمی‌کند که در قرارداد هوشمند مورد نظر تعهد شده باشد که مال مورد نظر را در مدت معین شده‌ایی به صورت شرط تاجیل منتقل شود و یا آنکه قرارداد هوشمند ما معلق باشد. اما همانطور که قبلا اشاره نمودیم امکان دارد مصداق هایی پیش آید که که امکان نقض تعهد ایجاد گردد به خصوص در مواردی که متعهد به عمد اقدامی انجام می‌دهد که مانع اجرای تعهد می‌شود به عنوان مثال اگر در یک قرارداد مقرر شده باشد خودرو یا خانه شخص «الف» در مقابل مقداری ارز دیجیتال به شخص «ب» منتقل گردد، این قرارداد زمانی می‌تواند در قالب قرارداد هوشمند قرار گیرد که اولا دارای یک سند الکترونیکی یا دیجیتال باشد و دوما امکان دسترسی قرارداد هوشمند به خودرو یا خانه مذکور با توجه به فناوری هایی همچون اینترنت اشیاء جهت تسلیم ممکن باشد. در مثال مذکور تصور نمایید که فروشنده با دستکاری سنسورهای اتومبیل یا خانه مذکور امکان تسلیم مال مورد نظر توسط قرارداد را فراهم نسازد. یا آنکه فروش خودرو یا ملک مورد نظر به صورت نسیه و اقساطی بوده است و کیف پول دیجیتالی خریدار به رغم تسلیم مال مورد نظر در فواصل زمانی مشخص شده ارز کافی برای پرداخت اقساط را نداشته باشد. مسئله اساسی ما در این بخش آن است که آیا امکان الزام به اجرای تعهد در قراردادهای هوشمند ممکن می‌باشد؟ در صورت ممکن آیا ما با یک نها ثالث برای این الزام نیازمندیم؟ به نظر در پاسخ باید گفت که نه تنها منعی در الزام در قرارداد های هوشمندوجود ندارد بلکه به نظر می‌رسود می‌توان از ساختار خود اجرایی قرارداد هوشمند به نحوی در الزام متعهد بهره جست ، ما در ادامه با تجوه به کارکرد خود اجرایی قرارداد هوشمند ضمانت اجرای الزام را از 2 منظر مورد بررسی قرار نمودیم.

1,2,3. الزام مستقیم در قرارداد هوشمند

     منظور از الزام مستقیم آن است که قرارداد هوشمند همانطور که توان اجرای مستقیم قرارداد را به واسطه ساختار خود اجرایی، خود دارد می‌تواند در صورت نقض قرارداد از سوی متعهد می‌تواند اقداماتی را به عنوان وسیله‌ایی برای اجبار متعهد به صورت مستقیم بدون دخالت هیچ ثالثی اعمال نماید. درواقع طرفین می‌توانند طیف گسترده‌ایی از اقدامات احتیاطی را در قرارداد کدنویسی نمایند تا در صورت نقض قرارداد در راستای الزام شخص مورد نظر به اجرای مفاد قرارداد اعمال شود. به عنوان مثال تعلیق امضای دیجیتال، ناقض قرارداد در شبکه بلاک‌چین، در این صورت کلید خصوصی وی معلق و وی امکان انعقاد قراردادهای هوشمند را در شبکه بلاکچین نخواهد داشت. (ناصر،1397: 54) این امر می‌تواند تا اجرای تعهدات توسط متعهد ادامه داشته باشد. 

لازم به ذکر است این قبیل  اقدامات زمانی ممکن است که از قبل در قرارداد هوشمند کدنویسی شده باشد.

2,2,3. الزام غیر مستقیم در قرارداد هوشمند

     در این شیوه به مانند قراردادهای سنتی به یک واسطه ثالث برای الزام متعهد به اجرای قرارداد نیاز می‌باشد. رجوع به ثالث در قرارداد هوشمند می‌تواند به دو شکل صورت پذیرد اول آنکه قرارداد هوشمند از طریق یک اوراکل²⁴ به یک نهاد قضایی یا مثلا اداره ثبت متصل می‌باشد، در این صورت متعهدله و یا حتی خود قرارداد هوشمند در صورتی که کد نویسی شده باشد و این اجازه به او داده شده باشد می‌تواند برای اجبار متعهد به این ثالث که می‌تواند دادگاه باشد رجوع نماید، تا از این طریق متعهد را اجبار به اجرای تعهد نماید. در شیوه دوم از قبل امکان رجوع به ثالث از طریق اوراکل پیش بینی نشده است لذا متعهدله باید برای الزام و طرح دعوا خود مستقیما و خارج از شبکه باید به سیستم های قضایی رجوع نماید.

   3,3. امکان اعمال حق فسخ در قرارداد هوشمند

      روابط اجتماعی اشخاص در جوامع و اهمیتی که اعتبار و نگاه عمومی به اشخاص دارد، باعث می‌شود که در بسیاری از مواقع تعهدات قراردادی بدون هیچ مشکلی به اجرا درآید؛ اما تعدادی از قراردادها نیز وجود دارد که به نتیجه نمی‌رسند و به دنبال آن موضوع ضمانت اجرایی همچون فسخ پیش می‌آید. لذا یکی دیگر از ضمانت اجراهای مطرح در حوزه نقض قراردادها فسخ قرارداد می‌باشد. این حق کم بیش در نظام حقوقی مختلف و اسناد بین المللی شناخته شده است. درکنوانسیون بیع بین‌المللی کالا حق فسخ به عنوان یک ضمانت اجرای عام در مقابل عدم انجام تعهد در مواد 49 و 64 کنوانسیون اشاره شده است. این مهم همچنین در مواد 301 - 9 و 304 - 9 اصول حقوق قراردادهای اروپا مورد اشاره قرار گرفته است. در نظام حقوق کامن‌لا نیز حق فسخ در زمره حقوق عامی است که در صورت نقض برای متعهد ایجاد می‌شود.

        «در نظام حقوقی ایران و در بخش قواعد عمومی قرارداد ها مستقیما از فسخ به عنوان ضمانت اجرایی نقض قرارداد یاد نشده است.» (دارویی ، 1393: 130 ) درواقع اگر چه خیارهای موجود در قانون مدنی ایران متعدد است اما هیچ یک حاوی یک قاعده عمومی برای فسخ عقد در صورت انجام تعهد نیست. با این وجود برخی به استناد مواد 239، 379، 395، 487، و 492 قانون مدنی به بیان این ضمانت اجرا پرداخته‌اند.

      اما پرسش اساسی در این بخش آن است که آیا قراردادهای هوشمند قابلیت فسخ را دارند؟ از حیث فنی به نظر می‌رسد در قراردادهای هوشمند هم می‌توان از فسخ استفاده کرد و قرارداد را در مواقع و شرایط لازم، منحل و فسخ کرد. به عبارتی، در این دسته از قراردادها امکان استفاده از خیار فسخ در مواقع نقض تعهدات قراردادی امکانپذیر است.( خوانساری ، قلیچ ،1399: 17) اما اعمال فسخ در قرارداد های هوشمند به راحتی اعمال آن در قرارداد های سنتی نمی‌باشد. و برای اعمال آن باید استاندارهایی اعمال شود که در ذیل به آن اشاره خواهیم کرد.

1,3,3. کد نویسی امکان اعمال حق فسخ

     اولین شرط اعمال حق فسخ در قرارداد های هوشمند پیش‌بینی آن در قرارداد هوشمند می‌باشد؛ در قرارداد های سنتی نیازی به پیش بینی حق فسخ، خیار و یا اقاله در قرارداد وجود ندارد و حتی برعکس، باید نبود آن ها را در قرارداد شرط نمود. به عنوان مثال اگر طرفین در قرارداد سنتی قصد داردند هیچ خیاری وجود نداشته مطابق ماده 448 ق.م که بیان می‌دارد « سقوط تمام یا بعضی از خیارات را می‌توان در ضمن عقد شرط نمود » باید آن را در قرارداد ذکر نمایند.

      در قرارداد های هوشمند در صورت عدم پیش بینی حق فسخ نمی‌توان قرارداد را فسخ نمود هرچند که قانون این اجازه را به شخص داده باشد. و عملا راهی جز رجوع به نهاد های قضایی وجود ندارد. در قراردادهای سنتی متعهدله می‌تواند قرارداد را فسخ نماید بدون آنکه تحقق آن مستلزم صدور رای دادگاه باشد. امادر قرارداد هوشمند اگر این حق پیش بینی نشده باشد با اینکه مطابق قانون متعهدله حق فسخ قرارداد را دارد ولی به دلیل عدم پیش‌بینی آن در قرارداد هوشمند نمی‌توان آن را اعمال کرد. علت اصلی عدم امکان فسخ قرارداد هوشمند در صورت عدم کدنویسی آن به ویژگی تغییر ناپذیری بلاکچین باز می‌گردد. مطابق این ویژگی هنگامی که تراکنش به بلاک‌چین متصل می‌شود و بر روی آن اجماع صورت می‌گیرد دیگر امکان تغییر یا حذف آن وجود نخواهد داشت. لذا هر تراکنشی برای همیشه ذخیره می‌شود و نمی‌توان آن‌ها را تغییر داد، مگر اینکه فردی بتواند کنترل بیش از 51% گره ها را به‌طور هم زمان در دست بگیرد.(Chang Lin, Chun Liao , 2017: 653) از همین رو باید گفت تغییر ناپذیری از اساسی‌ترین ویژگی‌های شبکه بلاک‌چین است. در نتیجه  اساساً، از آنجایی که قراردادهای هوشمند به‌عنوان قطعه‌ای از کد در شبکه بلاک‌چین ثبت و اجرا می‌شوند، پس از تنظیم، طرفین نمی‌توان به راحتی تغییردهند. (Allam, 2018:142) به طور دقیق تر یعنی آنکه اعمال حق فسخ در قراردادهای هوشمند بدون آنکه در قرارداد کد نویسی شده باشد هیچ تاثیری ندارد و فرایند خود اجرایی متوقف نخواهد شد، در نتیجه می‌توان گفت در حال حاضر اعمال حق فسخ در قرارداد هوشمند می تواند به چند شکل مطرح گردد . در شیوه اول متعهد له امکان اعمال حق فسخ  در صورت عدم اجرای تعهدات توسط متعهد را دارد. در شیوه دوم همانطور که در بخش الزام و اجبار غیر مستقیم نیز بیان کردیم امکان دارد در قرارداد هوشمند امکان رجوع به نهاد های قضایی ثالث از طریق اوراکل پیش‌بینی شده باشد که در این صورت متعهد می‌تواند به این نهادها در چهارچوب قراردادهوشمند جهت اعمال حق فسخ خود رجوع نماید.

اما در صورتی که در قرارداد هوشمند فسخ قرارداد پیش‌بینی نشده باشد راهی جز رجوع به ساختارهای قضایی برای اجرای تصمیمات مقامات در حالت "آفلاین" با تعقیب متعهد و مجبور کردن او برای ایجاد تغییرات و جود ندارد. البته گروهی نیز در این مورد پیشنهاد به ایجاد مفهوم "ابر کاربر"²⁵ برای مقامات دولتی و قضایی می‌باشند که حق دارند محتوای قرارداد هوشمند یا پایگاه‌های داده بلاک‌چین را مطابق با یک رویه مشخص به منظور انعکاس تصمیمات مقامات دولتی تغییر دهند.( Savelyev, 2017: 133) مانند اضاف کردن حق فسخ، هرچند به این دیدگاه نقد شده است که ایجاد چنین حقی برای یک نهاد ثالث برای تغییر در بلاکچین خلاف مقتضات و ماهیت بلاکچین می‌باشد و مزیت اصلی بلاکچین یعنی تغییر ناپذیری را از بین خواهد برد.

2,3,3. تدوین دقیق ساختار حق فسخ         

      شاید پیچیده ترین قسمت اعمال حق فسخ در قراردادهای هوشمند همین استاندارد باشد. صرف پیش‌بینی حق فسخ هیچ تاثیری ندارد بلکه باید به‌طور کاملا دقیق در قرارداد مشخص شود که چه کسی و تحت چه شرایطی حق اعمال حق فسخ را دارد. لذا در قرارداد هوشمند باید کاملا دقیق و به‌ صورت کد نویسی «اگر... آنگاه....»²⁶ مشخص گردد که طرف یا طرفیت با حصول چه نقض تعهدی و اتفاقی از حق فسخ برخوردار می‌باشند. «مجاز بودن به غیر اینصورت قرارداد را با اعطای فرصت جهت نقض به طرف فرصت طلب و غیر ذی حق تضعیف می‌کند.» (اسماعیلی ، فتحی زاده ، 1398) همچنین هوش مصنوعی قراردادهای هوشمند باید اطمینان حاصل کنند که کلیه شرایط مقرر در حق فسخ، قبل از اجرای فسخ محقق شده است.

3,3,3. اعاده به وضعیت سابق

      مشخص است که در صورت فسخ یک قرارداد باید همه چیز به حالت ابتدایی خود برگردد اگر مثلا متعهدله ثمن را پرداخت کرده باشد ولی متعهد به تعهدات خود عمل ننموده باشد و متعهد‌له به ناچار مجبور به فسخ قرارداد گشته باشد باید ثمن پرداخت شده توسط متعهدله به او بازگردد. در قراردادهای سنتی در صورت فسخ قرارداد طرفین باید به اختیار یا به اجبار دادگاه آنچه را گرفته‌اند بازگردانند. در قراردادهای هوشمند صرف فسخ قرارداد و آزادسازی طرفین از تعهدات بعدی پایان فسخ نمی‌باشد بلکه بازگرداندن طرفین به و ضعیت قبل از قرارداد، به گونه‌ایی که اگر چنین قراردادی وجود نداشت آنها در آن وضعیت بودند نیز باید محقق گردد. یعنی آنکه ساختار خود اجرایی قرارداد هوشمند باید همان گونه که قرارداد را به صورت خوداجرا انجام داد به صورت خود اجرا به وضعیت سابق برگرداند. 

4,3. امکان اعمال حق تقلیل ثمن در قرارداد هوشمند

    یکی دیگر از ضمانت اجراهای قابل ملاحظه در قراردادها حق تقلیل ثمن می‌باشد. به طور ساده می‌توان گفت در حق تقلیل ثمن متعهدلهی که به موضوع تعهد خود کاملا دست نیافته است مثلا موضوع تعهد خود را معیوب یا با اوصاف و مقداری که مطابق با قرارداد نیست، دریافت کرده است می‌تواند مقداری از ثمن را به دلیل این عدم مطابقت کم نماید. (رنجبر،1395: 176) در نظام حقوقی ایران می‌توان مصادیقی از حق تقلیل ثمن در تحت عنوان ارش مشاهده نمود مانند ماده 422 قانون مدنی. در کامن‌لا ضمانت اجرایی تحت عنوان تقلیل ثمن وجود ندارد. اما در اسناد بین المللی همچون کنوانسیون بیع بین الملل در ماده 50 به حق تقلیل ثمن اشاره شده است.

     در مورد قراردادهای هوشمند و امکان اعمال حق تقلیل ثمن در کد قرارداد، باید گفت به نظر می‌رسد اعمال چنین ضمات اجرایی در قرارداد هوشمند با دشواری ممکن است. چرا که در قراردادهای هوشمند چون تعهد توسط ساختار خود اجرایی و این قرارداد و تحت نظارت هوش مصنوعی انجام می‌دهد امکان تخلف به سختی قابل تصور است به عنوان مثال اگر مبیع کمتر از مقدار مشخص باشد یا معیوب باشد قرارداد هوشمند قرارداد را اجرا نمی‌نماید، و فقط در صورت محقق بودن تمام شرایط عقد را منعقد می‌نماید لذا دیگر مجالی برای پیش آمدن ضمانت اجرایی به نام تقلیل ثمن وجود ندارد. حتی در صورت تحقق تخلف و ادعای آن از سوی متعهد له قرارداد هوشمند توان ارزیابی صحت سقم آن و حتی فراتر از آن توان ارزیابی و محاسبه میزان تقلیل ثمن را ندارد. لذا متعهدله را ناگذیر به رجوع به نهاد های قضایی می‌نماید . 

5,3. امکان درج وجه التزام در قراردادهای هوشمند

     طرفین قرارداد می‌توانند هنگام انعقاد قرارداد یا پس از آن شرط نمایند که در صورت نقض قرارداد از سوی متعهد مبلغ معینی به عنوان خسارت به طرف متضرر پرداخت شود.(شعاریان، بیگ پور، 1398: 228) اصل حاکمیت اراده اقتضا می‌نمایدکه توافق طرفین در تعیین مبلغ خسارت معتبر و الزام آور باشد.(صفایی، 1392: 209) در واقع امر وجه التزام یکی از شناخته شده ترین و رایج ترین شیوه های اعلام اراده طرفین در خصوص جبران خسارت احتمالی ناشی از نقض قرارداد است. 

      تعیین وجه التزام تقریبا در تمامی نظام‌های حقوقی معروف جهان به رسمیت شناخته شده است.(اسدی، احمدی، 1394: 42) به عنوان مثال قانونگذار فرانسه در ماده 1229 قانون مدنی فرانسه به تعریف وجه التزام پرداخته است. در نظام حقوقی ایران نیز مفهوم وجه التزام در موادی همچون ماده 230 قانون مدنی و ماده ۳۹ آیین نامه اجرای مفاد اسناد رسمی لازم الاجرا مورد شناسایی قرار گرفته است.

     در قراردادهای هوشمند نیز درصورتی که مبلغی تحت عنوان وجه التزام در قرارداد گنجانده شده باشد، قرارداد هوشمند به طور خودکار اقدام به اخذ خسارت از کیف پول دیجیتالی متعهد می نماید بدون آنکه نیاز به دخالت ثالث یا نهادهای قضایی باشد. درواقع قرارداد هوشمند همانطور که با ساختار خود اجرایی خود اقدام به اجرای تعهدات می‌نماید می‌تواند اقدام به اعمال ضمانت اجرای وجه التزام نیز نماید.

      اما نکته قابل توجه در مورد این ضمانت اجرا امکان تعدیل آن در صورت نامناسب بودن آن است. قانونگـذار فرانسـه در اصلاحات اخیر خود اختیار افـزایش یـا کاهش وجه التزام را به دادرس اعطا  کرده است. (هراتی، 1401: 147) در نظام حقوقی ما نیز با توجه به نص صریح ماده 230 قانون مدنی که بیان می‌‎نماید " اگر در ضمن معامله شرط شده باشد که در صورت تخلف، متخلف مبلغی به عنوان خسارت تادیه نماید، حاکم نمی‌تواند او را به بیشتر یا‌ کمتر از آن چه که ملزم شده است محکوم کند." به نظر امکام تعدیل وجه التزام از سوی دادگاه وجود ندارد. با این وجود برخی از حقوقدانان و قضـات دادگاههـا درصـورت غیرعـادی بـودن میـزان ایـن تضمین قراردادی بر مؤثر نبودن آن نظردارند. اما در قراردادهای هوشمند به نظر کار دشوارتر باشد چراکه همانطور که قبلا نیز به آن اشاره نمودیم با توجه به غیر قابل تغییر بودن بلاک‌چین نمی‌توان مفاد قرارداد هوشمند را تغییر داد. درواقع قرارداد هوشمند فارغ از گزاف بودن یا ناچیز بودن وجه التزام اقدام به اعمال این ضمانت اجرا می‌نماید. مگر آنکه مطابق آنچه قبلا در بحث اعمال حق فسخ بیان کردیم نهاد های قضایی تحت عناوینی همچون ابر کاربرد بتوانند تغییراتی را در قرارداد و شبکه بلاک‌چین اعمال نمایند.

     در پایان باید به این نکته اشاره نمود که اگر خسارت تاخیر یا عدم اجرای قرارداد در غالب وجه التزام در قرارداد هوشمند مشخص نشده باشد ، چاره ایی جز رجوع به نهادهای قضایی وجود ندارد. چراکه قرارداد هوشمند و هوش مصنوعی آن در حال حاضر توان ارزیابی و اعمال چنین خساراتی را ندارد.

نتیجه گیری

     عدم اجرای تعهدات و نقض آن‌ها، یکی از مهمترین عواملی است که مانع از اجرای صحیح و به موقع قراردادها می‌شود. اما با ظهور قراردادهای هوشمند شبکه بلاکچین در دهه گذشته بسیاری از صاحب نظران این حوزه معتقد بودند با توجه به ساختار خود اجرایی قراردادهای هوشمند در اجرای تعهدات قراردادی دیگر فرصتی برای نقض قرارداد وجود ندارد. اما گذشت زمان نشان داد هرچند اجرای قراردادهای هوشمند می تواند به نحو چشمگیری به کاهش مسائلی مانند نقض قرارداد کمک نماید اما این به معنای عدم امکان نقض تعهدات در قراردادهای هوشمند نمی‌باشد. از همین رو ما شاهد ورود ضمانت اجراهای نقض قراردادهای سنتی در قراردادهای هوشمند خواهیم بود. اما اعمال این ضمانت اجراهای قراردادی در قراردادهای هوشمند همیشه به راحتی اعمال آن ها در قراردادهای سنتی نمی‌باشد. آنچه مشخص است آن است که اعمال پاره ایی از ضمانت اجراهای مرسوم در قراردادهای هوشمند قابل تصور نمی‌باشد مانند حق حبس و تقلیل ثمن. اما در مورد ضمانت اجراهای مرسوم دیگر باید گفت برای اعمال ضمانت اجراهای قراردادی توسط قرارداد هوشمند در گام اول باید این ضمانت ‌اجرا از پیش در قرارداد هوشمند کد نویسی شده باشد، چرا که با توجه به اصل تغییر ناپذیری بلاکچین امکان تغییر در قرارداد هوشمند پس از بارگذاری در بلاکچین وجود ندارد. لذا در صورت عدم پیش بینی آن در قرارداد راهی جز رجوع به محاکم و ساختارهای مربوطه خارج از قرارداد وجود ندارد، که با توجه به ساختار بلاکچین امری دشوار می‌باشد. لذا بهتر می‌باشداز پیش به این مهم توجه شود و در قرارداد هوشمند اعمال گردد. در گام دوم پس از پیش بینی ضمانت اجراها نوبت به اعمال آن ها می‌رسد. در قراردادهای هوشمند می‌تواند چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیر مستقیم بسیاری از ضمانت اجراهای قراردادی همچون الزام، حق فسخ و وجه التزام را اعمال نمود. در شیوه های مستقیم درواقع قرارداد هوشمند همانطور که به صورت خوداجرا می‌تواند اقدام به اجرای تعهدات قراردادی ‌نماید، می‌تواند بسیاری از ضمانت اجراهای قراردادی همچون وجه التزام یا اجبار و الزام متعهد به طرق پیش بینی شده در قرارداد را اعمال نماید یا آنکه اختیار اعمال مستقیم آن را در دست متعهدله بگذارد مانند حق فسخ. اما در شیوه های غیر مستقیم قرارداد هوشمند و متعهدله امکان اعمال مستقیم ضمانت اجراها را نداشته بلکه برای اعمال ضمانت اجراهای قراردادی به وسیله واسطه های اوراکل، پیش بینی شده در قرارداد به ساختار های قانونی و قضایی مراجعه می‌نماید و سپس دستور و آراء آن ها را اجرا می‌نماید.

منابع

الف ) فارسی

1.       السان، مصطفی. (1395).حقوق تجارت الکترونیک، چاپ سوم، تهران، انتشارات سمت

2.       اسدی، بهنام، احمدی، امیر.(1394). آثار نقض قرارداد: با نگاهی به سیستم حقوقی کامن لا و اسناد بین المللی، چاپ اول انتشارات قانون یار، تهران

3.       آقاپور، هادی. (1397).« نحوه اجبار به انجام تعهدات قراردادی » پژوهش های حقوق تطبیقی عدل و انصاف، سال اول، شماره 1، صص7-21

4.       اسماعیلی عطاابادی، عقیل و فتحی زاده، امیرهوشنگ. (1398). «تعیین استاندارد برای تغییر و انحلال قراردادهای هوشمند»، اولین کنفرانس بین المللی مدیریت دانش، بلاکچین و اقتصاد، تهران

5.       اسماعیلی عطاابادی، عقیل. (1398). «حاکمیت حل اختلاف بلاکچین»،اولین کنفرانس بین المللی مدیریت دانش، بلاکچین و اقتصاد،تهران

6.       اسماعیلی عطاآبادی، عقیل.(1398). «آثار فناوریهای بلاکچین و قراردادهای هوشمند بر حل و فصل اختلافات داوری و دادرسی دادگاه در مرحله ای بحرانی»،اولین کنفرانس بین المللی مدیریت دانش، بلاکچین و اقتصاد،تهران

7.       بوربور، محمد رضا. (1400). «آثار نقض تعهدات قراردادی و مطالبات ناشی از آن در حقوق ایران و انگلستان»، نشریه پژوهش و مطالعات اسلامی، سال سوم، شماره 27، صص86-105

8.       خوانساری، رسول، قلیچ ،وهاب. (1399). « بررسی ابعاد فقهی و حقوقی بهکارگیری قراردادهای هوشمند در نظام مالی ایران»، پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، تهران

9.       رنجبر، مسعودرضا. (1395). تعیین خسارت ناشی از نقض قرارداد، چاپ سوم، انتشارات میزان، تهران

10.       سلطان‌قیس،زکیه،دودران، علیرضا لطفی(1401)،«حق حبس و تعلیق در حقوق ایران با مطالعه تطبیقی در کنوانسیون بیع بین‌الملل کالا (1980) وین»، مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، سال چهارم،شماره 40

11.       شعاریان، ابراهیم، شیرین بیگ‌پور،رویا. (1398). «تاثیر انواع نقض قرارداد بر ضمانت اجرای آن با تاکید بر اسناد بین المللی»، فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال هفتم، شماره 26

12.       شعاریان، ابراهیم، صاحب‌جمع، سارا. (1400). «سلسله مراتب و تغییر ضمانت اجراهای نقض قرارداد؛ رویکرد اسناد بین المللی و حقوق ایران»، نشریه علمی مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، سال دوازدهم، شماره بیست و چهار، صص33-79

13.       شهیدی، مهدی. ( 1382 ). قراردادها و تعهدات، چاپ اول، تهران انتشارات مجد

14.       صفاي، سید حسن.(1392). دوره مقدماتی حقوق مدنی قواعد عمومی قراردادها، جلد دوم ،چاپ چهردهم، انتشارات میزان

15.       صادقی، محسن، ناصر، مهدی. (1397). «ملاحظاتی برای سیاستگذاری حقوقی قراردادهای هوشمند»، سیاستگذاری عمومی، تهران، دوره 4 ، شماره 2 ، صص143-167

16.       طالب احمدی، حبیب، کاظمی‌نجف آبادی، عباس.(1394). «ضمانت اجراي احتمال نقض قرارداد در حقوق ايران و نظام حقوق عرفي»، مجله مطالعات حقوقي دانشگاه شـيراز، دوره هفتم، شماره چهارم

17.       کاتوزیان، ناصر.(1376). قواعد عمومی قراردادها )مسئولیت قراردادی  اجرای عقد و عهد شکنی(، چاپ دوم ، تهران، شرکت سهامی انتشار

18.       کاتوزیان، ناصر.(1392). دوره مقدماتی حقوق مدنی اعمال حقوقی قرارداد- ایقاع، چاپ هشتم، شرکت سهامی انتشار

19.       مختاری، رحیم،زارع، هادی. (1402). « بررسی ساختار خود اجرایی قراردادهای هوشمند در اجرای تعهدات قراردادی»، هفتمین کنفرانس ملی دستاوردهای نوین در حقوق و روانشناسی، دوره 7، تهران

20.       میری، حمید، کاویار،حسین،تقی‌پور درزی نقیبی، محمد حسین.(1401). «حق حبس شرایط و آثار آن در حقوق ایران و انگلستان»، مجله حقوق اسلامی، سال 19، شماره 72، صص 59-83

21.       ناصر، مهدی، رضوی، محمدحسن.(1398). «تحلیل حقوقی کارکرد قراردادهای هوشمند در نقل و انتقالات دیجیتالی در بازارهای مالی»، پژوهشنامه بازرگانی, دوره 24، شماره 93، صص 31-70

22.       ناصر، مهدی، صادقی ،حسین. (1398). «اعتبار سنجی و چالش های حقوقی به کارگیری قراردادهای هوشمند بامطالعه تطبیقی نظام حقوقی ایران و آمریکا». پژوهش حقوق خصوصی.دوره 7 ، شماره 27،صص 255-288

23.       ناصر، مهدی. (1397). قراردادهای هوشمند(مطالعه تطبیقی حقوق ایران و امریکا)، چاپ اول، تهران، انتشارات مجد

24.       هادی، سولماز.(1398). « جايگاه نقض تعهدات قراردادي در حقوق ايران و انگليس »، فصــلنامه بيــن المللــي قــانــون يــار،دوره سوم،شمره 9

25.       هراتی، مصطفی.(1401). «ماهیت حقوقی وجه التزام و تعدیل آن در حقوق ایران و فرانسه»، نشریه حقوق اسلامی،شماره 74،صص 135-157

ب ) لاتین

1.       Ahmed, A. S., & Aura, T. (2018, August). Turning trust around: smart contract-assisted public key infrastructure. In 2018 17th IEEE International Conference On Trust, Security And Privacy In Computing And Communications/12th IEEE International Conference On Big Data Science And Engineering (TrustCom/BigDataSE) (pp. 104-111). IEEE.‏

2.       Allam, Z. (2018). On smart contracts and organisational performance: A review of smart contracts through the blockchain technology. Review of Economic and Business Studies, 11(2), 137-156

3.       Colombo, C., Ellul, J., & Pace, G. J. (2018). Contracts over smart contracts: Recovering from violations dynamically. In Leveraging Applications of Formal Methods, Verification and Validation. Industrial Practice: 8th International Symposium, ISoLA 2018, Limassol, Cyprus, November 5-9, 2018, Proceedings, Part IV 8 (pp. 300-315). Springer International Publishing.‏

4.       Hulicki, M. (2017, June). The legal framework and challenges of smart contract applications. In Conference on System Sciences (pp. 1-4).‏

5.       Gilcrest, J., & Carvalho, A. (2018, December). Smart contracts: Legal considerations. In 2018 IEEE International Conference on Big Data (Big Data) (pp. 3277-3281). IEEE.‏

6.       Khan, S. N., Loukil, F., Ghedira-Guegan, C., Benkhelifa, E., & Bani-Hani, A. (2021). Blockchain smart contracts: Applications, challenges, and future trends. Peer-to-peer Networking and Applications, 14(5), 2901-2925

7.       Lin, I. C., & Liao, T. C. (2017). A survey of blockchain security issues and challenges. Int. J. Netw. Secur., 19(5), 653-659

8.       O'Shields, R. (2017). Smart contracts: Legal agreements for the blockchain. NC Banking Inst., 21, 177.‏

9.       Popovski, L., Soussou, G., & Webb, P. B. (2018). A brief history of blockchain. Leg. News, 431-437.‏

10.       Raskin, M. (2016). The law and legality of smart contracts. Geo. L. Tech. Rev., 1, 305.‏

11.       Sheikh, H., Azmathullah, R. M., & Rizwan, F. (2019). Smart contract development, adoption and challenges: the powered blockchain. International Research Journal of Advanced Engineering and Science, 4(2), 321-324.‏

12.       Savelyev, A. (2017). Contract law 2.0:‘Smart’contracts as the beginning of the end of classic contract law. Information & communications technology law, 26(2), 116-134.‏

13.       Szabo, N. (1996). Smart contracts: building blocks for digital markets. EXTROPY: The Journal of Transhumanist Thought,(16), 18(2), 28.‏

14.       Tai, E. T. T. (2018). Force majeure and excuses in smart contracts. European Review of Private Law, 26(6).‏

15.       Tsankov, P., Dan, A., Drachsler-Cohen, D., Gervais, A., Buenzli, F., & Vechev, M. (2018, October). Securify: Practical security analysis of smart contracts. In Proceedings of the 2018 ACM SIGSAC conference on computer and communications security (pp. 67-82).‏

16.       Whitaker, A. (2019). Art and blockchain: A primer, history, and taxonomy of blockchain use cases in the arts. Artivate, 8(2), 21-46.‏

17.       Zou, M., Cheng, G., & Soria Heredia, M. (2019). In code we trust? Trustlessness and smart contracts. Trustlessness and Smart Contracts (April 1, 2019). Computers and Law.‏

 

 

---

[1]  Blockchain

[2]   Cloud computing

[3]   Big Data

[4]   Internet of Things (IoT)

[5]   Augmented Reality (AR)

[6]  Bitcoin )BTC(

[7]  Artificial intelligence (AI)

[8]   Smart contract

[9]    Nick Szabo

[10]   Smart Contracts: Building Blocks for Digital Markets 

[11]   Formalizing and Securing Relationships on Public Networks

[12]   Satoshi Nakamoto

[13]   White Paper

[14]   Bitcoin

[15]   Etherum

پلتفرم اتریوم در سال ۲۰۱۵ توسط بوترین و جو لوبین، بنیانگذار شرکت نرم‌افزار بلاکچین ConsenSys راه‌اندازی شد.

[16]   Lawrence Lessig

[17]   code is law

[18]  Tokenization

توکنیزه کردن، فرایند تبدیل دارایی با ارزش به یک توکن دیجیتالی قابل استفاده در شبکه بلاک چین است. دارایی‌های توکن شده در بلاک چین به دو صورت هستند. آن‌ها یا می‌توانند مانند طلا، املاک و مستغلات و آثار هنری ملموس باشند و یا دارایی‌های نامشهودی مانند حق رأی، حقوق مربوط به مالکیت یا مجوز محتوا را شامل می‌شوند.

[19]  . آیه 1 سوره مائده

[20]  UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts (UPICC)

[21]  Principles of European Contract Law  (PECL)  .

[22]  Voluntary breach

[23]  Right of Lien

[24]  اوراکل‌ها در بلاکچین همچون پل‌هایی هستند که سیستم‌های بلاکچینی را به دنیای خارج متصل کرده و به قراردادهای هوشمند اجازه می دهند بر اساس داده‌های دنیای واقعی اجرا شوند.

[25]  Superuser

منظور از ابر کاربر آن اسنت که در شبکه بلاکچین یکی از گره ها توان این را دارد که در داده های ذخیره شده در بلاکچین تغییر ایجاد نماید.

[26]   if/when… then…

---