Evaluation of the social capacity of intermediate development with an emphasis on the smart growth approach (Sarab neighborhood of Mashhad)

Subject Areas : Urban planning

Lotfali Kozehgar ¹ , sajad saeedi ² , Nasim Niknami ³

1 - Shahid Beheshti University
2 - Shahid Beheshti University
3 - shahid beheshti university

Received: 2024-02-20 Accepted : 2024-07-16 Published : 2025-04-17

Keywords: Social capacities, intermediate development, smart growth, Mashhad, Sarab neighborhood.,

Abstract :

The approach of smart urban growth, through micro and macro-level policies, enhances social equity and environmental justice. Infill development, as an essential part of smart growth, focuses on inner development and redevelopment by leveraging existing potentials. Sarab neighborhood, located in Mashhad, the second-largest metropolis in Iran, has significant latent social capacities and capabilities due to its location, type of urban fabric, and proximity to the Astan Quds Razavi shrine. If these potentials are realized, they can be used as driving forces in the city's development process. The research method in this study is applied in nature and analytical and correlational in essence. Data were gathered through library and documentary studies, with findings obtained from field surveys and questionnaires. To provide sufficient scientific evidence needed to achieve the research objective, statistical analyses such as Phi and Cramer's V correlation coefficients for nominal variables and Kruskal-Wallis test for ordinal variables were conducted using SPSS software. The individual characteristics of residents included two nominal indices: "gender" and "occupation," and two ordinal indices: "education level" and "age." Among the eleven indices collected through the questionnaire, variables related to residents' behavior and their interactions were considered for correlation analysis. The findings from analyzing 18 correlation relationships show that only two case lacked a significant relationship, while the others were significant with positive and considerable correlation coefficients. According to the results, the relationship between social indices of smart growth and residents' individual characteristics is positive and significant, indicating that their relationship is meaningful and direct. Therefore, increasing and promoting infill development in the Sarab neighborhood of Mashhad, with an emphasis on the smart growth approach, will also enhance the neighborhood's social capacities.

 

Extended Abstract

Introduction

The approach of urban smart growth, through both micro and macro-level policies, aims to enhance social equity and environmental justice. Infill development, an essential component of smart growth, addresses development within and redevelopment of existing urban areas by leveraging their potentials. Mashhad, the capital of Khorasan Razavi Province, spans an area of 351 square kilometers and has a population exceeding three million. It is recognized as the second largest city in Iran after Tehran in terms of area and population within the country's urban hierarchy. This metropolis has encountered numerous challenges related to urban sprawl in recent years. The Sarab neighborhood, located in District 8 of Mashhad, possesses significant latent social capacities and potentials due to its location, urban fabric, and proximity to the holy shrine of Imam Reza. If realized, these potentials can serve as a driving force in the city's development process. This research aims to assess the relationship between the living conditions of Sarab neighborhood residents and the social capacities for infill development, with an emphasis on the smart growth approach. It seeks to answer the question: What is the relationship between the living conditions of Sarab neighborhood residents and the social capacities for infill development in this neighborhood, with an emphasis on the smart growth approach?

 

Methodology

The research employed a descriptive-survey methodology with an applied-developmental purpose. Data were gathered through documentary sources and field surveys. Documentaries included relevant articles, while the field research utilized a researcher-designed questionnaire. The study aimed to assess the relationship between living conditions of Sarab neighborhood residents in Mashhad and social capacities for infill development, emphasizing smart growth principles. Statistical analyses, including Phi and Cramer's V for nominal variables and Kruskal-Wallis for ordinal variables, were conducted using SPSS. A snowball sampling method distributed 100 questionnaires randomly due to time and cost constraints, ensuring data sufficiency despite resident reluctance. Pre-testing and expert validation confirmed questionnaire content validity, with Cronbach's alpha yielding 0.619, ensuring data collection tool reliability.

 

Results and discussion

In analyzing the data, statistical tests such as Phi, Cramer's V, and Kruskal-Wallis were conducted using SPSS software. The study aimed to explore the relationship between living conditions of Sarab neighborhood residents and social capacities for infill development, emphasizing smart growth principles. The correlation between "smart growth" variables and "personal characteristics of residents" was evaluated using crosstabs and non-parametric tests. Phi and Cramer's V coefficients were utilized for nominal variables, while the Kruskal-Wallis test analyzed ordinal variables. Residents' personal characteristics included nominal indicators like "gender" and "occupation," and ordinal indicators such as "education level" and "age." Among the questionnaire's eleven indicators, variables related to residents' behaviors and interactions were considered. Nominal variables included "ownership of a private vehicle," "internet access," "use of electronic services," and "social surveillance presence." Ordinal variables encompassed "public transport use frequency," "public transport accessibility," "social interaction level," "resident familiarity," and "resident participation." Out of 18 correlation relationships analyzed, only 2 were not statistically significant, indicating meaningful and direct relationships among most variables with positive correlation coefficients of substantial magnitude.

 

Conclusion

The correlation tests indicate that out of 18 examined correlations between social indicators of smart growth and residents' personal characteristics, only 2 were not statistically significant, while the remaining correlations were significant with positive coefficients and notable values. This suggests a direct relationship between these factors, highlighting the significant impact of social characteristics on smart and infill development in this neighborhood. Therefore, it can be concluded that the smart growth approach significantly enhances social aspects and improves the quality of life for urban neighborhood residents. Furthermore, the smart growth approach, by emphasizing principles such as compact development, mixed-use, and walkability, creates dynamic and livable urban environments. By focusing on the enhancement of social, cultural, and recreational infrastructures, this approach fosters increased social interactions and cohesion among residents. Additionally, the creation of diverse public spaces and easy access to local services contribute to increased satisfaction and a sense of belonging among residents. Consequently, smart growth offers not only significant economic and environmental benefits but also serves as an effective strategy for fostering sustainable and inclusive urban communities from a social perspective. This research can serve as a practical model for urban planners and managers in implementing smart growth policies in other neighborhoods and cities in Iran, thereby achieving development that aligns with the social and cultural needs of the residents.

 

References:

1. Malekshahi, Gholamreza, Kadami, Mostafa, and Bagheri Hojat, Mozhgan. (2019). Assessment of secondary development in the main area and the built space of Ahvaz region. Urban structure and function studies, 5(16), 129-152. doi: 10.22080/shahr.2018.2015 (In Persian).
2. Mahmoudzadeh, Hassan, & Abedini Iranq, Roya. (2022). Prioritizing smart growth indicators to identify physical capacities for intermediate development with an emphasis on scenario writing (case study: Tabriz region 3). Human Settlements Planning Studies, 16(3), 537-550. (In Persian).
3. Asadi, Ahmad, & Pourmohammadi, Mohammadreza. (2021). The development of interfaith and its impact on various components in the worn-out fabric of Zanjan city. Scientific Journal of Geography and Planning, 24(72), 35-59. doi: 10.22034/gp.2020.10889 (In Persian).
4. Mostafavi, Najmeh Sadat, (2019), providing a framework for measuring the social capacity of inter-connected development in urban contexts, case example: Koi Rudaki Arak, https://civilica.com/doc/1247644 (In Persian).
5. Zanganeh, Ahmad and Ahangari, Navid and Mousavi, Shahrabano, (2022), the effects of smart urban growth on sustainable social development in district 12 of Tehran, https://civilica.com/doc/1627032 (In Persian).
6. Dadashpour, Hashem. and Afaqpour, Atusa. (2017). New epistemological and theoretical rationality governing the spatial organization of urban systems. Quarterly Journal of Interdisciplinary Studies in Humanities, 8(2), 1-28. doi: 10.22035/isih.2016.214 (In Persian).
7. Razavian, Mohammad Taghi, Kanuni, Reza and Yarmoradi, Kiyomarth. (2017), urban environment. Science Publications. First Edition. Tehran (In Persian).
8. Mirzabaki, Maleeha, Rahnama, Mohammad Rahim, & Ajzashokohi, Mohammad. (2021). An analysis of the cultural-social capacities influencing the worn-out tissues on endogenous development (case study: Tabriz metropolis). Urban Social Geography, 7(2), 77-96. doi: 10.22103/JUSG.2020.2020 (In Persian).
9. Roozkhosh, Farnoush, Moulavi, Mehrnaz and Salaripour, Aliakbar.(2020) Investigating the Relationship between Smart Growth Parameters and the Theory of Space Syntax in a Variety of Urban Contexts (Case study: Bojnourd). Naqshejahan; 9 (4) :313-322 URL: http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-22218-fa.html (In Persian).
10. Statistics of Mashhad city (Statistical yearbook of Mashhad city). 2020. Vice President of Planning and Development of Human Capital of Mashhad Municipality. Mashhad (In Persian).
11. Sajadian, Mahyar. Firouzi, Mohammad Ali. Pourahmad, Ahmad. (2023). Zoning of Ahvaz metropolis from the point of view of smart growth by using the combination of gray relational analysis (GRA) model and GIS. Physical Development Planning Quarterly. Volume 9, Number 3 - Serial Number 27, Azar, Page 79-96. Digital Identifier (DOI): 10.30473/PSP.2022.61999.2552 (In Persian)
12. Razavian, Mohammad Taghi and Kozehgar Kaleji, Lotf Ali. (2020), Urban Land Use Planning, Academic Jihad of Shahid Beheshti Medical Sciences Unit. Tehran, Iran (In Persian).
13. Safari Ahmadvand, M. (2023). The role of smart growth in preventing uncontrolled urban development (Khorramabad city case study). Scientific Journal of New Research Approaches in Management and Accounting, 6(23), 215-233. Retrieved from https://majournal.ir/index.php/ma/article/view/1726 (In Persian).
14. Bahadori Amjaz, F,L. Anabestani, A, A. and Tavakolinia, J. (2023). The Roles of the Main Components of the Formation of Smart Growth Approach in the Sustainable Development of Rural Settlements: A Case Study of Jiroft County. Spatial Planning, Tehran, Iran. 12(2), 91-118. doi: 10.22108/sppl.2022.132321.1639 (In Persian(
15. Bai, X., Steiner, R. L., & Zhai, W. (2021). Beyond Neighborhood Design: Exploring the Effects of Smart Growth on Older Adults’ Travel Behavior over Time. Journal of Planning Education and Research, 0(0). https://doi.org/10.1177/0739456X211020352
16. UN-Habitat، (2022). Envisaging the future of cities. https://unhabitat.org/sites/default/files/2022/06/wcr_2022.pdf
17. Susanti, R, Soetomo, S, Buchori, I, Brotosunaryo, P, 2016, Smart growth, smart city and density: in search of the appropriate indicator for residential density in Indonesia, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 227, PP, 194-201.
18. Niemets, K; Kravchenko, K; Kandyba, Y; Kobylin, P; Morar, C; World cities in terms of the sustainable development concept. Geography and Sustainability. PP 304–311
19. Zheng، W.، Ke، X.، Xiao، B.، Zhou، T.، (2019). Optimising land use allocation to balance ecosystem services and economic benefits - a case study in Wuhan، China. J. Environ. Manag. 248، 109306. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2019.109306.
20. Ferreira، C.S.S.، Kalantari، Z.، Salvati، L.، Canfora، L.، Zambon، I.، Walsh، R.P.D.، (2019). Urban areas. In: Pereira، Paulo (Ed.)، Advances in Chemical Pollution، Environmental Management and Protection، vol. 4. Elsevier، ISBN 9780128164150، pp. 207–249. https://doi.org/10.1016/bs.apmp.2019.07.004
21. Hess P.M& Sorensen A. 2015. Compact, concurrent, and contiguous: smart growth and 50 years of residential planning in the Toronto region. Urban George: 36: 127. https://doi.org/10.1080/02723638.2014. 947859.
22. Chen, G., Wu, J.X., Wang, N., (2017). Comprehensive modelling and planning of urban smart growth, Advances in Intelligent Systems Research (AISR), Vol 141, 392-402.
23. Ghalib, H. Smart Growth in Cairo's Urban Development Strategy. 'st International Conference on Towards a Better Quality of Life, 2018, Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3162546. Or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3162546.
24. Datta, M., Staszewski, O., Raschi, E., Frosch, M., Hagemeyer, N., Tay, T. L., ..., & Prinz, M. (2018). Histone deacetylases 1 and 2 regulate microglia function during development, homeostasis, and neurodegeneration in a context-dependent manner. Immunity, 48(3), 514-529.
25. Li, L., Ren, X., (2019). A novel evaluation model for urban smart growth based on principal component regression and radial basis function neural network, Sustainability, 11, 6125; doi:10.3390/su11216125
26. Liu G, Han, X. Li, Z. 2018, Urban Smart Growth Mathematical Model and Application, Applied and Computational Mathematics; Vol.7(3): 83-88. https://doi.org/10.11648/j.acm.20180703.
27. Yuwei Z, Mengyue Y. A. 2018, Smart Growth Plan Based on the Improved Gini Coefficient. Front Manag Res. 2(1): 20-9. https://dx.doi.org/10.22606/finr.2018.21. 003.
28. McCormack, Ed. Goodchild A. and Bassok, A. Smart Growth and Urban Goods Movement. Washington, DC: National Academies of Sciences, Engineering. and Medicine. The National Academies Press, 2013. https://doi.org/10.17226/22522.
29. Tsimpo, C. and Wodon, Q. (Eds.). (2019). Residential piped water in Uganda. World Bank Publications.
30. Litman, T, Understanding Smart Growth Savings, Evaluating Economic Savings and Benefits of Compact Development, and How They Are Misrepresented By Critics, Victoria Transport Policy Institute, 2019.
31. EPA (Environmental Protection Agency), 2010. Smart growth, A guide to developing and implementing greenhouse gas reduction programs, Local government climate and energy strategy guides. 1-11.
32. Shifa,M, Yabo,Z, Xiaohong, T, 2020, Exploring Smart Growth Boundaries of Urban Agglomeration with Land Use Spatial Optimization: A Case Study of Changsha- Zhuzhou- Xiangtan City Group, China, Chinese Geographical Science, Vol. 30 No. 4 pp. 665–676
33. zone8.mashad.ir, (available: 1402)

Full-Text:



 

Journal of Urban Environmental Planning and Development     Vol 5, No 17, Spring 2025                 p ISSN: 2981-0647  - e ISSN:2981-1201         Journal Homepage: https://sanad.iau.ir/journal/juep/

 

Research Paper

Evaluation of The Social Capacity of Intermediate Development with an Emphasis on The Smart Growth Approach (Sarab Neighborhood of Mashhad)

Lotfali KozehgarKaleji¹: Associate Professor of Geography and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

Sajad Saeedi: PhD student of geography and urban planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

Nasim Niknami, Master of Geography and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

 

Received: 2024/02/20 PP 95-110 Accepted: 2024/07/16

        

Abstract

The approach of smart urban growth, through micro and macro-level policies, enhances social equity and environmental justice. Infill development, as an essential part of smart growth, focuses on inner development and redevelopment by leveraging existing potentials. Sarab neighborhood, located in Mashhad, the second-largest metropolis in Iran, has significant latent social capacities and capabilities due to its location, type of urban fabric, and proximity to the Astan Quds Razavi shrine. If these potentials are realized, they can be used as driving forces in the city's development process. The research method in this study is applied in nature and analytical and correlational in essence. Data were gathered through library and documentary studies, with findings obtained from field surveys and questionnaires. To provide sufficient scientific evidence needed to achieve the research objective, statistical analyses such as Phi and Cramer's V correlation coefficients for nominal variables and Kruskal-Wallis test for ordinal variables were conducted using SPSS software. The individual characteristics of residents included two nominal indices: "gender" and "occupation," and two ordinal indices: "education level" and "age." Among the eleven indices collected through the questionnaire, variables related to residents' behavior and their interactions were considered for correlation analysis. The findings from analyzing 18 correlation relationships show that only two case lacked a significant relationship, while the others were significant with positive and considerable correlation coefficients. According to the results, the relationship between social indices of smart growth and residents' individual characteristics is positive and significant, indicating that their relationship is meaningful and direct. Therefore, increasing and promoting infill development in the Sarab neighborhood of Mashhad, with an emphasis on the smart growth approach, will also enhance the neighborhood's social capacities.

 

Keywords: Social capacities, intermediate development, smart growth, Mashhad, Sarab neighborhood.

 

Citation: Kozehgar Kaleji, LA,. Saeedi, S & Niknami, N,.(2025). Evaluation of the social capacity of intermediate development with an emphasis on the smart growth approach (Sarab neighborhood of Mashhad). Journal of Urban Environmental Planning and Development, Journal of Urban Environmental Planning and Development, 5(17), 95-110. © The Author(s) Publisher: Islamic Azad University of Shiraz   DOI: 10.30495/JUEP.1404.1103330

 

 

---

[1]  . Corresponding author: Lotfali KozehgarKaleji, Email: [e-mail], Tel: [phone]

 

 

 

 

 

 

Extended Abstract

Introduction 

The approach of urban smart growth, through both micro and macro-level policies, aims to enhance social equity and environmental justice. Infill development, an essential component of smart growth, addresses development within and redevelopment of existing urban areas by leveraging their potentials. Mashhad, the capital of Khorasan Razavi Province, spans an area of 351 square kilometers and has a population exceeding three million. It is recognized as the second largest city in Iran after Tehran in terms of area and population within the country's urban hierarchy. This metropolis has encountered numerous challenges related to urban sprawl in recent years. The Sarab neighborhood, located in District 8 of Mashhad, possesses significant latent social capacities and potentials due to its location, urban fabric, and proximity to the holy shrine of Imam Reza. If realized, these potentials can serve as a driving force in the city's development process. This research aims to assess the relationship between the living conditions of Sarab neighborhood residents and the social capacities for infill development, with an emphasis on the smart growth approach. It seeks to answer the question: What is the relationship between the living conditions of Sarab neighborhood residents and the social capacities for infill development in this neighborhood, with an emphasis on the smart growth approach?

 

Methodology 

The research employed a descriptive-survey methodology with an applied-developmental purpose. Data were gathered through documentary sources and field surveys. Documentaries included relevant articles, while the field research utilized a researcher-designed questionnaire. The study aimed to assess the relationship between living conditions of Sarab neighborhood residents in Mashhad and social capacities for infill development, emphasizing smart growth principles. Statistical analyses, including Phi and Cramer's V for nominal variables and Kruskal-Wallis for ordinal variables, were conducted using SPSS. A snowball sampling method distributed 100 questionnaires randomly due to time and cost constraints, ensuring data sufficiency despite resident reluctance. Pre-testing and expert validation confirmed questionnaire content validity, with Cronbach's alpha yielding 0.619, ensuring data collection tool reliability.

 

Results and discussion 

In analyzing the data, statistical tests such as Phi, Cramer's V, and Kruskal-Wallis were conducted using SPSS software. The study aimed to explore the relationship between living conditions of Sarab neighborhood residents and social capacities for infill development, emphasizing smart growth principles. The correlation between "smart growth" variables and "personal characteristics of residents" was evaluated using crosstabs and non-parametric tests. Phi and Cramer's V coefficients were utilized for nominal variables, while the Kruskal-Wallis test analyzed ordinal variables. Residents' personal characteristics included nominal indicators like "gender" and "occupation," and ordinal indicators such as "education level" and "age." Among the questionnaire's eleven indicators, variables related to residents' behaviors and interactions were considered. Nominal variables included "ownership of a private vehicle," "internet access," "use of electronic services," and "social surveillance presence." Ordinal variables encompassed "public transport use frequency," "public transport accessibility," "social interaction level," "resident familiarity," and "resident participation." Out of 18 correlation relationships analyzed, only 2 were not statistically significant, indicating meaningful and direct relationships among most variables with positive correlation coefficients of substantial magnitude.

 

Conclusion 

The correlation tests indicate that out of 18 examined correlations between social indicators of smart growth and residents' personal characteristics, only 2 were not statistically significant, while the remaining correlations were significant with positive coefficients and notable values. This suggests a direct relationship between these factors, highlighting the significant impact of social characteristics on smart and infill development in this neighborhood. Therefore, it can be concluded that the smart growth approach significantly enhances social aspects and improves the quality of life for urban neighborhood residents. Furthermore, the smart growth approach, by emphasizing principles such as compact development, mixed-use, and walkability, creates dynamic and livable urban environments. By focusing on the enhancement of social, cultural, and recreational infrastructures, this approach fosters increased social interactions and cohesion among residents. Additionally, the creation of diverse public spaces and easy access to local services contribute to increased satisfaction and a sense of belonging among residents. Consequently, smart growth offers not only significant economic and environmental benefits but also serves as an effective strategy for fostering sustainable and inclusive urban communities from a social perspective. This research can serve as a practical model for urban planners and managers in implementing smart growth policies in other neighborhoods and cities in Iran, thereby achieving development that aligns with the social and cultural needs of the residents.

 

 

مقاله پژوهشی

ارزیابی ظرفیت اجتماعی توسعه میان‌افزا با تاکید بر رویکرد رشدهوشمند (محله سراب شهر مشهد)

 

لطفعلی کوزه‌گرکالجی*: دانشیار جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران؛

سجاد سعیدی: دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران؛

نسیم نیکنامی: کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران؛

دریافت: 01/12/1402 صص 110-95  پذیرش: 26/04/1402

چکیده 

رویکرد رشد هوشمند شهری با سیاست­های سطح خرد و کلان، برابری اجتماعی و عدالت محیطی را تقویت می­کند وتوسعه میان‌افزا به عنوان بخش اساسی رشد هوشمند با پرداختن به توسعه در درون و بازتوسعه محدوده بااستفاده از پتانسیل­های آن است. محله سراب واقع در شهر مشهد به عنوان دومین کلانشهر ایران با توجه به موقعیت و نوع بافت آن و همچنین به دلیل نزدیکی با آستان قدس رضوی ظرفیت‌ها و قابلیت‌های اجتماعی نهان بسیاری دارد که اگر به فعلیت برسند می­توانند در فرایند توسعه شهر به عنوان نیروی محرک استفاده شوند. روش تحقیق در پژوهش حاضر از نظر نوع کاربردی و از نظر ماهیت تحلیلی و همبستگی که اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی گردآوری شده و یافته‌ها از بررسی‌های میدانی و پرسشنامه بدست آمده است و در راستای ایجاد شواهد علمی کافی مورد نیاز جهت دستیابی به هدف مورد نظر تحقيق از تحلیل‌های‌ آماری ضریب همبستگی Phi  و Cramer's V برای متغیرهای اسمی و Kruskal Wallis برای متغیرهای ترتیبی در قالب نرم‌افزار SPSS پرداخته شد. متغیرهای مربوط به مشخصات فردی ساکنین شامل دو شاخص اسمی «جنسیت» و «شغل» و دو شاخص ترتیبی «میزان تحصیلات» و «سن» می باشد و همچنین از میان یازده شاخصی که توسط پرسشنامه گردآوری شده اند، متغیرهایی که مربوط به نحوه رفتار ساکنین و ارتباط آنها با یکدیگر می شوند، برای تحلیل همبستگی در نظر گرفته شد. یافته‌های حاصل از تحلیل 18 رابطه همبستگی بررسی شده نشان می‌دهد، تنها 2 مورد فاقد رابطه معنادار بوده است و مابقی معنادار بوده و ضریب همبستگی آن‌ها مثبت و دارای مقدار است. مطابق نتایج، با توجه به رابطه‌ی شاخص‌های اجتماعی رشد هوشمند و خصوصیات فردی ساکنین که مثبت و داری مقدار است بدان معناست که رابطه‌ی آن‌ها معنادار و مستقیم است. بنابراین با افزایش و ارتقا توسعه میان‌افزا محله سراب شهر مشهد با تاکید بر رویکرد رشد هوشمند سبب افزایش ظرفیت‌های اجتماعی محله نیز می­گردد.

واژه‌های کلیدی: ظرفیت‌های اجتماعی، توسعه میان‌افزا، رشدهوشمند، مشهد، محله سراب.

 

استناد: کوزه‌گرکالجی، لطفعلی؛ سعیدی، سجاد و نیکنامی، نسیم؛ ارزیابی ظرفیت اجتماعی توسعه میان‌افزا با تاکید بر رویکرد رشدهوشمند (محله سراب شهر مشهد). . فصلنامه برنامه‌ریزی و توسعه محیط شهری، 5(17)، 110-95.  ©نویسندگان          ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شیراز DOI: 10.30495/JUEP.1404.1103330

 

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ

*. نویسنده مسئول:  لطفعلی کوزه‌گر کالجی  پست الکترونیکی: [e-mail]   تلفن: [phone]

مقدّمه 

جهان طی 30 سال آینده به شهرنشینی ادامه خواهد داد، از 56 درصد در سال 2021 به 68 درصد در سال 2050 این به معنای افزایش 2.2 میلیارد شهرنشین، عمدتاً در آفریقا و آسیا است (UN-HABITAT, 2022). توسعه شهری در دهه های گذشته باعث عدم تعادل در نحوه استفاده از زمین های شهری شده و روستاها را به شهر و شهرهای کوچک را به شهرهای بزرگ تبدیل کرده است. این امر برنامه ریزان را وادار می کند تا به این تناقضات پاسخ دهند (Razavian and Kozehgar Kaleji, 2020). شهرها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محیط‌های زندگی انسان به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر سلامت تأثیر می‌گذارند و ساختار کالبدی شهرها مهم‌ترین جنبه تأثیرگذار بر سلامت شهری تلقی می‌شود (Dadashpour and Afaqpour, 2017). در دهه‌های اخیر، مناطق شهری با سرعت بیشتری نسبت به جمعیت خود گسترش یافته‌اند که نشان‌دهنده سطوح استفاده ناپایدار و بیش از حد از زمین است (Zheng et al, 2019؛Ferreira et al, 2019 ). بی­توجهی به توسعه شهری در کشورهای در حال توسعه به عنوان تهدیدی برای محیط زیست و کارایی شهری تلقی می شود. الگوی فضایی توسعه تأثیر مهمی بر روند شکل‌گیری شهری دارد که همزمان با گسترش فیزیکی شهرهای جهان، یافتن راه حل برای مشکلات در مناطق شهری بسیار مهم و حائز اهمیت است (2015,Susanti et al). مشکلات کالبدی- فضایی، تعمیق حاشیه نشینی و پیدایش بافت­های فرسوده و عدم تعادل در مناطق مختلف ارائه خدمات در سطح محلات شهر و در مجاورت استفاده از کاربری‌های ناسازگار، نتیجه گسترش بی­رویه کنترل نشده‌ی شهرها است و باعث افزایش هزینه حمل و نقل، افزایش هزینه­های زیرساختی و افزایش هزینه خدمات­رسانی در شهر می‌شود. توجه به اصول توسعه میان‌افزا در مناطق دارای ظرفیت شهر، می­تواند به پیشگیری و درمان این معضل به عنوان یکی از راهبردهای اساسی دستیابی به توسعه شهرهای هوشمند کمک کند (Malekshahi, 2019). بخش اساسی از رشد هوشمند شهری، توسعه‌ میان‌افزاست که راه حلی عملی برای پیشگیری از گسترش کالبدی شهر در مناطق توسعه‌نیافته حاشیه شهری و مناطق سبز روستایی و توسعه زمین­های خالی و متروکه در مناطق شهری است و احیای شهر پشتیبانی می­کند. تلاش زیادی برای از بین بردن اثرات منفی گسترش پراکنده شهری، که یک استراتژی کلیدی رشد هوشمند است، صورت گرفته است (Mahmoudzadeh & Abedini, 2022). شهر مشهد، مرکز استان خراسان رضوی، با وسعتی برابر با 351 کیلومترمربع و جمعیتی بالغ بر سه میلیون نفر، پس از تهران به عنوان دومین شهر بزرگ کشور از نظر وسعت و جمعیت در سلسله‌مراتب شهری ایران شناخته می‌شود. این کلان‌شهر نیز در سال‌های اخیر با چالش‌های متعدد مرتبط با پراکنده‌رویی شهری مواجه بوده است. محله سراب که در منطقه ۸ شهر مشهد قرار دارد، به دلیل موقعیت مکانی و نوع بافت آن و همچنین نزدیکی به آستان قدس رضوی، ظرفیت‌ها و قابلیت‌های اجتماعی پنهان بسیاری دارد که در صورت تحقق می‌توانند به عنوان نیروی محرک در فرآیند توسعه شهر نقش‌آفرینی کنند. تحقیق حاضر با هدف ارزیابی رابطه وضعیت ساکنین محله سراب مشهد با ظرفیت‌های اجتماعی توسعه میان‌افزا، با تاکید بر رویکرد رشد هوشمند، تلاش کرده است تا به این پرسش پاسخ دهد که رابطه میان مولفه‌های وضعیت ساکنین محله سراب با ظرفیت‌های اجتماعی میان‌افزای این محله با تاکید بر رویکرد رشد هوشمند چگونه است؟

پیشینه و مبانی نظری تحقیق

از اواسط قرن بیستم، تعامل جامعه با محیط زیست به دلیل فشار فزاینده فعالیت های انسانی به سرعت رو به وخامت گذاشته است. در نتیجه این روند، بشریت با مشکلات جهانی با ماهیت اجتماعی، زیست محیطی و اقتصادی مواجه شده است. با توجه به اینکه وضعیت و ظاهر سیاره زمین به سرعت در حال تغییر است، تأثیر فرآیندهای شهرنشینی در مقیاس جهانی در حال افزایش است. شهرها نقش مهمی در ایجاد و حل مشکلات جهانی دارند. شهرها جمعیت رو به رشد را در زمین متمرکز می کنند. تشدید شهرنشینی از اواسط قرن بیستم شروع و در قرن بیست و یکم به سرعت در حال افزایش است. در عین حال شهرها همواره مراکز توسعه، تولید و نوآوری، توسعه اقتصادی و توسعه زیرساخت های روز دنیا بوده اند. از یک سو شهرهای مدرن مراکز رشد اقتصادی هستند. از سوی دیگر، آنها مشکلات مختلف معاصر از جمله مشکلات اجتماعی را ایجاد می کنند (Niemets et al, 2021). توسعه شهری پراکنده به توسعه شهری بی‌برنامه اطلاق می‌شود که نه تنها فضای اطراف شهرها را تخریب می‌کند، بلکه باعث توسعه نامتوازن و ناپایدار شهری می‌شود. بنابراین، استراتژی رشد هوشمند به دنبال تغییر شهرها و سوق دادن آنها به سمت جامعه و توانمندسازی به سمت محیطی مطلوب است (Safari Ahmadvand, 2023). به عنوان یک ایده جدید توسعه شهری، مفهوم رشد هوشمند به تدریج در بسیاری از کشورها گسترش یافته و پیشرفت زیادی کرده است. مفهوم رشد هوشمند بر توسعه همه جانبه و هماهنگ اقتصادی-اجتماعی، منابع و محیط زیست تاکید دارد و توسعه شهری فشرده، متمرکز و کارآمد، تغییر کارکرد کاربری اراضی شهری، کنترل گسترش مرزهای شهری، حفاظت از محیط زیست و تغییر شکل شهر قدیمی را ترویج می‌کند (Hess and Sorensen, 2015). نظریه رشد هوشمند به‌عنوان یک نظریه برنامه‌ریزی شهری ریشه در دهه 1990 دارد که رشد شهری را بر اساس مراکز شهری فشرده و در دسترس برای جلوگیری از پراکندگی بنا می‌کرد (2017 ,.Chen et al). رشد هوشمند به دنبال گزینه‌ها و روش‌های برنامه‌ریزی بهتر برای همگام شدن با جمعیت روزافزون است. رشد هوشمند با سایر رویکردهای محدودکننده رشد متفاوت است (Ghalib, 2018). رشد هوشمند اصطلاحی انعطاف پذیر و در عین حال گسترده است که معانی و مفاهیم جدید بسیاری را در بر می­گیرد که به دنبال بهبود برنامه ریزی شهری هستند. این امر ارائه تعاریف خاص از مراجع خاص و قابل اعتماد را ضروری می سازد. تاکنون، انجمن برنامه­ریزی آمریکا و آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده، تعریف خود را از رشد هوشمند ارائه کرده اند. انجمن برنامه­ریزان آمریکا رشد هوشمند را اینگونه تعریف می کند: رشد هوشمند به معنای استفاده از برنامه­ریزی جامع برای هدایت، طراحی، توسعه، احیا و ساختن جوامع برای همه با حسی متمایز از مکان و جامعه، توسعه برای همه، توزیع مناسب هزینه ها و منافع است. ناشی از توسعه، حفاظت و بهبود منابع طبیعی و فرهنگ جامعه (2018Datta et al,). از سال 2011 به موازات اجرای پروژه­های رشد هوشمند در اروپا، مطالب منتشر شده در این زمینه و سیاست ها، اصول، دستورالعمل ها و روند رشد هوشمند به عنوان یک راه حل یکپارچه برای حل پراکنده­رویی شهری چند برابر شده است. پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی کانون توجه قرار گرفته و مفهوم رشد هوشمند که برای تعریف مجموعه‌ای از سیاست‌های هدایت‌کننده توسعه و رشد شهرها به کار می‌رود و بر موضوعات مختلفی تمرکز دارد (2019 ,Li and Ren). توسعه کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی جمعیت شهر به عنوان عنصر اصلی برای سنجش رشد هوشمند مورد استفاده قرار می گیرد. بر این اساس مدل رشد هوشمند شکل می گیرد و تغییرات پویای هر شاخص پیش بینی و تحلیل می شود و تاثیر هر شاخص بر رشد هوشمند شهر و تاثیر آن بر توسعه پایدار شهر در آینده مطالعه می شوند (Liu et al, 2018). رشد هوشمند یک تئوری شهری است که بر رشد مناطق شهری متراکم برای جلوگیری از پراکندگی تمرکز دارد و ایده اصلی آن به این صورت است که برنامه ریزی استراتژیک از نیازهای اجتماعی حمایت می کند (Yuwei and Mengyue, 2018). رویکرد رشد هوشمند سعی در بهبود کیفیت زندگی انسان دارد و به دنبال پاسخگویی به مسائل و مشکلات اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی است. در واقع، استراتژی رشد هوشمند راهی برای غلبه بر نوسانات و دستیابی به توسعه پایدار فراهم می کند (Bahadori Amjaz et al, 2023). رشد هوشمند از دو منظر به رشد شهری می نگرد. تغییر مسیر رشد به مناطق درون شهری (درونزا) و محدود کردن گسترش به حاشیه شهر (جلوگیری از گسترش افقی شهر). این امر باعث کاهش مصرف بی رویه سرمایه و مصرف بی رویه منابع طبیعی می شود (McCormack et al. 2013). رشد هوشمند گزینه هایی را برای مسکن، حمل و نقل، مشاغل و امکانات فراهم می کند و از برنامه ریزی جامع برای هدایت، طراحی، توسعه، مدیریت، احیا و ساخت جوامع استفاده می کند. به طور کلی، این رویکرد رابطه بین توسعه و کیفیت زندگی را در نظر می گیرد. ویژگی ها و ایده های رشد هوشمند در جامعه از منطقه ای به منطقه دیگر متفاوت است. رشد هوشمند همچنین توسعه مجدد مناطق توسعه یافته را متصور است. در واقع، رشد هوشمند مستلزم بهینه سازی امکانات موجود قبل از ساخت امکانات جدید است (Tsimpo and  Wodon,2019). استراتژی رشد هوشمند بر عناصر و شاخص های کلیدی زیر تمرکز دارد: 1- تراکم: کیفیت بالا و فعالیت های فشرده تر. 2. الگوهای رشد: توسعه­ی درون‌زا و مناطق قهوه­ای شهری. 3. کاربری مختلط: کاربری مختلط. 4- مقیاس: مقیاس انسانی، ساختمان‌ها، بلوک‌ها و جاده‌ها کوچک‌تر هستند و بر جزئیات تمرکز دارند. 5- خدمات عمومی: محلی، کوچکتر و مناسب برای دسترسی عابران پیاده. 6. حمل و نقل: ارائه انواع گزینه های حمل و نقل، از جمله پیاده روی، دوچرخه سواری، و حمل و نقل عمومی. 7- ارتباطات: جاده ها، پیاده روها و راه های نزدیک به هم که جهت حرکت موتوری و غیرموتوری را ارائه می دهند. 8- طراحی خیابان: طراحی خیابان­ها در انطباق با فعالیت­های متنوع (کاهش دهندة حجم ترافیک)؛ 9- فرایند برنامه‌ریزی: با برنامه­ریزی و هماهنگی بین اختیارات قانونی و سرمایه­گذاران؛ 10- فضای عمومی: تاکید بر قلمروهای عمومی (محیط پیاده­روها، پارک­ها و فضای عمومی) (Razavian et al, 2017: Li and Ren, 2019; EPA, 2010 ;Litman, 2019). برخی پژوهش‌های داخلی و بین‌المللی مشابه با پژوهش حاضر ارائه می‌شوند. بای و همکاران (2021) تأثیرات رشد هوشمند بر رفتار سفر افراد مسن را بررسی کرده و دریافتند که مراکز رشد منطقه‌ای به کاهش مسافت سفر و دفعات سفر سالمندان کمک می‌کنند. شیفا و همکاران (2020) مدل بهینه‌سازی فضایی کاربری زمین را برای رشد پایدار در چین ارائه دادند که نشان داد مرزهای رشد شهری با استفاده از این مدل قابل شناسایی است. لی و رن (2019) مدلی برای ارزیابی رشد هوشمند شهری بر اساس شبکه عصبی ارائه کردند که نشان داد رشد هوشمند می‌تواند شهرها را به مدرن‌سازی و سازگاری با محیط زیست هدایت کند. سوسانتی و همکاران (2016) در اندونزی نشان دادند که رشد هوشمندانه می‌تواند مصرف منابع طبیعی را کنترل کند و شاخص‌های مناسب برای تراکم مسکونی را تعیین کرد. زنگانه و همکاران (1401) دریافتند که رشد هوشمند می‌تواند به توسعه پایدار اجتماعی در تهران کمک کند. سجادیان و همکاران (1401) پهنه‌بندی اهواز را بر اساس رشد هوشمند انجام دادند و مناطق مناسب و نامناسب را شناسایی کردند. محمودزاده و عابدینی (1400) اولویت‌بندی شاخص‌های رشد هوشمند را در تبریز بررسی کردند و بر بهبود کاربری‌های مختلط و فضای سبز تأکید کردند. میرزابکی و همکاران (1399) ظرفیت‌های فرهنگی-اجتماعی تأثیرگذار بر توسعه درون‌زا در تبریز را بررسی کرده و دریافتند که مولفه‌های اجتماعی-فرهنگی تأثیر زیادی بر توسعه دارند. اسدی و پورمحمدی (1399) تأثیر توسعه میان افزا بر سرزندگی و مطلوبیت اجتماعی در زنجان را نشان دادند. روزخوش و همکارانش (1398) ارتباط پارامترهای رشد هوشمند و تئوری چیدمان فضا را در بجنورد بررسی کردند و تأثیر پیاده‌مداری و اختلاط کاربری را یافتند. مصطفوی (1397) چارچوبی برای سنجش ظرفیت اجتماعی توسعه میان افزا در اراک ارائه کرد. ملکشاهی و همکاران (1397) ظرفیت‌سنجی توسعه میان افزا در اهواز را انجام داده و ظرفیت‌های توسعه را بر اساس شاخص‌های دسترسی، کالبدی و اجتماعی ارزیابی کردند.

مواد و روش تحقیق

روش و ماهیت پژوهش؛ توصیفی-پیمایشی و از لحاظ هدف؛ کاربردی-توسعه­ای است. داده­ها و اطلاعات به دو شیوه اسنادی و میدانی گردآوری شده است. در بخش اسنادی از مقالات و نوشتارهای مرتبط با موضوع پژوهش استفاده شد و در بخش میدانی از ابزار پرسشنامه که توسط محققین تنظیم گردیده استفاده شده است. که هدف پژوهش ارزیابی رابطه وضعیت ساکنین محله سراب مشهد با ظرفیت‌های اجتماعی توسعه میان‌افزا با تاکید بر رویکرد رشدهوشمند است. با ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﻣﻮﺭﺩ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺎ ﺭﻭﻳﻜﺮﺩﻱ "ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ و همبستگی" ﺑﻪ ﺑﺮﺭﺳﻲ، ﺍﺭﺯﻳﺎﺑﻲ و تحلیل اطلاعات، معیارها و مولفه‌های ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻪ شده، یعنی اطلاعات از طریق تحلیل‌های آماری و داده‌های پرسشنامه جمع‌آوری شده است، با توجه به هزینه و زمان، کفایت داده‌ها و همچنین عدم تمایل برخی از ساکنین، با روش نمونه‌گیری گلوله برفی به صورت تصادفی تعداد 100 پرسشنامه توزیع و گردآوری شد. جهت اطمینان از روایی و پایایی پژوهش، پرسشنامه‌ها قبل از توزیع، مورد آزمون پیش‌آزمایشی قرار گرفتند. روایی پرسشنامه‌ها با استفاده از روش روایی محتوایی تأیید شد، بدین صورت که پرسشنامه‌ها پس از طراحی اولیه، توسط چندین کارشناس و نویسندگان مقاله حاضر مورد بررسی و اصلاح قرار گرفتند. پس از اعمال نظرات اصلاحی، پرسشنامه‌ها به صورت نهایی تهیه شدند. برای بررسی پایایی پرسشنامه‌ها، از روش آلفای کرونباخ استفاده شد که عدد به‌دست‌آمده 0.619 را نشان داد، که بیانگر پایایی قابل قبول ابزار گردآوری داده‌ها می‌باشد. این اقدامات موجب شد که ابزار گردآوری داده‌ها از اعتبار و قابل اعتماد بودن لازم برخوردار باشند. در تجزیه و تحلیل داده­ها از آزمون‌های‌ آماری فی کرامر و کروسکال والیس در قالب نرم‌افزار spss، استفاده شده است. با توجه به سوال پژوهش که رابطه میان مولفه‌های وضعیت ساکنین محله سراب با ظرفیت‌های اجتماعی میان­افزای محله باتاکید بر رویکرد رشد هوشمند به چه صورت است؟ در پاسخ به این پرسش مشخص می­شود که پژوهش به دنبال ارزیابی رابطه­ی میان متغیرهای «رشد هوشمند» و «مشخصات فردی ساکنین» است، لذا در این پژوهش با استفاده از نرم افزار «اس پی اس اس»¹ و دستورات کراس تبز² و نانپارامتریک تست³ همبستگی میان این دو دسته متغیر با استفاده از ضرایب همبستگی فی و کرامر⁴ و کروسکال والیس⁵ بررسی شده است. انتخاب روش همبستگی مناسب به نوع متغیرها و جنس آنها بستگی دارد (اسمی یا ترتیبی بودن). به طوری که جهت محاسبه همبستگی میان متغیرهای اسمی از ضریب فی و کرامر و جهت محاسبه همبستگی میان متغیرهای ترتیبی از آزمون غیر پارامتری کروسکال والیس استفاده شده است. متغیرهای مربوط به مشخصات فردی ساکنین شامل دو شاخص اسمی «جنسیت» و «شغل» و دو شاخص ترتیبی «میزان تحصیلات» و «سن» می باشد و همچنین از میان یازده شاخصی که توسط پرسشنامه گردآوری شده اند، متغیرهایی که مربوط به نحوه رفتار ساکنین و ارتباط آنها با یکدیگر می شوند، برای تحلیل همبستگی در نظر گرفته شده اند. متغیرهایی مانند «برخورداری از وسیله نقلیه شخصی» ، «دسترسی به اینترنت» ، «استفاده از خدمات الکترونیک» و «وجود نظارت اجتماعی» به عنوان متغیرهای اسمی و «میزان استفاده از حمل و نقل عمومی» ، «میزان دسترسی به وسایل حمل و نقل عمومی»، «میزان تعاملات اجتماعی» ، «میزان شناخت ساکنین از یکدیگر» ، و «میزان مشارکت ساکنین» به عنوان متغیرهای ترتیبی. جدول 1جنس این متغیرها و همچنین ضریب همبستگی متناسب با آن ها را معرفی کرده است:

جدول 1- جنس متغیرها و ضریب همبستگی متناسب با آنها

ضریب همبستگی	جنس متغیرها	دو دسته متغیر موجود
فی و کرامر	اسمی	جنسیت – شغل	برخورداری از وسیله نقلیه شخصی- دسترسی به اینترنت- استفاده از خدمات الکترونیک - وجود نظارت اجتماعی
کروسکال والیس	ترتیبی	سن - تحصیلات	میزان استفاده از حمل و نقل عمومی- میزان دسترسی به وسایل حمل و نقل عمومی- میزان تعاملات اجتماعی- میزان شناخت ساکنین از یکدیگر- میزان مشارکت ساکنین

محدوده مورد مطالعه

منطقه هشت شهرداری مشهد مقدس با وسعتی معادل 1936 هکتاربا جمعیتی معادل 92543 نفر بر اساس سرشماری سال 1395 و به واسطه همسایگی وهمجواری با بارگاه ملکوتی ثامن الحجج در موقعیت جغرافیایی بسیار حساس روبرو می باشد(zone8.mashhad.ir, 1401). محله سراب با جمعیت 2271 نفر در استان خراسان رضوی و در محدوده‌ی مرکزی شهر مشهد واقع شده است. این محله در منطقه ۸ قرار گرفته است (آمارنامه شهر مشهد ،1398). محله سراب از شمال با میدان شهدا، از شرق با خیابان شیرازی، از جنوب با خیابان شهید دیالمه، خیابان آیت الله بهجت، خیابان شهید اندرزگو و بلوار مدرس و از غرب با میدان سعدی، خیابان دکتر چمران، خیابان سناباد، خیابان دانشگاه و خیابان سعدی محدود شده است (zone8.mashad.ir, 1401).

 

 

شکل 1- موقعیت جغرافیایی محله سراب شهر مشهد

 

بحث و ارائه یافته­ها

برای ارزیابی رابطه متغیرهای اسمی در ادامه ضریب همبستگی فی و کرامر و همچنین مقدار معیار تصمیم (ضریب معناداری) را میان شاخص های فوق الذکر، به صورت دودویی مشخص نموده اند.

همبستگی بین دو متغیر «جنسیت» و «برخورداری از وسیله نقلیه شخصی»

جدول 2 نشان دهنده این مطلب است که بیشتر پرسش‌شوندگانی که صاحب خودروی شخصی بوده اند، جنسیت آنها «مرد» بوده است. با توجه به جدول 3 ضریب همبستگی «532/0» بوده و همچنین ضریب معناداری نیز «0» می باشد. این اعداد حاکی از این است که رابطه دارای مقدار و مثبت است که نشان می­دهد رابطه میان این دو متغیر معنادار و مستقیم می­باشد. به عبارت دیگر، با توجه به ضریب همبستگی فی و کرامرز وی، این نتایج نشان می‌دهند که برخورداری از وسیله نقلیه شخصی به طور قابل توجهی با جنسیت مردان مرتبط است. ضریب همبستگی فی به مقدار 0.532 به این معنی است که ارتباط میان جنسیت و برخورداری از وسیله نقلیه شخصی قوی و مثبت است، بدین معنا که احتمال برخورداری از خودروی شخصی در میان مردان بیشتر است. همچنین، ضریب معناداری «0» تأیید می‌کند که این رابطه از لحاظ آماری معنادار است و نمی‌توان آن را به شانس یا تصادف نسبت داد.

 

جدول2- فراوانی داده ها در مقایسه دودویی شاخص های «جنسیت» و «برخورداری از وسیله نقلیه شخصی»

			برخورداری از وسیله نقلیه شخصی							کل
			ندارم		موتور سیکلت		خودرو
جنسیت	مرد	16		11		39		66
	زن	22		0		12		34
کل			38		11		51		100

 

جدول 3- تحلیل همبستگی میان شاخص های «جنسیت» و «برخورداری از وسیله نقلیه شخصی»

نوع متغیرها	ضریب همبستگی	ارزش		ضریب معناداری
اسمی - اسمی	فی	532/0		000/0
	کرامرز وی	532/0		000/0
تعداد کل			100

همبستگی بین دو متغیر «جنسیت» و «دسترسی به اینترنت»

     جدول 4، فراوانی توزیع داده ها را در مقایسه دودویی میان این دو شاخص مشخص نموده است و با توجه به جدول 5، ضریب همبستگی «012/0- » بوده و همچنین ضریب معناداری نیز «784/0» می باشد. این اعداد حاکی از عدم وجود رابطه معنادار میان این دو متغیر است. در نتیجه، دسترسی به اینترنت ارتباطی با نوع جنسیت افراد ندارد. ضریب همبستگی فی به مقدار 0.012- نشان می‌دهد که ارتباط بسیار ضعیفی بین جنسیت و دسترسی به اینترنت وجود دارد و این ارتباط منفی است. با این حال، مقدار این ضریب به قدری کم است که نشان‌دهنده عدم وجود هرگونه رابطه معنادار بین این دو متغیر است. علاوه بر این، ضریب معناداری 0.784 که بسیار بالاتر از سطح معناداری معمول (0.05) است، نشان می‌دهد که این رابطه از لحاظ آماری معنادار نیست و به احتمال زیاد تصادفی است. بنابراین، نتایج حاصل از این تحلیل نشان می‌دهند که جنسیت افراد تأثیری بر دسترسی آنها به اینترنت ندارد و هر دو جنس به طور مشابه به اینترنت دسترسی دارند.

 

جدول 4- فراوانی داده ها در مقایسه دودویی شاخص های «جنسیت» و «دسترسی به اینترنت»

			دسترسی به اینترنت					کل
			بله		خیر
جنسیت	مرد	66		0		66
	زن	34		0		34
کل			100		0		100

 

جدول 5- تحلیل همبستگی میان شاخص های «جنسیت» و « دسترسی به اینترنت »

نوع متغیرها	ضریب همبستگی	ارزش		ضریب معناداری
اسمی - اسمی	فی	012/0 -		784/0
	کرامرز وی	012/0 -		784/0
تعداد کل			100

 

همبستگی بین دو متغیر «جنسیت» و «استفاده از خدمات الکترونیک»

با توجه به (جدول 6) اینکه عموما استفاده از خدمات الکترونیک در محله سراب، بیشتر محدود به امور مالی می شود (خدمات بانکی و خرید اینترنتی)، لذا بیشتر استفاده کنندگان از این خدمات، جنسیت «مرد» دارند. البته بیشتر بودن نمونه های مرد نسبت به زن در جمع آوری پرسشنامه ها نیز بر نتایج زیر تاثیرگذار بوده است.با توجه به جدول7، ضریب همبستگی «239/0» بوده و همچنین ضریب معناداری نیز «0» می باشد. این اعداد حاکی از این است که رابطه دارای مقدار و مثبت است که نشان می­دهد رابطه این میان دو متغیر معنادار و مستقیم می­باشد. ضریب همبستگی فی به مقدار 0.239 نشان می‌دهد که ارتباط مثبت و معناداری بین جنسیت و استفاده از خدمات الکترونیک وجود دارد، به این معنا که مردان بیشتر از زنان از خدمات الکترونیک استفاده می‌کنند. ضریب معناداری «0» نیز تأیید می‌کند که این رابطه از لحاظ آماری معنادار است و نمی‌توان آن را به شانس یا تصادف نسبت داد. در نتیجه، این یافته‌ها نشان می‌دهند که جنسیت یکی از عوامل مؤثر در استفاده از خدمات الکترونیک است و مردان بیشتر از زنان از این خدمات بهره‌مند می‌شوند. این نتایج می‌تواند به عنوان اطلاعات مهمی برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه خدمات الکترونیک در نظر گرفته شود تا بتوانند برنامه‌های خود را به گونه‌ای تنظیم کنند که دسترسی برابر به خدمات الکترونیک برای همه جنسیت‌ها فراهم گردد.

 

جدول 6- فراوانی داده ها در مقایسه دودویی شاخص های «جنسیت» و «استفاده از خدمات الکترونیک»

		نحوه انجام امور بانکی و اداری				کل
		پیگیری های اداری و پرداخت عوارض	از طریق تلفن	خدمات بانکی
جنسیت	مرد	10	19	37	66
	زن	8	12	14	34
کل		18	31	51	100

 

 

 

جدول 7- تحلیل همبستگی میان شاخص های «جنسیت» و «استفاده از خدمات الکترونیک»

نوع متغیرها	ضریب همبستگی	ارزش		ضریب معناداری
اسمی - اسمی	فی	239/0		000/0
	کرامرز وی	239/0		000/0
تعداد کل			100

 

همبستگی بین دو متغیر «جنسیت » و «وجود نظارت اجتماعی»

یافته‌ها در جدول 8 ممکن در نگاه اول اینگونه به نظر برسد که این دو شاخص نباید ارتباط چندانی با یکدیگر داشته باشند، اما با کمی دقت می­توان دریافت که مسأله نظارت اجتماعی ساکنین و میزان آن بر امنیت محله مؤثر بوده و نوع دیدگاه زن و مرد نیز به مفهوم امنیت قطعا متفاوت است. این امر، وجود چنین رابطه ای را ثابت می کند. با توجه به جدول 9 ضریب همبستگی «135/0» بوده و همچنین ضریب معناداری نیز «003/0» می باشد. این اعداد حاکی از این است که رابطه دارای مقدار و مثبت است که نشان می­دهد رابطه این میان دو متغیر معنادار و مستقیم می­باشد. ضریب همبستگی فی به مقدار 0.135 نشان می‌دهد که ارتباط مثبت و معناداری بین جنسیت و وجود نظارت اجتماعی وجود دارد، به این معنا که تفاوت‌های جنسیتی در میزان و نوع نظارت اجتماعی مشاهده می‌شود. ضریب معناداری 0.003 تأیید می‌کند که این رابطه از لحاظ آماری معنادار است و نمی‌توان آن را به شانس یا تصادف نسبت داد. در نتیجه، این یافته‌ها نشان می‌دهند که جنسیت یکی از عوامل مؤثر در میزان و نوع نظارت اجتماعی است و دیدگاه‌های زنان و مردان در مورد نظارت اجتماعی و مفهوم امنیت در محله تفاوت دارد.

 

جدول 8- فراوانی داده ها در مقایسه دودویی شاخص های «جنسیت» و «وجود نظارت اجتماعی ساکنان»

		وجود نظارت اجتماعی ساکنان		کل
		بله	خیر
جنسیت	مرد	44	22	66
	زن	13	21	34
کل		47	43	100

 

جدول 9- تحلیل همبستگی میان شاخص های «جنسیت» و «وجود نظارت اجتماعی ساکنان»

نوع متغیرها	ضریب همبستگی	ارزش		ضریب معناداری
اسمی - اسمی	فی	135/0		003/0
	کرامرز وی	135/0		003/0
تعداد کل			100

 

همبستگی بین دو متغیر «شغل» و «برخورداری از وسیله نقلیه شخصی»

جدول 10 توزیع داده­های بین شغل و برخورداری از وسایل نقلیه پرسش­شوندگان را نشان می­دهد که می­توان دریافت که بیشتر پرسش­شوندگان شغلشان آزاد بوده که بیشترشان خودروی شخصی نداشتند ولی از پرسش­شوندگانی که شغلشان کارمندی بوده جمع کثیرشان دارای خودروی شخصی بودند و پاسخ‌ها تقریبا طوری بود که داشتن مشاغل با درآمد بیشتر، احتمال مالکیت خودرو توسط افراد را افزایش می دهد. با توجه به جدول 11 ضریب همبستگی «646/0» بوده و ضریب معناداری «0» می باشد، لذا این اعداد حاکی از این است که رابطه دارای مقدار و مثبت است که نشان می­دهد رابطه این میان دو متغیر معنادار و مستقیم می­باشد. ضریب همبستگی فی به مقدار 0.646 نشان می‌دهد که ارتباط مثبت و قوی‌ای بین شغل و برخورداری از وسیله نقلیه شخصی وجود دارد، به این معنا که شغل افراد تأثیر قابل توجهی بر داشتن خودروی شخصی دارد. ضریب معناداری «0» نیز تأیید می‌کند که این رابطه از لحاظ آماری معنادار است و نمی‌توان آن را به شانس یا تصادف نسبت داد. در نتیجه، این یافته‌ها نشان می‌دهند که نوع شغل افراد یکی از عوامل مؤثر در برخورداری از وسیله نقلیه شخصی است و افرادی که دارای مشاغل با درآمد بالاتر مانند کارمندان هستند، بیشتر احتمال دارد که خودروی شخصی داشته باشند.

 

جدول 10- فراوانی داده ها در مقایسه دودویی شاخص های «شغل» و «برخورداری از وسیله نقلیه شخصی»

			برخورداری از وسیله نقلیه شخصی							کل
			ندارم		موتور سیکلت		خودرو
شغل	بیکار	10		2		1		13
	آزاد	26		10		13		49
	کارمند	3		3		14		20
	درآمد بدون کار	7		0		2		9
	دانشجو	6		1		2		9
کل			52		16		32		100

 

جدول 11- تحلیل همبستگی میان شاخص های «شغل» و «برخورداری از وسیله نقلیه شخصی»

نوع متغیرها	ضریب همبستگی	ارزش		ضریب معناداری
اسمی - اسمی	فی	646/0		000/0
	کرامرز وی	457/0		000/0
تعداد کل			100

 

همبستگی بین دو متغیر «شغل» و «دسترسی به اینترنت»

جدول 12، فراوانی توزیع داده ها را در مقایسه دودویی میان این دو شاخص مشخص نموده است و با توجه به جدول 13، ضریب همبستگی «022/0» بوده و همچنین ضریب معناداری نیز «756/0» می باشد. این اعداد حاکی از عدم وجود رابطه معنادار میان این دو متغیر است. در نتیجه، شغل با دسترسی به اینترنت ارتباطی افراد ندارد. ضریب همبستگی فی به مقدار 0.022 نشان می‌دهد که ارتباط بسیار ضعیفی بین شغل و دسترسی به اینترنت وجود دارد و این ارتباط تقریباً ناچیز است. ضریب معناداری 0.756 نیز تأیید می‌کند که این رابطه از لحاظ آماری معنادار نیست و به احتمال زیاد تصادفی است. بنابراین، نتایج حاصل از این تحلیل نشان می‌دهند که نوع شغل افراد تأثیری بر دسترسی آنها به اینترنت ندارد و تمامی پرسش‌شوندگان، بدون توجه به نوع شغلشان، به اینترنت دسترسی دارند.

 

جدول 12- فراوانی داده ها در مقایسه دودویی شاخص های «شغل» و «دسترسی به اینترنت»

			دسترسی به اینترنت				کل
			بله		خیر
شغل	بیکار	13		0		13
	آزاد	49		0		49
	کارمند	20		0		20
	درآمد بدون کار	9		0		9
	دانشجو	9		0		9
کل			100		0		100

 

جدول 13- تحلیل همبستگی میان شاخص های «شغل» و « دسترسی به اینترنت »

نوع متغیرها	ضریب همبستگی	ارزش	ضریب معناداری
اسمی - اسمی	فی	022/0	756/0
	کرامرز وی	022/0	756/0
تعداد کل		100

همبستگی بین دو متغیر «شغل» و «استفاده از خدمات الکترونیک»

جدول 14 نحوه توزیع داده­های بین شغل و استفاده از خدمات الکترونیک پرسش­شوندگان را نشان می­دهد که می­توان دریافت که بیشتر پرسش­شوندگان شغلشان آزاد بوده که بیشترشان از خدمات بانکی استفاده میکنند و همچنین توزیع داده‌ها نشان می­دهد که اکثر پرسش­شوندگان از خدمات الکترونیکی بانکی استفاده می­کنند. با توجه به جدول15، ضریب همبستگی «300/0» بوده و ضریب معناداری «0» می باشد، لذا این اعداد حاکی از این است که رابطه دارای مقدار و مثبت است که نشان می­دهد رابطه این میان دو متغیر معنادار و مستقیم می­باشد. ضریب همبستگی فی به مقدار 0.300 نشان می‌دهد که ارتباط مثبت و معناداری بین شغل و استفاده از خدمات الکترونیک وجود دارد، به این معنا که نوع شغل افراد تأثیر قابل توجهی بر استفاده آنها از خدمات الکترونیک دارد. ضریب معناداری «0» نیز تأیید می‌کند که این رابطه از لحاظ آماری معنادار است و نمی‌توان آن را به شانس یا تصادف نسبت داد. در نتیجه، این یافته‌ها نشان می‌دهند که نوع شغل افراد یکی از عوامل مؤثر در استفاده از خدمات الکترونیک است و افرادی که دارای مشاغل آزاد هستند، بیشتر از خدمات الکترونیک، به‌ویژه خدمات بانکی، استفاده می‌کنند.

جدول 14- فراوانی داده ها در مقایسه دودویی شاخص های «شغل» و «استفاده از خدمات الکترونیک»

			نحوه انجام امور بانکی و اداری							کل
			پیگیری های اداری		از طریق تلفن		خدمات بانکی
شغل	بیکار	0		3		10		13
	آزاد	5		15		29		49
	کارمند	2		8		10		20
	درآمد بدون کار	1		1		7		9
	دانشجو	1		2		6		9
کل			9		29		62		100

 

جدول 15- تحلیل همبستگی میان شاخص های «شغل» و «استفاده از خدمات الکترونیک»

نوع متغیرها	ضریب همبستگی	ارزش	ضریب معناداری
اسمی - اسمی	فی	300/0	000/0
	کرامرز وی	212/0	000/0
تعداد کل		100

همبستگی بین دو متغیر «شغل» و «وجود نظارت اجتماعی»

جدول 16 نحوه توزیع داده­ها بین دو متغیر شغل و وجود نظارت اجتماعی را نشان می­دهد که از یافته‌ها می­توان دریافت که وجود نظارت اجتماعی به خود شغل شخص مرتبط است نه به گونه­ی شغل پرسش­شوندگان. با توجه به جدول 17، ضریب همبستگی «226/0» بوده و ضریب معناداری «0» می باشد، لذا این اعداد حاکی از این است که رابطه دارای مقدار و مثبت است که نشان می­دهد رابطه این میان دو متغیر معنادار و مستقیم می­باشد. ضریب همبستگی فی به مقدار 0.226 نشان می‌دهد که ارتباط مثبت و معناداری بین شغل و وجود نظارت اجتماعی وجود دارد، به این معنا که نوع شغل افراد تأثیر قابل توجهی بر وجود نظارت اجتماعی دارد. ضریب معناداری «0» نیز تأیید می‌کند که این رابطه از لحاظ آماری معنادار است و نمی‌توان آن را به شانس یا تصادف نسبت داد. در نتیجه، این یافته‌ها نشان می‌دهند که نوع شغل افراد یکی از عوامل مؤثر در وجود نظارت اجتماعی است و افرادی که دارای مشاغل مختلف هستند، به‌طور متفاوتی به نظارت اجتماعی توجه دارند.

جدول 16- فراوانی داده ها در مقایسه دودویی شاخص های «شغل» و «وجود نظارت اجتماعی ساکنان»

		وجود نظارت اجتماعی ساکنان		کل
		بله	خیر
شغل	بیکار	7	6	13
	آزاد	25	24	49
	کارمند	10	10	20
	درآمد بدون کار	6	3	9
	دانشجو	2	7	9
کل		50	50	100

جدول 17- تحلیل همبستگی میان شاخص های «شغل» و «وجود نظارت اجتماعی ساکنان»

نوع متغیرها	ضریب همبستگی	ارزش		ضریب معناداری
اسمی - اسمی	فی	226/0		000/0
	کرامرز وی	226/0		000/0
تعداد کل			100

بررسی میزان معناداری رابطه متغیرهای ترتیبی با استفاده از ضریب همبستگی کروسکال والیس

جداول زیر ضریب همبستگی کروسکال والیس و همچنین مقدار معیار تصمیم (ضریب معناداری) را میان شاخص های فوق الذکر، به صورت دودویی مشخص نموده اند:

جدول 18-  فراوانی و رتبه شاخص های ترتیبی رشد هوشمند نسبت به شاخص سن

سایر شاخص های ترتیبی	گروه سنی	تعداد افراد در هر گروه سنی	میانگین رتبه هر گروه سنی
شاخص «میزان استفاده از حمل و نقل عمومی»	کمتر از 20 سال	14	00/31
	20 تا 30 سال	28	54/149
	30 تا 40 سال	30	92/299
	40 تا 60 سال	24	81/281
	بیشتر از 60 سال	4	04/209
	کل	100
شاخص «دسترسی به حمل و نقل عمومی»	کمتر از 20 سال	14	28/69
	20 تا 30 سال	28	29/190
	30 تا 40 سال	30	17/276
	40 تا 60 سال	24	37/218
	بیشتر از 60 سال	4	13/313
	کل	100
شاخص «میزان تعاملات اجتماعی»	کمتر از 20 سال	14	50/412
	20 تا 30 سال	28	27/281
	30 تا 40 سال	30	22/260
	40 تا 60 سال	24	08/267
	بیشتر از 60 سال	4	67/99
	کل	100
شاخص «میزان شناخت ساکنین از یکدیگر»	کمتر از 20 سال	14	63/401
	20 تا 30 سال	28	80/245
	30 تا 40 سال	30	28/285
	40 تا 60 سال	24	24/238
	بیشتر از 60 سال	4	80/133
	کل	100
شاخص «میزان مشارکت اجتماعی»	کمتر از 20 سال	14	75/410
	20 تا 30 سال	28	01/259
	30 تا 40 سال	30	47/265
	40 تا 60 سال	24	25/219
	بیشتر از 60 سال	4	80/191
	کل	100

 

جدول 19- میزان همبستگی شاخص های ترتیبی رشد هوشمند نسبت به شاخص سن

آزمون غیر پارامتریک کروسکال والیس بر مبنای شاخص سن (پنج گروه سنی)
	میزان استفاده از حمل و نقل عمومی	دسترسی به حمل و نقل عمومی	میزان تعاملات اجتماعی	میزان شناخت ساکنین از یکدیگر	میزان مشارکت اجتماعی
ضریب کی دو	221/133	286/81	001/147	987/109	670/56
درجه آزادی	4	4	4	4	4
ضریب معنا داری	000/0	000/0	000/0	000/0	000/0
معناداری

طبق جدول19 رابطه میان شاخص «سن» با هر پنج شاخص نشان می­دهد که میزان استفاده از حمل و نقل عمومی، میزان دسترسی به وسایل حمل و نقل عمومی، میزان تعاملات اجتماعی، میزان شناخت ساکنین از یکدیگر و میزان مشارکت ساکنین، تایید شده است.

 

جدول 20- فراوانی و رتبه شاخص های ترتیبی رشد هوشمند نسبت به شاخص میزان تحصیلات

سایر شاخص های ترتیبی	رده تحصیلی	تعداد افراد در هر رده تحصیلی	میانگین رتبه هر رده تحصیلی
شاخص «میزان استفاده از حمل و نقل عمومی»	بی سواد	8	36/243
	کمتر از دیپلم	24	75/180
	دیپلم	32	06/246
	فوق دیپلم و لیسانس	28	49/259
	فوق لیسانس و دکتری	8	50/352
	کل	100
شاخص «دسترسی به حمل و نقل عمومی»	بی سواد	8	86/354
	کمتر از دیپلم	24	76/293
	دیپلم	32	77/238
	فوق دیپلم و لیسانس	28	09/219
	فوق لیسانس و دکتری	8	29/226
	کل	100
شاخص «میزان تعاملات اجتماعی»	بی سواد	8	50/37
	کمتر از دیپلم	24	98/162
	دیپلم	32	69/261
	فوق دیپلم و لیسانس	28	84/287
	فوق لیسانس و دکتری	8	23/234
	کل	100
شاخص «میزان شناخت ساکنین از یکدیگر»	بی سواد	8	00/105
	کمتر از دیپلم	24	99/175
	دیپلم	32	34/274
	فوق دیپلم و لیسانس	28	90/263
	فوق لیسانس و دکتری	8	38/247
	کل	100
شاخص «میزان مشارکت اجتماعی»	بی سواد	8	50/150
	کمتر از دیپلم	24	38/223
	دیپلم	32	42/247
	فوق دیپلم و لیسانس	28	94/262
	فوق لیسانس و دکتری	8	54/221
	کل	100

 

جدول 21- میزان همبستگی شاخص های ترتیبی رشد هوشمند نسبت به شاخص میزان تحصیلات

آزمون غیر پارامتریک کروسکال والیس بر مبنای شاخص میزان تحصیلات (پنج رده تحصیلی)
	میزان استفاده از حمل و نقل عمومی	دسترسی به حمل و نقل عمومی	میزان تعاملات اجتماعی	میزان شناخت ساکنین از یکدیگر	میزان مشارکت اجتماعی
ضریب کی دو	466/43	713/31	679/102	745/61	647/16
درجه آزادی	4	4	4	4	4
ضریب معنا داری	000/0	000/0	000/0	000/0	002/0
معناداری

 

طبق جدول 21، رابطه میان شاخص «تحصیلات» با هر پنج شاخص نشان می‌دهد که میزان استفاده از حمل و نقل عمومی، میزان دسترسی به وسایل حمل و نقل عمومی، میزان تعاملات اجتماعی، میزان شناخت ساکنین از یکدیگر و میزان مشارکت ساکنین، تایید شده است.

این یافته‌ها نشان می‌دهند که:

1.       میزان استفاده از حمل و نقل عمومی: افراد با تحصیلات بالاتر بیشتر از حمل و نقل عمومی استفاده می‌کنند.

2.       میزان دسترسی به وسایل حمل و نقل عمومی: افراد با تحصیلات بالاتر دسترسی بهتری به وسایل حمل و نقل عمومی دارند.

3.       میزان تعاملات اجتماعی: افراد با تحصیلات بالاتر تعاملات اجتماعی بیشتری دارند.

4.       میزان شناخت ساکنین از یکدیگر: افراد با تحصیلات بالاتر شناخت بیشتری از ساکنین محله خود دارند.

5.       میزان مشارکت ساکنین: افراد با تحصیلات بالاتر مشارکت بیشتری در فعالیت‌های محله دارند.

این نتایج نشان می‌دهد که تحصیلات تأثیر مثبتی بر جنبه‌های مختلف رشد هوشمند دارد و می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی در محله‌ها و توسعه پایدار شهری کمک کند. بنابراین، برنامه‌ریزان شهری و سیاست‌گذاران باید به ارتقاء سطح تحصیلات و دسترسی به امکانات آموزشی در محله‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشند تا بتوانند از مزایای اجتماعی و اقتصادی رشد هوشمند بهره‌مند شوند.

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها

فرآیند شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران و بطور خاص در شهر مشهد، در فرآیندی شتابان به کلان‌شهری و قطبی شدن تبدیل شده است. با توجه به عنوان پژوهش، ارزیابی وضعیت ساکنین محله با ظرفیت‌های اجتماعی توسعه میان‌افزا با تاکید بر رویکرد رشدهوشمند (محله سراب شهر مشهد)، به مبانی نظری پژوهش پرداخته شد که در آن مضامینی رشد هوشمند شهری و مفاهیم مرتبط با آن‌ها بررسی شدند پیشینه پژوهش نشان می‌دهد که اکثر تحقیقات قبلی بر جنبه کالبدی رشد هوشمند شهری متمرکز بوده‌اند. به عنوان مثال، محمودزاده و عابدینی (1400) به شناسایی ظرفیت‌های کالبدی توسعه میان‌افزا پرداخته‌اند. شیفا و همکاران (2020) به شناسایی مرزهای رشد محل زندگی شهری با مدل بهینه‌سازی فضایی کاربری زمین پرداختند. سوسانتی و همکاران (2016) به دنبال شاخص مناسب برای تراکم مسکونی و کنترل مصرف منابع طبیعی بودند. لی و رن (2019) شهر را همچون مولفه‌های شبکه عصبی رگرسیون اصلی و عملکرد شعاعی بررسی کردند. برخی پژوهش‌ها توسعه میان‌افزا را ارزیابی کردند که جنبه اجتماعی بخشی از آن‌ها بود، مانند اسدی و پورمحمدی (1399) که رابطه توسعه میان‌افزا با سرزندگی و مطلوبیت اجتماعی را معنادار یافتند. ملکشاهی و همکاران (1397) از شاخص‌های دسترسی، کالبدی و اجتماعی برای ارزیابی ظرفیت‌های توسعه میان‌افزا استفاده کردند. روزخوش و همکاران (1398) شاخص‌های قابلیت پیاده‌مداری و اختلاط کاربری را بررسی کردند. پژوهش‌های دیگری نیز جنبه اجتماعی رشد هوشمند را بررسی کرده‌اند. مصطفوی (1397) به تهیه شاخص‌های سنجش و تحلیل پرسشنامه‌ها با نرم‌افزار GIS پرداخت. زنگانه و همکاران (1401) اثرات رشد هوشمند شهری بر توسعه پایدار اجتماعی را بررسی کردند و دریافتند که شاخص‌های گرایش به مرکز و پراکندگی و توسعه پایدار اجتماعی در حد مطلوبی قرار دارد. میرزابکی و همکاران (1399) ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی تاثیرگذار بر توسعه درون‌زا را سنجیدند. بای و همکاران (2021) به جنبه اجتماعی رشد هوشمند پرداخته و تأثیرات آن بر رفتار سفر افراد مسن را بررسی کردند. با بررسی پیشینه پژوهش مشخص شد که در خصوص موضوع حاضر یعنی توسعه‌میان افزا با تاکید بر رویکرد رشد هوشمند پژوهش‌های بسیاری انجام شده است اما از این نظر که جنبه اجتماعی را بررسی کند پژوهش‌های کمتری وجود داشتند اما با این حال،همانطور که از عنوان پژوهش مشخص است، این پژوهش به دنبال ارزیابی جنبه اجتماعی توسعه میان‌افزاست و به این علت که توسعه میان افزا عنصر اساسی رشد هوشمند است، پژوهش حاضر رویکرد رشد هوشمند را به عنوان رویکرد برگزیده انتخاب شد و همچنین در محدوده مورد مطالعه یعنی محله سراب شهر مشهد، پژوهش‌های بسیاری انجام شده اما پژوهشی تحت این موضوع صورت نگرفته است.داده‌های این پژوهش از طریق پرسشنامه و مطالعات میدانی در سطح محله سراب به‌دست‌آمده است و در راستای ایجاد شواهد علمی کافی مورد نیاز جهت دستیابی به هدف مورد نظر تحقيق از تحلیل‌های‌ آماری ضریب همبستگی فی و کرامر و جهت محاسبه همبستگی میان متغیرهای ترتیبی از آزمون غیر پارامتری کروسکال والیس استفاده شده است در قالب نرم‌افزار SPSS پرداخته شد. متغیرهای مربوط به مشخصات فردی ساکنین شامل دو شاخص اسمی «جنسیت» و «شغل» و دو شاخص ترتیبی «میزان تحصیلات» و «سن» می باشد و همچنین از میان یازده شاخصی که توسط پرسشنامه گردآوری شده اند، متغیرهایی که مربوط به نحوه رفتار ساکنین و ارتباط آنها با یکدیگر می شوند، برای تحلیل همبستگی در نظر گرفته شد. نتایج حاصل از آزمون همبستگی­ها نشان می‌دهد که با توجه به اینکه از 18 رابطه همبستگی بررسی شده میان شاخص های اجتماعی رشد هوشمند و خصوصیات فردی ساکنین، تنها 2 مورد فاقد رابطه معنادار بوده است و مابقی معنادار بوده و ضریب همبستگی آن‌ها مثبت و دارای مقدار است، این نشان دهنده آن است که رابطه‌ی آن‌ها مستقیم است، بنابراین، این موضوع بیانگر تأثیر قابل توجه ویژگی‌های اجتماعی بر توسعه هوشمندانه و میان‌افزا در این محله است. همچنین، می‌توان گفت که رویکرد رشد هوشمند می‌تواند به بهبود و تقویت جنبه‌های اجتماعی و کیفیت زندگی ساکنین محله‌های شهری کمک شایانی کند و رویکرد رشد هوشمند با تکیه بر اصولی چون توسعه فشرده، کاربری مختلط و قابلیت پیاده‌مداری، باعث ایجاد محیط‌های شهری پویا و زیست‌پذیر می‌شود. این رویکرد با تمرکز بر ارتقاء زیرساخت‌های اجتماعی، فرهنگی و تفریحی، زمینه‌ساز افزایش تعاملات اجتماعی و همبستگی میان ساکنین می‌شود. علاوه بر این، ایجاد فضاهای عمومی متنوع و دسترسی آسان به خدمات محلی، به افزایش رضایت‌مندی و احساس تعلق ساکنین به محله خود کمک می‌کند. در نتیجه، رشد هوشمند نه تنها از لحاظ اقتصادی و زیست‌محیطی مزایای قابل توجهی به همراه دارد، بلکه از دیدگاه اجتماعی نیز به عنوان راهکاری موثر برای ایجاد جوامع شهری پایدار و فراگیر عمل می‌کند. این پژوهش می‌تواند به عنوان الگوی عملی برای برنامه‌ریزان و مدیران شهری در جهت پیاده‌سازی سیاست‌های رشد هوشمند در دیگر محلات و شهرهای ایران مورد استفاده قرار گیرد، تا از این طریق به توسعه‌ای همگام با نیازهای اجتماعی و فرهنگی ساکنین دست یافت در امتداد این پژوهش، پیشنهاداتی به بارگاه اندیشه تقدیم می‌گردد:

1.       ارتقاء زیرساخت‌های اجتماعی: برای بهبود کیفیت زندگی ساکنین و ارتقاء تعاملات اجتماعی، پیشنهاد می‌شود زیرساخت‌های اجتماعی مانند پارک‌ها، مراکز فرهنگی و ورزشی، و فضاهای عمومی بیشتر و بهتر توسعه یابند.

2.       ترویج کاربری مختلط: توسعه کاربری‌های مختلط که شامل مسکونی، تجاری و خدماتی باشد، می‌تواند به افزایش سرزندگی و پویایی محله کمک کند و نیازهای روزمره ساکنین را در نزدیکی محل زندگی‌شان تأمین نماید.

3.       توسعه شبکه حمل و نقل عمومی: افزایش دسترسی به حمل و نقل عمومی و بهبود کیفیت آن می‌تواند به کاهش وابستگی به خودروهای شخصی و کاهش تراکم ترافیکی کمک کند، همچنین افزایش قابلیت پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری نیز توصیه می‌شود.

4.       افزایش آگاهی و مشارکت ساکنین: برگزاری کارگاه‌ها و جلسات اطلاع‌رسانی به منظور افزایش آگاهی ساکنین از مزایای رشد هوشمند و تشویق آنها به مشارکت در فرآیندهای برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری می‌تواند تأثیر مثبتی بر پذیرش و اجرای این رویکرد داشته باشد.

5.       استفاده از تکنولوژی‌های نوین: بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین مانند GIS و سیستم‌های اطلاعات مکانی برای تحلیل و مدیریت بهتر داده‌ها و برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تر در جهت توسعه پایدار و هوشمندانه محله‌ها پیشنهاد می‌شود.

6.       حفاظت از محیط زیست: توجه ویژه به مسائل زیست‌محیطی و تلاش برای کاهش اثرات منفی توسعه شهری بر محیط زیست از طریق اجرای سیاست‌های سبز و پایدار ضروری است.

7.       تقویت نهادهای محلی: ایجاد و تقویت نهادهای محلی و اجتماعی که بتوانند به عنوان واسطه‌ای بین ساکنین و مدیران شهری عمل کنند، می‌تواند به تحقق بهتر اهداف رشد هوشمند و توسعه میان‌افزا کمک کند.

این پیشنهادات می‌تواند به برنامه‌ریزان و مدیران شهری یاری رساند تا با نگاهی جامع‌تر و همه‌جانبه‌تر به توسعه محله‌های شهری بپردازند. با بهره‌گیری از این راهکارها، آنها قادر خواهند بود نه تنها پایداری محیط زیستی را حفظ کنند، بلکه کیفیت زندگی اجتماعی و فرهنگی ساکنین را به شکل چشمگیری بهبود بخشند. این امر می‌تواند منجر به ایجاد محله‌هایی با هویت قوی‌تر، انسجام اجتماعی بیشتر، و محیطی مناسب‌تر برای زیستن و رشد ساکنین گردد.

 

References

1.       Asadi, Ahmad, & Pourmohammadi, Mohammadreza. (2021). The development of interfaith and its impact on various components in the worn-out fabric of Zanjan city. Scientific Journal of Geography and Planning, 24(72), 35-59. doi: 10.22034/gp.2020.10889 (In Persian).

2.       Bahadori Amjaz, F,L. Anabestani, A, A. and Tavakolinia, J. (2023). The Roles of the Main Components of the Formation of Smart Growth Approach in the Sustainable Development of Rural Settlements: A Case Study of Jiroft County. Spatial Planning, Tehran, Iran. 12(2), 91-118. doi: 10.22108/sppl.2022.132321.1639 (In Persian(

3.       Bai, X., Steiner, R. L., & Zhai, W. (2021). Beyond Neighborhood Design: Exploring the Effects of Smart Growth on Older Adults’ Travel Behavior over Time. Journal of Planning Education and Research, 0(0). https://doi.org/10.1177/0739456X211020352

4.       Chen, G., Wu, J.X., Wang, N., (2017). Comprehensive modelling and planning of urban smart growth, Advances in Intelligent Systems Research (AISR), Vol 141, 392-402.

5.       Dadashpour, Hashem. and Afaqpour, Atusa. (2017). New epistemological and theoretical rationality governing the spatial organization of urban systems. Quarterly Journal of Interdisciplinary Studies in Humanities, 8(2), 1-28. doi: 10.22035/isih.2016.214 (In Persian).

6.       Datta, M., Staszewski, O., Raschi, E., Frosch, M., Hagemeyer, N., Tay, T. L., ..., & Prinz, M. (2018). Histone deacetylases 1 and 2 regulate microglia function during development, homeostasis, and neurodegeneration in a context-dependent manner. Immunity, 48(3), 514-529.

7.       EPA (Environmental Protection Agency), 2010. Smart growth, A guide to developing and implementing greenhouse gas reduction programs, Local government climate and energy strategy guides. 1-11.

8.       Ferreira، C.S.S.، Kalantari، Z.، Salvati، L.، Canfora، L.، Zambon، I.، Walsh، R.P.D.، (2019). Urban areas. In: Pereira، Paulo (Ed.)، Advances in Chemical Pollution، Environmental Management and Protection، vol. 4. Elsevier، ISBN 9780128164150، pp. 207–249. https://doi.org/10.1016/bs.apmp.2019.07.004

9.       Ghalib, H. Smart Growth in Cairo's Urban Development Strategy. 'st International Conference on Towards a Better Quality of Life, 2018, Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3162546. Or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3162546. 

10.       Hess P.M& Sorensen A. 2015. Compact, concurrent, and contiguous: smart growth and 50 years of residential planning in the Toronto region. Urban George: 36: 127. https://doi.org/10.1080/02723638.2014. 947859.

11.       Li, L., Ren, X., (2019). A novel evaluation model for urban smart growth based on principal component regression and radial basis function neural network, Sustainability, 11, 6125; doi:10.3390/su11216125

12.       Litman, T, Understanding Smart Growth Savings, Evaluating Economic Savings and Benefits of Compact Development, and How They Are Misrepresented By Critics, Victoria Transport Policy Institute, 2019.

13.       Liu G, Han, X. Li, Z. 2018, Urban Smart Growth Mathematical Model and Application, Applied and Computational Mathematics; Vol.7(3): 83-88. https://doi.org/10.11648/j.acm.20180703.

14.       Mahmoudzadeh, Hassan, & Abedini Iranq, Roya. (2022). Prioritizing smart growth indicators to identify physical capacities for intermediate development with an emphasis on scenario writing (case study: Tabriz region 3). Human Settlements Planning Studies, 16(3), 537-550. (In Persian).

15.       Malekshahi, Gholamreza, Kadami, Mostafa, and Bagheri Hojat, Mozhgan. (2019). Assessment of secondary development in the main area and the built space of Ahvaz region. Urban structure and function studies, 5(16), 129-152. doi: 10.22080/shahr.2018.2015 (In Persian).

16.       McCormack, Ed. Goodchild A. and Bassok, A. Smart Growth and Urban Goods Movement. Washington, DC: National Academies of Sciences, Engineering. and Medicine. The National Academies Press, 2013. https://doi.org/10.17226/22522.

17.       Mirzabaki, Maleeha, Rahnama, Mohammad Rahim, & Ajzashokohi, Mohammad. (2021). An analysis of the cultural-social capacities influencing the worn-out tissues on endogenous development (case study: Tabriz metropolis). Urban Social Geography, 7(2), 77-96. doi: 10.22103/JUSG.2020.2020 (In Persian).

18.       Mostafavi, Najmeh Sadat, (2019), providing a framework for measuring the social capacity of inter-connected development in urban contexts, case example: Koi Rudaki Arak, https://civilica.com/doc/1247644 (In Persian).

19.       Niemets, K; Kravchenko, K; Kandyba, Y; Kobylin, P; Morar, C; World cities in terms of the sustainable development concept. Geography and Sustainability. PP 304–311

20.       Razavian, Mohammad Taghi and Kozehgar Kaleji, Lotf Ali. (2020), Urban Land Use Planning, Academic Jihad of Shahid Beheshti Medical Sciences Unit. Tehran, Iran (In Persian).

21.       Razavian, Mohammad Taghi, Kanuni, Reza and Yarmoradi, Kiyomarth. (2017), urban environment. Science Publications. First Edition. Tehran (In Persian).

22.       Roozkhosh, Farnoush, Moulavi, Mehrnaz and Salaripour, Aliakbar.(2020) Investigating the Relationship between Smart Growth Parameters and the Theory of Space Syntax in a Variety of Urban Contexts (Case study: Bojnourd). Naqshejahan; 9 (4) :313-322 URL: http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-22218-fa.html (In Persian).

23.       Safari Ahmadvand, M. (2023). The role of smart growth in preventing uncontrolled urban development (Khorramabad city case study). Scientific Journal of New Research Approaches in Management and Accounting, 6(23), 215-233. Retrieved from https://majournal.ir/index.php/ma/article/view/1726 (In Persian).

24.       Sajadian, Mahyar. Firouzi, Mohammad Ali. Pourahmad, Ahmad. (2023). Zoning of Ahvaz metropolis from the point of view of smart growth by using the combination of gray relational analysis (GRA) model and GIS. Physical Development Planning Quarterly. Volume 9, Number 3 - Serial Number 27, Azar, Page 79-96. Digital Identifier (DOI): 10.30473/PSP.2022.61999.2552 (In Persian)

25.       Shifa,M, Yabo,Z, Xiaohong, T, 2020, Exploring Smart Growth Boundaries of Urban Agglomeration with Land Use Spatial Optimization: A Case Study of Changsha- Zhuzhou- Xiangtan City Group, China, Chinese Geographical Science, Vol. 30 No. 4 pp. 665–676

26.       Statistics of Mashhad city (Statistical yearbook of Mashhad city). 2020. Vice President of Planning and Development of Human Capital of Mashhad Municipality. Mashhad (In Persian).

27.       Susanti, R, Soetomo, S, Buchori, I, Brotosunaryo, P, 2016, Smart growth, smart city and density: in search of the appropriate indicator for residential density in Indonesia, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 227, PP, 194-201.

28.       Tsimpo, C. and Wodon, Q. (Eds.). (2019). Residential piped water in Uganda. World Bank Publications.

29.       UN-Habitat، (2022). Envisaging the future of cities. https://unhabitat.org/sites/default/files/2022/06/wcr_2022.pdf 

30.       Yuwei Z, Mengyue Y. A. 2018, Smart Growth Plan Based on the Improved Gini Coefficient. Front Manag Res. 2(1): 20-9. https://dx.doi.org/10.22606/finr.2018.21. 003.

31.       Zanganeh, Ahmad and Ahangari, Navid and Mousavi, Shahrabano, (2022), the effects of smart urban growth on sustainable social development in district 12 of Tehran, https://civilica.com/doc/1627032 (In Persian).

32.       Zheng، W.، Ke، X.، Xiao، B.، Zhou، T.، (2019). Optimising land use allocation to balance ecosystem services and economic benefits - a case study in Wuhan، China. J. Environ. Manag. 248، 109306. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2019.109306.

33.       zone8.mashad.ir, (available: 1402)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  SPSS

[2]  Crosstabs

[3]  NonParametric Tests

[4]  Phi & Cramer's V

[5]  Kruskal Wallis