Explain the role of ecotourism residencesin in the tourism system with emphasis on the economic dimension (Case study: Rural areas of Rasht city)
Subject Areas : Rural and nomadic studies
Alireza
Mohamadi Garfami
1
(Mpogl)
Teymoor
Amar
2
(Associate Professor/Islamic Azad university)
Mohamadbaset
Garshi Minabad
3
(assistant professor/Islamic Azad university)
Keywords: Tourism, Rasht City, Economy, Ecotourism residence,
Abstract :
Today we can name tourism as a realm that has the ability to attract domestic and foreign capital and consequently, has economic development and we can name ecotourism as a growing sub-branch with increasing economic development, in order to facilitate community participation to provide experiences and protect natural and cultural resources in the long run.Considering the popularity of ecotourism in the country's villages and the importance of its economic dimension from the villagers' point of view, this study aims to explain the role of one of the most effective ecotourism agents in rural areas (residences) with emphasizing its economic dimension. The research method is descriptive-analytical and the statistical population is all residences with more than one year of experience in Rasht (12 residences).Data collect with the help of questionnaire tools and the information of residences managers and tourism experts and data analysis is performed with life cycle and Coopers techniques.Theresults of life cycle technique show that ecotourism residences as a tourism product are in the stage of growth and development )third level of impact).Therefore, it can be claimed that residences have a good effect on the tourism system and by using the Coopers technique was also determined, Fanderkotam Residence has the most and Gilantaj has the least impact on the tourism system of its location.Finally, it is suggested that while informing the villagers about the importance of the issue, encourage them to preserve the native architecture and make it easier for the natives to receive facilities for investing in ecotourism.
_||_
فصلنامه نشریه علمی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی
دوره پانزدهم، شماره (پیاپی 51)، تابستان 1399
شاپای چاپی 5968- 2538 شاپای الکترونیکی X595- 2538
http://jshsp.iaurasht.ac.ir
صص.
تبیین نقش اقامتگاههای بوم گردی در نظام گردشگری با تاکید بر بعد اقتصادی
(مطالعه موردی: مناطق روستایی شهرستان رشت)
تاريخ دريافت: | تاريخ پذیرش: |
چکیده
امروزه می توان از گردشگری به عنوان قلمرویی که توان جذب سرمایه های داخلی و خارجی و به پیروی از آن، توسعه اقتصادی را دارد و از بوم گردی به عنوان یک زیر شاخه رو به رشد آن با افزایش توسعة اقتصادی، به منظور تسهیل مشارکت جامعه، جهت ارائة تجارب و حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی در بلندمدت، نام برد. با توجه به اقبال از بوم گردی در روستاهای کشور و اهمیت بعد اقتصادی آن از نگاه روستاییان، این پژوهش با هدف تبیین نقش یکی از موثرترین عوامل بوم گردی در محیط های روستایی(اقامتگاهها) و با تاکید بر بعد اقتصادی آن پرداخته است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و جامعه آماری کلیه اقامتگاههای بومگردی با بیش از یکسال سابقه فعالیت در شهرستان رشت(12 اقامتگاه)می باشد. جمع آوری اطلاعات به کمک ابزار پرسشنامه و اطلاعات مدیران اقامتگاه و کارشناسان امور گردشگری و تجزیه و تحلیل اطلاعات با تکنیک های چرخه عمر و کوپراس انجام شده است. نتایج تکنیک چرخه عمر نشان می دهد اقامتگاههای بومگردی به عنوان یک محصول گردشگری در مرحله رشد و توسعه (سومین سطح تاثیر)قرار دارند بنابراین می توان ادعا نمود که اقامتگاههای بومگردی بر نظام گردشگری تاثیر مناسبی داشته و همچنین به کمک تکنیک کوپراس مشخص شد اقامتگاه فاندرکتام بیشترین و گیلان تاج کمترین تاثیر در نظام گردشگری مکان استقرار خود داشته اند. در نهایت پیشنهاد می گردد ضمن آگاه نمودن روستاییان از اهمیت موضوع، آنها را به حفظ معماری بومی ترغیب نموده و مسیر دریافت تسهیلات جهت سرمایه گذاری در زمینه بومگردی برای بومیان آسان گردد.
واژهگان کلیدی : اقامتگاه بوم گردی، گردشگری، اقتصاد، ، شهرستان رشت
مقدمه
اصولاً توسعه اقتصادي در هر كشوري نيازمند سرمايه گذاري در بخشها و فعاليتهاي مختلف اقتصادي آن كشور است و بدون سرمايه گذاري در طرحهاي زيربنايي و روبنايي، نمي توان انتظارگسترش اشتغال، توليد و رفاه اقتصادي را داشت (shakeri,salimi,2006,95). يكي از راههاي مناسب، توسعه اقتصادی، گردشگری است که به عنوان مجموعه فعاليتهاي اقتصادي تأثير بسزايي در تقويت بنيانهاي اقتصادي جوامع دارد ونقش گردشگري به عنوان منبع جديدي براي ايجاد اشتغال، كسب درآمد، دريافتهاي مالياتي بيشتر، جذب ارز و تقويت زيرساختهاي اجتماعي كه موجب رشد و توسعه ساير صنايع مي شود، درمطالعات متعدد مورد تأييد قرار گرفته است(kazemi,2008,81). پایداري اقتصادي عمدتا با معیارهایی همچون سهم گردشگري در کاهش فقر (فرا فقر بودن گردشگري یاضد فقر بودن)، توزیع درآمد، ثروت و منابع قدرت اقتصادي و معیشت پایدار ساکنان محلی، مفهوم پایداري محیطی با معیارهایی همانند مشارکت در حفظ طبیعت (تنوع زیستی)، دسترسی و منافع ناشی ازمشارکت و مانع شدن از گرم شدن زمین مشخص می شود. با توجه به رهیافت مذکور و مفاهیم و معیارهاي به کار گرفته شده در آن، با بهره گیري ازگردشگري روستایی که می تواند فرصت هاي جدیدي را براي جوامع روستایی فراهم آورد و از دیگر سو موجبات حفظ و پایداري این مناطق را در طول زمان تضمین نماید، می توان گامی در جهت توسعه روستاهاي ایران برداشت(Eftekhari,Mahdavi,2006,20). امروزه می توان از گردشگری به عنوان قلمرویی که توان جذب سرمایه های داخلی و خارجی و به پیروی از آن، توسعه اقتصادی را دارد نام برد. همچنین می توان ادعا نمود واژه گردشگری به یکی از کلمات کلیدی دنیای اقتصاد امروز بدل شده و نقش بسزایی در شکوفایی منطقه از طریق افزایش درآمد، تنوع اقتصادی، خارج شدن منطقه از انزوا و ایجاد فرصت‌های شغلی ایفا میکند. بوم گردی که یکی از شاخه های گردشگری است با بهره‌گیری خردمندانه از منابع طبیعی و محیط زیست، در سال های اخیر توانسته توجه بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب نموده و نقش اثربخشی بر وضعیت اقتصادی جوامع محلی داشته باشد. جامعه شناسی نشان می دهد بشر به دلیل گرفتاریهای عصر فرامدرن به دنبال گذران اوقات فراغت در محیطی است که در آن بتواند بهم ریختگی های هویتی خود را که به واسطه زندگی جدید بشریت به آن گرفتار شده است، درمان کند و البته این فرصت می تواند برای کشور ما که در گوشه و کنار آن اسرار زیستی فراوانی نهفته است بسیار مناسب باشد.
از نظر گردشگر بوم‌گرد، یک اقامتگاه بوم گردی صرفا یک مکان لوکس نیست زیرا وی به دنبال اقامت در مکانی با زیر ساخت های مناسب ، سرویس‌دهی های تخصصی و راهنمایی های خاصِ منطقه بوده که سفر را برای آنها جذاب تر و زمینه ساز استمرار منافع بلندمدت بومگردی در منطقه می گردد و آنچه در این میان مهم است اثرات اقتصادی است که استقرار یک اقامتگاه بوم گردی موجب می شود. با این همه آنچه که می توان در این بحث به دنبال آن بود نگاه کارشناسانه و دقیق به مسئله بوم گردی و اثرات آن بر اقتصاد منطقه است. در خصوص گردشگری و نقش آن در اقتصاد آمارهای فراوانی ارائه می شود، اما آنچه که مورد غفلت واقع می شود نگاه علمی به موضوع بوم گردی و نقش اقامتگاههای بوم گردی در پایداری اقتصادی روستای محل استقرار و یا حتی اثرات آن بر روستاهای اطراف می باشد.
در بیان اهمیت و ضرورت تحقیق می توان چنین بیان نمود که در شهرستان رشت با توجه به محیط طبیعی زیبا و البته جذاب برای گردشگران غیر بومی و استقرار اقامتگاههای بوم گردی در نواحی روستایی پژوهشی تبیینی جهت مشخص نمودن نقش اینگونه اقامتگاهها و تاثیر مستقیم و غیر مستقیم بر اقتصاد محل استقرار آنها وجود ندارد. بنابراین لازم به نظر می رسد با بررسی پژوهش حاضر، مسیر برنامه ریزی بهتر برای مدیران و ساکنین روستاها روشن خواهد شد. پژوهش حاضر با هدف کلی تحلیل اثرات اقامتگاههای بوم گردی بر نابرابری اقتصادی به دنبال پاسخ به این پرسش اصلی است که آیا اقامتگاههای بوم گردی موجب تغییر در نظام گردشگری روستایی می شوند؟
بوم گردی یکی از شاخه های گردشگری روستایی است و گردشگري روستايي شامل کليه فعاليت هاي گردشگري در محيط روستايي با توجه به فرهنگ و بافت سنتي روستايي، هنر و صنايع دستي ، و آداب و رسوم سنتي بوده و در برگيرندة گردشگري کشاورزي، گردشگري سبز، گردشگري مزرعه اي، و گردشگري غذايي و شکار است(Anabestani,2009,152).گردشگری روستایی به انواع مختلفی از گردشگری تقسیم می شود، که یکی از انواع آن اکوتوریسم یا گردشگری طبیعی است. اکوتوریسم نوعی از گردشگری است که ریشه های آن به طبیعت و محیط های باز می گردد. منابع طبیعی مانند کوه ها، غارها، دریا و ساحل، جنگل ها و نواحی بیابانی نمونه های از اکوتوریسم است. امروزه مشاهده می شود که گردشگران، نواحی بکر طبیعت در سراسر جهان را برای انجام فعالیت های مرتبط با گردشگری انتخاب می کنند(Kalantari,shokroalazade ,2008,5). ازجمله مهم ترین آثار مثبت اقتصادی توسعه گردشگری می توان به اشتغال زایی، ایجاد درآمد برای ساکنان محلی، کاهش فقر، افزایش سرمایه گذاری و توسعه زیربناهای اقتصادی و همچنین کاسته شدن مهاجرت اشاره کرد. از آثار منفی آن نیز می تواند: ایجاد تورم در سطح محلی، احتکار املاک، افزایش قیمت ها و ... باشد(Papoliyazdi,Saghaee,2007,76).
اکوتوریسم یا بوم گردي یکی از دو زیرشاخه طبیعت گردي است که منتج از تلفیق علوم زیست شناختی، زمین شناختی و جغرافیایی و بوم شناختی با گردشگري است. فرهنگستان زبان و ادب فارسی با کمک سازمان میراث فرهنگی کشور کلمه اکوتوریسم را طبیعت گردي معنی کرده است؛ اما با توجه به ظهور ژئوتوریسم 10 سال اخیر در ایران و جهان معادل سازي این واژه با طبیعت گردي چندان صحیح نیست و بهتر است معادل بوم گردشگري را براي اکوتوریسم در نظر گرفت. زیرا از نظر ریشه لغوي از دو جزء Ecoو Tourism ساخته شده است که پیشوند Eco برگرفته از ریشه اي یونانی به معنی آمیزه اي از مفاهیم محیط زیست و زیستگاه و Tourismبه معناي گردشگري است؛ این مفهوم بیش از هر چیز طبیعت را تداعی میکند. در فارسی کلمه بوم را معادل Ecoقرار داده اند و به نوعی به Eco-Tourism بومگردي می توان گفت(Sajasighidari,RoknodinEftekhari,&Poortaheri,2011,44-45). از اهداف عمده ي اكوتوريسم، آموزش مسافران و گردشگران و فراهم كردن منابع مالي براي حفاظت از مناطق محافظت شده ي زيست محيطي است كه به طور مستقيم در توسعه ي اقتصادي- اجتماعي، تقويت دولت هاي محلي، پربار كردن فرهنگ محلي و تنوع بخشي به اقتصاد جامعه ي محلي سهيم است (Honey,2008, 33). هرچند ایجاد فضاهای اقامتی روستایی در سطح جهان از سابقة زیادی برخوردار است، اقامتگاه های بوم گرد ی، اصطلاحی است که طی چند سال اخیر در سطح گردشگری روستایی کشور رایج شده است و یکی از مهم تر ین مؤلفه های توسعة گردشگری روستایی به شمار می آید. بدون شک ایجاد و بسترسازی برای توسعة اقامتگهاه های بوم گردی در روستاها، آثار اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بسیاری را در پی خواهد داشت و نتایج آن سراسر فضای جغرافیایی کشور را بهره مند خواهد کرد. اقامتگاه های بوم گردی مهمترین و بهترین ظرفیت برای توسعه اقتصادی و پیشرفت محسوب می شوند. این نوع از اقامتگاه ها در خط سیر بهره گیري از دانش بومی و با تکیه بر سنن مردم محلی، ضمن احترام به دانش بومی روستاییان که نتیجه ي تجارب ارزنده ي آنان طی قرون متمادي است، خدمات گردشگري را که تقریباً یک سویه در شهرها ایجاد میشد، به دل روستاها میبرد و به توسعه ي راستین آنها کمک می کند(Anabestani,Giahi,&Javanshiri,2018,5).
در مورد پیشینه بوم گردی در متون مربوط به گردشگری آمده است، تفکر اولیه و پایه گذاری آن به منظور بازدید از مناطق روستایی به منظور گذراندن اوقات فراغت، به زمانی پس از انقلاب صنعتی در اروپا باز می گردد که در اوایل و بر اثر صنعتی شدن و توسعه شهرنشینی و مهاجرت روستا-شهری در کنار عواملی چون توسعه حمل و نقل،افزایش سطح درآمد و افزایش اوقات فراغت این امکان را مهیا نمود که تعداد افراد بیشتری از حومه شهرها دیدن کنند و اساساً تحول تدریجی جامعه از روستایی به سبکی که عمدتاً شهری بوده را می توان عامل اصلی توسعه گردشگری روستایی دانست که در ادامه تحت تاثیر عواملی چون آلودگی محیط زیست شهری و فشار و استرس های روانی ناشی از محیط های کار و زندگی از طرفی و تفکرات فلسفی بازگشت به طبیعت و احیا مجدد طبیعت گرایی،باعث توجه شهرنشینان به روستاها علی الخصوص روستاهای خوش آب و هوای مجاور شهرها گردید که این روستاها اغلب در ایام پایان هفته به عنوان مکانی جهت روی آوردن مردم خسته از زندگی شهری و روزمرگی های کار و معیشت توسعه پیدا کردند(Ghasemi,shahabi,2008,57). در ایران اگرچه نوع فرهنگ اجتماعی و معیشتی از دیرباز پیوندی محکم ما بین شهر و روستا برقرار نموده است اما این اصطلاح به معنای خاص و تخصصی خود قدمت چندانی ندارد و هر چند که گردش در مناطق طبیعی که غالباً با شکار نیز همراه بود توسط پادشاهان و حکمرانان تاریخی سابقه طولانی دارد اما گردشگری روستایی مبتنی بر برنامه ریزی آگاهانه و تلقی آن به عنوان یک صنعت کسب درآمد و نیل به توسعه سابقه زیادی ندارد که با گسترش صنعت گردشگری در طی سالیان اخیر و بوجود آمدن سازمان های دیگر موجب توجه برنامه ریزان به آن شده است آن گونه که بر اساس مصوبه شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری تا سال 1404 باید آمار گردشگران ورودی ایران به 20 میلیون نفر برسد که بیشترین سهم از این ارقام نیز از راه طبیعت گردی و به خصوص گردشگری روستایی و عشایری پیش بینی گردیده است(Yaghobpoor,2007,319).
برگزاری تورهای گردشگری در طی سال های اخیر به روستاهای توریستی، برگزاری جشنواره های فرهنگی هنری گردشگری روستایی و عشایری، انجام طرح های مطالعاتی روستاهای دارای بافت با ارزش توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و نیز تدوین برنامه های توسعه گردشگری در محیط های روستایی در برنامه چهارم توسعه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی کشور در 365 روستا به عنوان روستاهای هدف گردشگری،همه حکایت از رویکرد به توسعه این قسم از گردشگری در کشور می باشند چرا که روستاها و مناطق بکر و دست نخورده ایران برای گردشگران جهان از جذابیت ویژه ای برخوردار است و ثانیاً این برنامه ها آثار مثبت دیگری نیز در توسعه روستاها به دنبال دارد که به آنها اشاره خواهد شد. ایران از نظر داشته های طبیعی و فرهنگی جزو 10 کشور برتر جهان است و وجود یک میلیون سایت تاریخی، 34 هزار اثر تاریخی با ثبت ملی و 23 اثر با ثبت جهانی به یکی از کانون های اصلی گردشگری تبدیل شده است، در زمان حاضر به گفته مسوولان هزار و 467 اقامتگاه بومگردی در کشور پروانه فعالیت دارند که بر اساس هدف‌گذاری‌های انجام گرفته قرار است تا آخر دوره فعالیت دولت دوازدهم، این تعداد به 2 هزار اقامتگاه افزایش یابد. بوم گردی به عنوان شاخه ای از گردشگری به عقیده متخصصان این بخش، حتی در دورترین روستاهای کشور موجب تحول شده به گونه ای که برخی روستاها با تکیه بر این ظرفیت توانسته اند بیکاری را ریشه کن کنند و به دهکده ای فراتر از مرزهای کشور تبدیل شوند. بدون شک بهره برداری از این موقعیت نیازمند ایجاد فضای مساعدی است که در فضای جامع و فراگیر قابل بهره برداری است. یکی از راه کارهایی که برای گسترش صنعت فوق می تواند مفید واقع شود، شناسایی هر چه بهتر توانمندی ها و قابلیت های نقاط مستعد و برنامه ریزی دقیق جهت امکان سنجی این مناطق به لحاظ توان جذب گردشگری است. بر همین اساس، نیاز وافری به منظور توسعه و مدیریت صنعت گردشگری احساس می شود و همچنین برای تداوم و توسعه ی آن مشارکت امر ضروری است. همان طور که گفته شد درصد عمده ای از گردشگری متکی بر طبیعت است (Fazelnia,Hedayati,2010,3,147).
محققان بسیاری در زمینه گردشگری، گردشگری روستایی و بوم گردی و تاثیر آن بر اقتصاد و نظام گردشگری کنکاش نموده اند که البته هیچکدام منطبق بر موضوع و در محدوده مورد مطالعه این پژوهش نمی باشد و این امر جدید بودن مطالعه را تایید می کند، در ادامه به تعدادی از این تحقیقات اشاره خواهد شد.
فرجی راد و احسانی (1390) در مقاله خود با عنوان بررسی تاثیر اقامتگاه های محلی(خوشه سار بوم گردی) بر ارتقاء سطح زندگی جامعه محلی(با تاکید بر روستای گرمه و شیب دراز) با هدف بررسي نقش اقامتگاه هاي محلي می نویسند سياست هاي توسعه اكوتوريسم درايران،نيازمند دقت دربسترسازي هماهنگ با نيازهاي واقعي اكوتوريسم براساس اصول توسعه پايداراست. همچنين مي بايست برنامه ريزي هايي براي جلب مشاركت سرمايه گذاران بومي در مناطق اكوتوريستي انجام شود تا بجاي سرمايه گذاري هاي كلان براي ساخت هتل هاي چند ستاره در دل مناطق طبيعي وايجاد تعارضات فرهنگي و معضلات زيست محيطي، با جلب مشاركت سرمايه گذاران بومي و هدايت آنها در مسير صحيح، زيرساخت هاي مناسب توسعه اكوتوريسم فراهم شود(Farajirad,Ehsani,2011,63 ). سادات و همکاران(1393) در مقاله خود با عنوان ارزیابی بوم گردشگری(اکوتوریسمی) پارک ملی کلاه قاضی می نویسند که ویژگی های مثبت منطقه بیشتر از ویژگی های منفی آن بوده است و در مقابل فرصت های موجود در منطقه، تهدید بیشتری وجود دارد. از این رو با توجه به وضعیت پارک،استفاده از راهبردهای تهاجم و رقابتی ضروری است( Sadat, Zoghi, Karimi & Amiri, 2014,107). ریئسی دهکردی و عباسی(1395) در مقاله خود با عنوان چگونگی نقش اقامتگاههای بوم گردی در توسعه صنعت گردشگری با رویکرد اکوتوریسم بیابانی (نمونه موردی روستای سه) با هدف بررسی ارتباط بنیادی دو صنعت عظیم معماری و گردشگری می نویسد امروزه معماری و گردشگری به عنوان دو صنعت گسترده و عظیم نقش بسزایی در توسعه و تکامل ایفا می‌کنند. حاصل تحقیق وی نشان دهنده جذب بیشتر گردشگران و معرفی جاذبه‌های گردشگری بواسطه ایجاد زیر ساخت‌های مناسب می‌باشد(RaeesiDehkordi,Abasi,2016). عباسی و رضوانی(1396) در مقاله خود با عنوان بوم گردی روستایی و نقش آن در توسعه پایدار گردشگری (مطالعه موردی: شهرستان پاوه استان کرمانشاه) نتیجه می گیرد نقش گردشگری در اقتصاد ملی و محلی و در بومگردی و گردشگری روستایی با توسعه پایدار گردشگری موثر می باشد(Abbasi, Rezvani,2017). روشنعلی و ریاحی(1396) در مقاله خود با عنوان نقش بوم گردی در توسعه اقتصادی مناطق روستایی(مطالعه موردی:دهستان پنجهزاره شهرستان بهشهر) می نویسند بوم گردي در ایجاد و افزایش اشتغال، ارتقاء سطح درآمد مردم و افزایش میزان سرمایه گذاري دهستان پنجهزاره تأثیر مثبت و معنادار دارد. این دهستان از لحاظ منابع طبیعی، جذابیت هاي پیرامون و دسترسی، وضعیت مناسبی دارد؛ ولی از نظر امکانات رفاهی توریست کمبودهایی دارد که در این زمینه دولت یا بخش خصوصی می تواند با مطالعه ي کامل و جامع منطقه با توجه به توان هاي آن و با لحاظ کردن اصول زیربنایی توسعه ي پایدار در جهت رفع کمبودهاي منطقه اقدام کند(Roshanali, Riahi,2017,51). حیدری و اکبری (1397) در مقاله خود با عنوان تاثیر بوم گردی خانه های روستایی در توسعه اقتصادی روستاها (نمونه موردی روستای هنجن) می نویسد که توسعه بوم گردی خانه های روستایی عامل مهمی دراشتغال زایی و ایجاد شغل مکمل در بیکاری های فصلی روستاییان و کاهش مهاجرت آن ها و بالا بردن سطح کیفی زندگی با بهبود اقتصاد مردم روستا است(Heydari, Akbari,2018). دارس(1397) در مقاله خود با عنوان اقامتگاه های بومگردی و نقش آن در توسعه گردشگری پایدار (نمونه موردی: منطقه سیاهکل) با هدف یافتن نقش اقامتگاه های بومگردی در توسعه گردشگری پایدار می نویسد رابطه معناداری میان نقش اقامتگاه های بومی و ابعاد اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، کالبدی وجود دارد. بنابراین ایجاد اقامتگاه های بومگردی و شیوه های ساخت بومی سبب جذب طولانی مدت گردشگران و استفاده بیشتر از حضور گردشگر و ارتقای ابعاد اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، زیست محیطی می گردد (Daras,2018). حجازی و عزی(1397) در مقاله خود با عنوان نقش اقامتگاه های بوم گردی در توسعه صنعت گردشگری می نویسد اقامتگاه های گردشگری از طریق توسعه گردشگری ارزان قیمت، ایجاد اشتغال در روستاها، معرفی میراث تاریخی و طبیعی مناطق مختلف و گسترش فرهنگ گردشگرپذیری اهمیت روزافزونی پیدا کرده است. در حال حاضر، سرمایه گذاری روی اقامتگاه های بومگردی یکی از گزینه های مناسب برای توسعه صنعت گردشگری و بالتبع توسعه ی اقتصادی و اجتماعی کشور می باشد(Hejazi,Ezi,2018). عنابستانی و همکاران(1397) در مقاله خود با عنوان بررسی و تحلیل آثار ایجاد اقامتگاه های بوم گردی بر توسعه ی سکونتگاه های روستایی(نمونه: روستای رادکان شهرستان چناران) می نویسد عامل اشتغال زایی ، عامل افزایش تولید و درآمد و عامل تقویت هویت محلی ، بیشترین درصد و عوامل کالبدی – معماری و اجتماعی– فرهنگی، کمترین درصد اثرگذاری اقامتگاه های بوم گردی را بر توسعة روستای رادکان تبیین می کنند؛ همچنین عامل رونق بخش خدمات و عامل اشتغال زایی بیشترین نقش را در این زمینه داشته اند (Anabestani,Giahi,&Javanshiri,2018,1). میرزا کوچک خوشنویس و دودانگه قره آقاجی(1398) در مقاله خود با عنوان بوم گردی عامل موثر در جذابیت گردشگری روستایی(بررسی موردی روستاهای استان سمنان و گیلان) می نویسند که افزایش یا کاهش میزان گردشگران مقاصد گردشگری با افزایش یا کاهش جاذبه های گردشگری در کنار خدمات رفاهی ارتباط مستقیم دارد(Mirzakuchak,Dudangehqareaghaji,2018,55). مرادی و همکاران(1399) در مقاله خود با عنوان طراحی مدل توسعه بوم گردی روستاهای هدف گردشگری استان کرمانشاه می نویسند عامل اقتصادی اولویت اول و عامل اجتماعی و فرهنگی، جاذبه ها، زیرساخت ها و تسهیلات بوم گردی، مشارکتی، مدیریتی و سیاست گذاری به ترتیب رتبه های دوم تا هفتم را دارند(Moradi, Poursaid, Vahedi & Arayesh, 2020,25)
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نظر هدف جزء تحقیقات کاربردی محسوب می شود بطوری که نتایج آن میتواند مسئولان دستگاه های اجرایی را در تصمیم گیری و برنامه ریزی ها مساعدت رساند. روش تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی و روش اجرا از نوع تحقیقات پژوهشی است. به همین علت در بررسی و شناخت وضع موجود از روش توصیفی و جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات بدست آمده و به منظور تبیین نقش اقامتگاه های بوم گردی در نظام گردشگری روستایی شهرستان رشت از روش تحلیلی بهره برده شده است. در راستای گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی و میدانی استفاده شده است. مطالعات میدانی از طریق مشاهده عینی و مصاحبه با کارشناسان گردشگری روستایی و مدیران اقامتگاه های بوم گردی و نیز تکمیل پرسشنامه صورت پذیرفته است. جهت سنجش روایی پرسش نامه از مطالعات پیشین و تایید خبرگان و استادان متخصص در زمینه مطالعات روستایی و جهت سنجش پایایی پرسش نامه ها از روش آلفای کرونباخ با تاکید بر همسانی درونی استفاده شد. برای تعیین نقش اقامتگاه های بوم گردی در نظام گردشگری در محدوده مورد مطالعه، از تکنیک چرخه عمر یا LCA1 استفاده شده است. در این شیوه مهم ترین شاخص های اقتصادی موثر در نظام گردشگری و گویه های تبیین کننده در 4 طبقه (شروع، درگیری، رشد و ثبات) آورده شده و با استفاده از نظرات 24 نفر از کارشناسان امور گردشگری و 12 نفر از صاحبان اقامتگاه های بوم گردی که به شیوه ای هدفمند نمونه برداری شده اند، ارزیابی و تحلیل شد. با استفاده از این تکنیک مشخص می شود نقش اقامتگاههای بوم گردی در گردشگری محلی خود در چه مرحله ای است و بنا به قرارگیری در هر مرحله می توان میزان تاثیر را توجیه نمود.
چرخه عمر در یک تعریف کلی، چگونگی تغییر ویژگی هاي محصول یا کسب وکار درطول حیات آن است(Eslam,2003,122). واژه ي چرخه ي عمر را اولین بار تئودور لویت (1965) در مقاله اي با عنوان بهره برداري از چرخه ي عمر محصول به کار برد؛ اما در ادبیات گردشگري، گیلبرت (1939) و کریستالر (1963) اولین متفکرانی بودند که چرخه ي عمر مقصدهاي گردشگري را در سه مرحله ي اکتشاف، رشد و افول معرفی کردند. سپس، داکسی(1975) شاخصی از خشنودي یا ناخشنودي را براي تشریح نگرش مردم به چرخه ي عمر مقصد گردشگري ارائه کرد. در سال 1980 ، باتلر چرخه ي عمر مقصدهاي گردشگري را با اقتباس از الگوي چرخه ي عمر محصول با مراحل گسترده به همراه شاخص هاي تفصیلی تر براي هر مرحله ارائه کرد. در این مدل، مقصد همانند محصولات داراي چرخه ي زندگی است که تولید و عرضه می شود و در دسترس گردشگران در یک محیط رقابتی قرار می گیرد. همچنین، این مدل ابزار مناسبی براي نشان دادن ظهور و سقوط یک کسب وکار است و این فرآیند را به پنج مرحله ي شروع، درگیري، رشد و توسعه، مرحله ي ثبات و مرحله ي رکود تقسیم کرده است. در طی این مراحل، مقصد ممکن است به حیات خود ادامه دهد یا از چرخه خارج شود. مهمترین خصوصیات هر مرحله عبارتند از : 1. مرحله ي شروع: در این مرحله، عده ي کمی با اکولوژها و محصولات آن آشنا هستند، 2. مرحله ي درگیري: در این مرحله، سطح دانش و اطلاعات جامعه ي محلی درزمینه ي بازاریابی و کسب وکارها افزایش می یابد، 3. مرحله ي رشد و توسعه: در این مرحله، افزایش حجم فروش با کاهش هزینه و کسب سود همراه است، 4. مرحله ي ثبات: در این مرحله،به کمک برنامه ریزی، تبلیغات سنگین با هدف گسترش بازار، زوال امکانات قدیمی، افزایش کیفیت خدمات و بهره وري بالا، تقویت اقتصاد منطقه اي، نهادینه شدن نظام و ساختار گردشگري، توجه به برنامه ریزي راهبردي، کاهش حداکثري هزینه ها، افزایش نقش اقامتگاه ها در توسعه ي اقتصادي و اجتماعی روستاها، افزایش ثبات فروش و درآمد و نیز نوآوري اقتصادي محقق می شود، 5.مرحله ي زوال: در این مرحله، سهم بازار و میزان نوآوري و خلاقیت کاهش می یابد و با کاهش سطح حمایت، قیمت محصولات و سودآوري آنها، میزان نفوذ محصول در اقتصاد روستا روند نزولی پیدا می کند(Jahanbani,2011؛Mira,Karimi,2011؛ Arabi,shoarian,2008؛ Kallunki Silvolla,2008؛ Gruber,2004 ). لازم به ذکر است چون اقامتگاههای موجود در محدوده مورد مطالعه جوان و فعال هستند و آثاری از زوال در آنها دیده نمی شود مرحله ی پنجم فرایند در طول تحقیق حذف شده است. متغیرهای مورد بررسی در این تکنیک در جدول 1 آورده شده است.
جدول 1: شاخص های اقتصادی تبیین کننده ی نقش اقامتگاه های بوم گردی با تکنیک چرخه ی عمر
مرحله شاخص | مرحله ی شروع | مرحله ی درگیری | مرحله ی رشد و توسعه | مرحله ی ثبات |
قلمرو بازار | محلی | منطقه اي | ملی | بین المللی |
سطح تبلیغات | محلی | منطقه اي | ملی | بین المللی |
شیوه ي تبلیغات | کلامی | تهیه ي بروشور و سی دي | شبکه ي اجتماعی | آگهی رسانه اي |
عر ضه ي محصولات | سنتی | نیمه مدرن | مدرن | پیشرفته |
سطح سرمایه گذاري | خرد | کوچک | متوسط | کلان |
وضعیت سرمایه گذاري | شخصی | با مشارکت خانواده | بخش خصوصی | بخش دولتی |
سطح تقاضا | تقاضاي محلی | تقاضاي منطقه اي | تقاضاي ملی | بین المللی |
کیفیت خدمات | کیفیت پایین | مناسب | خوب | عالی |
میزان تنوع محصول | یکنواخت | تنوع نیروي کار | تولید | موارد قبل و بازار |
کیفیت تکنولوژي تولید | در سطح ابتدایی | سنتی | تاحدودي مدرن | مدرن و پیشرفته |
میزان فروش | کم | مناسب | بالا و سودآور | ثابت |
راهبرد قیمت گذاري | معمولی | رقابتی | منصفانه | تخفیفی |
وضعیت مالکیت کسب وکار(نظام تولید) | کارفرمایی | مشارکتی | خانوادگی | شخصی |
وضعیت گروههاي کار | خانواده | خانواده و آشنایان | خانواده، آشنایان و دوستان | نیروهاي بومی و غیربومی |
میزان مهارت و دانش گروههاي کار | کارگر ساده | کارگر ماهر | ساده و ماهر | موارد قبلی و نیروهاي باسواد |
تعداد افراد شاغل در واحد | کمتر از 5 نفر | بین 5 تا 10 نفر | 10 تا 20 نفر | بیشتر از 10نفر |
میانگین دوره ي اشتغال | حدود 3 ماه | بین 4 تا 6 ماه | 7 تا 9 ماه | 9 ماه و بیشتر |
میزان پایداري اشتغال | پاره وقت | روزمزدي | قراردادي | رسمی |
تأمین مواد اولیه | فردي | خانوادگی | سازمان خصوصی | سازمان دولتی |
وضعیت نوآوري | وجود ندارد | ابتدایی | تاحدودي به روز | به روز |
اولویت سیاستگذاري | حفظ مشتریان | ایجاد بازارهاي جدید | تولید کالاهاي جدید | یافتن کاربردهاي جدید |
نوع بازار در دسترس | کوچک | هفتگی | شهري | مرزي |
قلمرو جغرافیایی پژوهش
جامعه نمونه این پژوهش کلیه روستاهای دارای سکنه در شهرستان رشت می باشند که حداقل دارای یک اقامتگاه بوم گردی دایر با بیش از یک سال سابقه فعالیت باشند. بر اساس اطلاعات اخذ شده از سازمان میراث فرهنگی 12 واحد بومگردی در 11 روستا با مجموع 5828 خانوار ساکن از سال 95 تا کنون مشغول به فعالیت می باشند. از این تعداد اقامتگاه 9 اقامتگاه اول دارای مجوز و 3 اقامتگاه آخر در حال طی مراحل دریافت مجوز هستند و هم اکنون بدون مجوز مشغول به فعالیت می باشند. اقامتگاههای موجود در این روستاها جامعه نمونه پژوهش حاضر را تشکیل می دهند. لازم به ذکر است روستاهای مذکور در 6 بخش لشت نشاء، کوچصفهان، سنگر، خمام، خشکبیجار و مرکزی واقع شده اند(جدول 2).
جدول 2. مشخصات روستاهای مورد مطالعه به تفکیک جمعیت و خانوار
ردیف | نام واحد | نام بخش | نام روستا | تعداد خانوار | جمعیت | ردیف | نام واحد | نام بخش | نام روستا | تعداد خانوار | جمعیت |
1 | سرای فخر | لشت نشاء | فخرآباد | 370 | 1077 | 7 | تی تی نار | خمام | کلاچاه دوم | 676 | 1,926 |
2 | کلوش سر | کوچصفهان | چولاب | 353 | 992 | 8 | فاندرکتام | خمام | اشمنان طالم | 234 | 679 |
3 | تی تی ناز | سنگر | سراوان | 1837 | 5542 | 9 | تلارخانه | خمام | مرزدشت | 364 | 1049 |
4 | کاکوله | سنگر | شهرستان | 817 | 2385 | 10 | لوتکا | خشکبیجار | سرخشکی | 272 | 793 |
5 | گیلان تاج | سنگر | شهرستان | 11 | چی چی نی | کوچصفهان | طارمسر | 346 | 965 | ||
6 | شیلان | خمام | دهنه سر شیجان | 329 | 1004 | 12 | کتوم | مرکزی | سقالکسار | 230 | 689 |
منبع، مرکز آمار استان گیلان و نگارنده ،1399
شکل 1. مکان قرارگیری اقامتگاههای بوم گردی در شهرستان رشت
یافتهها و بحث
در پژوهش حاضر پاسخگویان از دو گروه کارشناسان امور گردشگری و مدیران اقامتگاه به عنوان مطلعین امر برای جمع آوری اطلاعات تشکیل شده است. از میان پاسخگویان 75 درصد را مردان و 25 درصد را زنان تشکیل داده است که از این تعداد 22 مرد (7/91 درصد)و 2 زن(3/8 درصد) کارشناس و 5 مرد (7/41 درصد)و 7 زن (3/58 درصد)مدیر اقامتگاه بوده اند. 8/2 درصد از پاسخگویان در رده سنی 29-20 سال، 4/19 درصد در رده سنی 39-30 سال، 2/72 درصد در رده سنی 49-40 سال، 6/5 درصد در رده سنی 60-50 سال می باشند. به طور کل پاسخگویان دارای تحصیلات بوده و به جز 3 نفر مابقی دارای مدرک تحصیلی در مقاطع کارشناسی تا دکتری بوده اند. نیمی از این تعداد دارای مدرک کارشناسی و سپس بیشترین تعداد دارای مدرک کارشناسی ارشد می باشند(جدول 3).
جدول 3. اطلاعات توصیفی پاسخگویان
شاخص | متغیر | فراوانی | درصد | شاخص | متغیر | فراوانی | درصد |
جنس | مرد | 27 | 75 | تحصیلات | دیپلم | 1 | 8/2 |
زن | 9 | 25 | کاردانی | 2 | 4/5 | ||
سن
| 29-20 | 1 | 8/2 | کارشناسی | 18 | 50 | |
39-30 | 7 | 4/19 | کارشناسی ارشد و بالاتر | 14 | 9/38 | ||
49-40 | 26 | 2/72 | دکتری | 1 | 8/2 | ||
59-50 | 2 | 6/5 | شغل | مدیران اقامتگاه | 12 | 3/33 | |
60 سال و بیشتر | 0 | 0 | کارشناس گردشگری | 24 | 7/66 | ||
مجموع | 36 | 100 |
اطلاعات اسنادی کافی برای تحقیق حاضر وجود ندارد اما بر اساس ادعای مدیران اقامتگاهها، از 12 اقامتگاه مورد مطالعه 8 نفر برای ایجاد اقامتگاه بومگردی خود ساختمان جدید احداث نموده اند که البته بر اساس الگوی معماری بوده و امکان دسترسی به سیستم حمل و نقل را داراست و 4 اقامتگاه دیگر ساختمان موجود در محدوده اقامتگاه را بازسازی نموده و استفاده می کنند. همه مدیران از افراد بومی به عنوان نیروی کار استفاده می نمایند و در مجموع برای 65 نفر به طور مستقیم و 57 خانوار به طور غیرمستقیم اشتغال ایجاد نموده اند. این مدیران در پذیرایی از گردشگران، از غذاهای محلی رایج در روستا استفاده می کنند و برنامه هایی برای گردش بوم گردان در محدوده روستا و یا نقاط دیدنی نزدیک به اقامتگاه ترتیب داده و سعی دارند که بوم گردان را با آداب و رسوم موجود در روستای خود آشنا نموده و آنها را به بازگشت مجدد ترغیب نمایند. آنها با راه اندازی اقامتگاههای بوم گردی علاوه بر ایجاد اشتغال به معرفی روستای خود ، رونق فعالیت های اقتصادی موجود و ترغیب روستاییان به ماندن در محل تولد خود می پردازند. همچنین روستاییان از خدماتی مانند برق، آسفالت، سطل های زباله و حتی آب آشامیدنی بهداشتی پس از ظهور این اقامتگاهها و با پیگیری مدیران آنها بهره مند شده اند و مطالعات نشان داده در اغلب موارد روستاییان پس از مشاهده بازخورد اقتصادی و فرهنگی اقامتگاههای بوم گردی ترغیب به سرمایه گذاری در روستا شده اند و در بسیاری از روستاها که مکانی برای ارائه محصولات محلی وجود نداشت هم اکنون غرفه های فروش صنایع دستی و یا محصولات محلی دایر شده است.
پس از جمع آوری اطلاعات توصیفی و پر کردن جداول چرخه عمر به کمک مدیران اقامتگاهها و کارشناسان امور گردشگری و ورود اطلاعات در نرم افزار SPSS نتایج به شرح زیر بدست آمده است(جدول 4).
جدول4. نقش اقامتگاه های بوم گردی در چرخه عمر بر اساس نظر پاسخگویان
متغیرها | شروع | درگیری | رشد و توسعه | ثبات | میانگین | انحراف معیار | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
قلمرو بازار | تعداد | 0 | 1 | 14 | 9 | 3/3 | 12/0 |
درصد | 0 | 2/4 | 3/58 | 5/37 | |||
سطح تبلیغات | تعداد | 1 | 7 | 11 | 5 | 8/2 | 17/0 |
درصد | 2/4 | 2/29 | 8/45 | 8/20 | |||
شیوه ي تبلیغات | تعداد | 2 | 0 | 21 | 1 | 9/2 | 12/0 |
درصد | 3/8 | 0 | 5/87 | 2/4 | |||
عر ضه ي محصولات | تعداد | 9 | 13 | 2 | 0 | 7/1 | 13/0 |
درصد | 5/37 | 2/54 | 3/8 | 0 | |||
سطح سرمایه گذاري | تعداد | 0 | 2 | 19 | 3 | 0/3 | 09/0 |
درصد | 0 | 3/8 | 2/79 | 5/12 | |||
وضعیت سرمایه گذاري | تعداد | 17 | 4 | 0 | 3 | 5/1 | 21/0 |
درصد | 8/70 | 7/16 | 0 | 5/12 | |||
سطح تقاضا | تعداد | 1 | 0 | 15 | 8 | 2/3 | 14/0 |
درصد | 2/4 | 0 | 5/62 | 3/33 | |||
کیفیت خدمات | تعداد | 0 | 3 | 20 | 1 | 9/2 | 08/0 |
درصد | 0 | 5/12 | 3/83 | 2/4 | |||
میزان تنوع محصول | تعداد | 0 | 9 | 5 | 10 | 0/3 | 18/0 |
درصد | 0 | 5/37 | 8/20 | 7/41 | |||
کیفیت تکنولوژي تولید | تعداد | 0 | 6 | 15 | 3 | 9/2 | 12/0 |
درصد | 0 | 25 | 5/62 | 5/12 | |||
میزان فروش | تعداد | 3 | 8 | 12 | 1 | 6/2 | 16/0 |
درصد | 5/12 | 3/33 | 50 | 2/4 | |||
راهبرد قیمت گذاري | تعداد | 0 | 0 | 15 | 9 | 4/3 | 10/0 |
درصد | 0 | 0 | 5/62 | 5/37 | |||
وضعیت مالکیت کسب وکار(نظام تولید) | تعداد | 0 | 1 | 7 | 16 | 6/3 | 12/0 |
درصد | 0 | 2/4 | 2/29 | 7/66 | |||
وضعیت گروههاي کار | تعداد | 1 | 1 | 8 | 14 | 5/3 | 16/0 |
درصد | 2/4 | 2/4 | 3/33 | 3/58 | |||
میزان مهارت و دانش گروههاي کار | تعداد | 0 | 1 | 10 | 13 | 5/3 | 12/0 |
درصد | 0 | 2/4 | 7/41 | 2/54 | |||
تعداد افراد شاغل در واحد | تعداد | 13 | 11 | 0 | 0 | 5/1 | 10/0 |
درصد | 2/54 | 8/45 | 0 | 0 | |||
میانگین دوره ي اشتغال | تعداد | 3 | 2 | 7 | 12 | 2/3 | 21/0 |
درصد | 5/12 | 3/8 | 2/29 | 50 | |||
میزان پایداري اشتغال | تعداد | 3 | 1 | 17 | 3 | 8/2 | 17/0 |
درصد | 5/12 | 2/4 | 8/70 | 5/12 | |||
تأمین مواد اولیه | تعداد | 13 | 10 | 1 | 0 | 5/1 | 12/0 |
درصد | 2/54 | 7/41 | 2/4 | 0 | |||
وضعیت نوآوري | تعداد | 0 | 0 | 16 | 8 | 3/3 | 98/0 |
درصد | 0 | 0 | 7/66 | 3/33 | |||
اولویت سیاستگذاري | تعداد | 0 | 10 | 1 | 13 | 1/3 | 2/0 |
درصد | 0 | 7/41 | 2/4 | 2/54 | |||
نوع بازار در دسترس | تعداد | 0 | 5 | 7 | 12 | 3/3 | 16/0 |
درصد | 0 | 8/20 | 2/29 | 50 | |||
همانطور که در جدول بالا مشاهده می شود از نظر پاسخگویان بیشترین میانگین به وضعیت مالکیت کسب وکار(نظام تولید) و کمترین آنها به وضعیت سرمایه گذاري، تعداد افراد شاغل در واحد و تأمین مواد اولیه بر می گردد بدین معنا که سرعت رونق وضعیت کسب و کار پس از شروع فعالیت اقامتگاه ها نسبت به وضعیت سرمایه گذاري، تعداد افراد شاغل در واحد و تأمین مواد اولیه بیشتر بوده و در مراحل بالاتری قرار دارد. از آنجاییکه تکنیک چرخه عمر برای مقایسه مراحل پیشرفت یک محصول استفاده می شود بنابراین به بررسی دیدگاه دو گروه پاسخگو به تفکیک و در مجموع می پردازیم. از دیدگاه کارشناسان بیشترین میزان میانگین مربوط به مرحله رشد و توسعه با 8/42 درصد و کمترین میانگین مرتبط با مرحله شروع با 6/10 درصد و از دیدگاه مدیران اقامتگاههای روستایی نیز بیشترین میزان میانگین مربوط به مرحله رشد و توسعه با 2/42 درصد و کمترین میانگین مرتبط با مرحله شروع با 5/12 درصد است. این بدان معنی است که از نظر کارشناس امور گردشگری در روستاها وجود اقامتگاه های بوم گردی با گذار از مرحله شروع و درگیری هم اکنون در مرحله رشد و توسعه می باشد. از آنجاییکه نظرات این دو گروه همگن می باشد بنابراین می توان نتیجه گرفت که اقامتگاههای بوم گردی موجود در شهرستان رشت با قرارگیری در مرحله رشد و توسعه زمینه ساز رشد و توسعه اقتصادی مکان استقرار خود شده اند. لازم به ذکر است پرسشنامه مذکور تنها جهت بررسی بعد اقتصادی محصول گردشگری مذکور طراحی شده است(جدول 5).
جدول5. نقش اقامتگاه های بوم گردی در چرخه عمر بر اساس نظر کارشناسان و مدیران اقامتگاه
مرحله | کارشناسان | مدیران اقامتگاه | کل | |||
میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | |
شروع | 6/10 | 2/19 | 8/17 | 2/30 | 5/12 | 2/21 |
درگیری | 2/21 | 2/23 | 8/14 | 6/15 | 0/18 | 6/17 |
رشد و توسعه | 8/42 | 27 | 7/41 | 5/32 | 2/42 | 2/28 |
ثبات | 4/25 | 4/21 | 2/29 | 6/26 | 3/27 | 1/22 |
بنابراین می توان نتیجه گرفت بر اساس نظر پاسخگویان برپایی اقامتگاههای بوم گردی در بخش اقتصادی (با توجه به مولفه های اقتصادی طراحی شده در تکنیک چرخه عمر) نظام گردشگری موثر و این تاثیر مثبت بوده است. هر چند صحت این موضوع بر اساس داده های اسنادی ناممکن است اما بازدید های میدانی و شنیدن نظر ساکنین محلی نیز بر صحت موضوع تاکید دارد.
همچنین در پژوهش حاضر سعی شده است برای روشن نمودن تمامی نقش هر اقامتگاه در محدوده مطالعاتی، به ارزیابی تفکیکی و بر مبنای چرخه عمر پرداخته شده است. در تحلیل این بخش با کمک اطلاعات بدست آمده از تکنیک چرخه عمر و مدل کوپراس ، اقامتگاه های بوم گردی فعال را رتبه بندی نموده تا درک کنیم کدام اقامتگاه نقش پررنگ تری در گردشگری شهرستان رشت داشته است.
در تکنیک کوپراس ابتدا ماتریس تصمیم کوپراس تشکیل می شود که همان ماتریس معیار-گزینه است. در گام بعد وزن شاخص ها به روش آنتروپی محاسبه شده و سپس به تعیین معیارهای مثبت و منفی پرداخته شده است. معیارهای مثبت معیارهایی هستند که افزایش آن باعث بهتر شدن شرایط و معیارهای منفی معیارهایی هستند که کاهش آن باعث بهتر شدن شرایط می شود. در گام بعد اقدام به نرمال سازی ماتریس تصمیم نموده و به محاسبه مجموع وزن ها (مثبت و منفی به طور جداگانه) می پردازیم. گام آخر رتبه بندی نهایی سکونتگاههای روستایی مورد مطالعه است.
گام اول- تشکیل ماتریس تصمیم کوپراس
در پژوهش حاضر 4 شاخص که شامل مراحل چرخه عمر می باشد در 12 روستا بررسی شده است. بنابراین ماتریس پژوهش حاضر یک ماتریس 4 در 12 است که سطرهای آن روستاها و ستون های آن شاخص های مورد مطالعه می باشند (جدول 6).
جدول 6. ماتریس تصمیم کوپراس
شاخص ها روستاها | شروع | درگیری | رشد و توسعه | ثبات | شاخص ها روستاها | شروع | درگیری | رشد و توسعه | ثبات |
سرای فخر | 18/18 | 00/25 | 73/47 | 09/9 | تی تی نار | 45/20 | 09/9 | 64/38 | 82/31 |
کلوش سر | 45/20 | 82/6 | 18/43 | 55/29 | فاندرکتام | 45/20 | 09/9 | 55/29 | 91/40 |
تی تی ناز | 64/13 | 91/15 | 27/52 | 18/18 | تلارخانه | 82/6 | 45/20 | 09/34 | 64/38 |
کاکوله | 09/9 | 91/40 | 18/43 | 82/6 | لوتکا | 55/4 | 73/22 | 36/36 | 36/36 |
گیلان تاج | 27/2 | 45/20 | 55/54 | 73/22 | چی چی نی | 64/13 | 18/18 | 18/43 | 00/25 |
شیلان | 36/11 | 91/15 | 64/38 | 09/34 | کتوم | 09/9 | 36/11 | 45/45 | 09/34 |
گام دوم- محاسبه وزن هر یک از شاخص ها
محاسبه وزن در تکنیک کوپراس با استفاده از مدل آنتروپی انجام می شود. در مدل آنتروپی ابتدا ماتریس کمی داده ها را تشکیل داده و سپس آنها را به روش خطی بی مقیاس می نماییم و در نهایت وزن هر شاخص را بدست آورده و از محاسبه درجه انحراف به وزن نرمال شده می رسیم. مجموع وزن تمامی شاخص ها در این مدل برابر یک است(جدول 7).
جدول 7. وزن شاخص های مورد مطالعه با استفاده از مدل آنتروپی
شاخص ها | شروع | درگیری | رشد و توسعه | ثبات |
وزن | 247/0 | 248/0 | 254/0 | 249/0 |
گام سوم- نرمالیزه کردن ماتریس تصمیم گیری با استفاده از توابع
در این گام میزان نرمال هر شاخص با استفاده از وزن های بدست آمده درگام قبل محاسبه می شود.
که در آن 
اعضای ماتریس و 
مجموع هر شاخص است
که در آن 
وزن بدست آمده هر شاخص بر اساس گام قبلی است(جدول8).
جدول 8. حاصل نرمالیزه کردن ماتریس تصمیم گیری با استفاده از توابع در روش کوپراس
شاخص ها روستاها | شروع | درگیری | رشد و توسعه | ثبات | شاخص ها روستاها | شروع | درگیری | رشد و توسعه | ثبات |
سرای فخر | 121/0 | 116/0 | 094/0 | 028/0 | تی تی نار | 0136/0 | 042/0 | 076/0 | 097/0 |
کلوش سر | 136/0 | 032/0 | 085/0 | 090/0 | فاندرکتام | 136/0 | 042/0 | 058/0 | 125/0 |
تی تی ناز | 091/0 | 074/0 | 103/0 | 056/0 | تلارخانه | 045/0 | 095/0 | 067/0 | 118/0 |
کاکوله | 061/0 | 189/0 | 085/0 | 021/0 | لوتکا | 030/0 | 105/0 | 072/0 | 111/0 |
گیلان تاج | 015/0 | 095/0 | 108/0 | 069/0 | چی چی نی | 091/0 | 084/0 | 085/0 | 076/0 |
شیلان | 076/0 | 074/0 | 076/0 | 104/0 | کتوم | 061/0 | 053/0 | 090/0 | 104/0 |
گام چهارم- محاسبه مجموع وزن معیار نرمالیزه شده
در این گام شاخص ها به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می شوند و شاخص های مثبت با یکدیگر و شاخص های منفی با یکدیگر جمع شده و دو ستون جدید با نام های 
و 
را تشکیل می دهند. در بدست آوردن مجموع که آن را Q (درجه اهمیت هر معیار) می نامیم بدین صورت عمل می کنیم که :
گام پنجم- محاسبه رتبه N (درصد معیارها) و رتبه بندی سکونتگاهها
با توجه به محاسبه 
ها در گام قبل می توان مقادیر N را با استفاده از فرمول زیر بدست آورد.
که در آن N عددی از صفر تا 100 است. حال بر اساس مقادیر N می توان رتبه سکونتگاهها را مشخص نمود(جدول 9).
جدول 9. نتیجه تکنیک کوپراس شامل درجه اهمیت، درصد، رتبه بندی و سطح بندی اقامتگاه های مورد مطالعه
روستاها | Q | N | رتبه | سطح | روستاها | Q | N | رتبه | سطح |
سرای فخر | 08964/0 | 352/99 | 2 | 1 | تی تی نار | 08785/0 | 377/97 | 4 | 1 |
کلوش سر | 08579/0 | 091/95 | 5 | 1 | فاندرکتام | 09022/0 | 00/100 | 1 | 1 |
تی تی ناز | 08092/0 | 689/89 | 9 | 2 | تلارخانه | 08139/0 | 206/90 | 8 | 2 |
کاکوله | 08894/0 | 583/98 | 3 | 1 | لوتکا | 07966/0 | 300/88 | 10 | 2 |
گیلان تاج | 07204/0 | 853/79 | 12 | 3 | چی چی نی | 08416/0 | 287/93 | 6 | 2 |
شیلان | 08246 | 397/91 | 7 | 2 | کتوم | 07692/0 | 254/85 | 11 | 3 |
حال با مقایسه مقادیر N (درصد درجه اهمیت هر معیار) می توان روستاهایی که بیشترین و کمترین تاثیر را دارند مشخص نمود.
جدول 10. رتبه بندی اقامتگاه های مورد مطالعه با کمک تکنیک کوپراس و چرخه عمر محصول گردشگری
روستاها | فاندرکتام | سرای فخر | کاکوله | تی تی نار | کلوش سر | چی چی نی | شیلان | تلارخانه | تی تی ناز | لوتکا | کتوم | گیلان تاج |
رتبه | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
با توجه به نتایج کسب شده اقامتگاه فاندرکتام بیشترین تاثیر و اقامتگاه گیلان تاج کمترین تاثیر را در گردشگری شهرستان رشت داشته اند (جدول 10). که این دامنه اثرگذاری به متغیرهای بررسی شده در تکنیک چرخه عمر تاکید دارد به عبارتی با تقویت هر یک از مولفه ها می توان انتظار داشت اقامتگاه بوم گردی نقش پررنگ تری در نظام گردشگری و بخش اقتصادی مکان استقرار خود داشته باشند. بنابراین توصیه می شود جهت بالا بردن اثرگذاری هر اقامتگاه و در مجموع کلیه اقامتگاههای بوم گردی موجود در شهرستان ، دولت نگاهی ویژه ای بر این مبحث داشته باشد. زیرا توجهات دولتی علاوه بر سرمایه گذاری های فردی و تلاش بومیان روستایی جهت حفظ آنچه در روستاهایشان به عنوان منابع زیست محیطی ، الگوهای سنتی و یا بناهای تاریخی و ... باقی مانده است لازم می باشد.
بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت که با توجه به اطلاعات بدست آمده از تکنیک چرخه عمر در شهرستان رشت، بر اساس دیدگاه مدیران اقامتگاههای بوم گردی و کارشناسان امور گردشگری روستایی ، نقش اقامتگاه های بوم گردی به عنوان یک محصول گردشگری در مرحله رشد و توسعه قرار دارد و این نشان از تاثیر مثبت این اقامتگاهها بر نظام گردشگری و البته در بعد اقتصادی دارد و در ادامه با کمک تکنیک کوپراس مشخص شد در میان این اقامتگاهها، اقامتگاه فاندرکتام بیشترین تاثیر و اقامتگاه گیلان تاج کمترین تاثیر را در نظام گردشگری در شهرستان رشت داشته اند. لازم به ذکر است با توجه به جوان بودن صنعت گردشگری درزمینه بوم گردی و با بررسی های میدانی و مشاهدات محققان مشخص است بوم گردی در شهرستان رشت بسیار جای رشد و توسعه دارد .
نتیجهگیری
در حال حاضر گردشگری یکی از راههای مناسب برای رسیدن به توسعه اقتصادی است و به وضوح تاثیر بسزایی بر ايجاد اشتغال، كسب درآمد و تقويت زيرساختهاي کالبدی و اجتماعي كه موجب رشد و توسعه ساير ابعاد توسعه مي شود، دارد. آنچه به عنوان گردشگری در روستاهای گیلان رونق گرفته است بوم گردی و اسکان در اقامتگاه هایی است که صرفا یک مکان لوکس نمی باشند زیرا یک گردشگر بوم گرد به دنبال اقامت در مکانی با زیر ساخت های مناسب ، سرویس‌دهی های تخصصی و راهنمایی های خاصِ منطقه بوده که بتواند زندگی سخت روزمره خود را فراموش کند و به آسایش و آرامش نسبی دست یابد. این اقامتگاهها که با معماری خاص محل استقرار خود هماهنگ بوده و به مهمانان خود غذاهای محلی و محصولات بومی ارائه می دهند سبب استقبال از گردشگری روستایی و به تبع آن رونق اقتصادی در مکان استقرار خود می شوند. پژوهش حاضر در راستای تحقیقاتی است که برخی محققان در زمینه گردشگری انجام داده اند مانند فرجی راد و احسانی، سادات و همکاران، ریئسی دهکردی و عباسی، عباسی و رضوانی، روشنعلی و ریاحی، حیدری و اکبری، دارس، حجازی و عزی، عنابستانی و همکاران، میرزا کوچک خوشنویس و دودانگه قره آقاجی و مرادی و همکاران می باشد اما از آنجاییکه مکان و موضوع کاملا منطبق نیست می توان ادعا نمود به عنوان یک پژوهش نو در مبحث گردشگری می باشد.
محدوده مورد مطالعه شهرستان رشت و کلیه اقامتگاه های بوم گردی است که در این شهرستان مشغول فعالیت هستند و مدت زمان فعالیتشان بیش از یکسال باشد. بنا بر بررسی های میدانی و آمار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان، 12 اقامتگاه بوم گردی در شهرستان رشت موجود هستند و بیش از یکسال در حال فعالیت می باشند. پس از شناسایی اقامتگاهها و جمع آوری اطلاعات توصیفی مورد نیاز ، از مدیران اقامتگاه و کارشناسان امور گردشگری روستایی برای جمع آوری اطلاعات کمک گرفته شده است. اطلاعات بر اساس تکنیک چرخه عمر جمع آوری شده است و بر اساس نتایج کسب شده بیشترین میانگین به وضعیت مالکیت کسب وکار(نظام تولید) و کمترین آنها به وضعیت سرمایه گذاري، تعداد افراد شاغل در واحد و تأمین مواد اولیه بر می گردد بدین معنا که سرعت رونق وضعیت کسب و کار پس از شروع فعالیت اقامتگاه ها نسبت به وضعیت سرمایه گذاري، تعداد افراد شاغل در واحد و تأمین مواد اولیه بیشتر بوده و در مراحل بالاتری قرار دارد. این نتیجه می تواند نشان می دهد اگر مدیر اقامتگاههای مذکور بر این سه عامل تمرکز نموده و سب ارتقاء آنها شوند، می توانند به رونق بیشتری دست یابند. همچنین با اطلاعات بدست آمده می توان ادعا نمود از دیدگاه کارشناسان بیشترین میزان میانگین مربوط به مرحله رشد و توسعه با 8/42 درصد و کمترین میانگین مرتبط با مرحله شروع با 6/10 درصد و از دیدگاه مدیران اقامتگاههای روستایی نیز بیشترین میزان میانگین مربوط به مرحله رشد و توسعه با 2/42 درصد و کمترین میانگین مرتبط با مرحله شروع با 5/12 درصد است. از مجموع این دو ادعا می توان نتیجه گرفت که اقامتگاههای بوم گردی موجود در شهرستان رشت با قرارگیری در مرحله رشد و توسعه زمینه ساز رشد و توسعه اقتصادی مکان استقرار خود شده اند و این نشان از تاثیرگذاری آنها در نظام گردشگری شهرستان رشت است. سپس از تکنیک کوپراس برای شناسایی موثرترین و کم اثرترین اقامتگاه در نظام گردشگری مکان استقرار خود استفاده شده است. ماتریس کوپراس با کمک شاخص های چرخه عمر و در قالب 12 روستا تعیین و نتایج نشان می دهد روستاهای فاندرکتام، سرای فخر، کاکوله، تی تی نار، کلوش سر، چی چی نی، شیلان، تلارخانه، تی تی ناز، لوتکا، کتوم، گیلان تاج به ترتیب بیشترین تا کمترین تاثیر را بر نظام گردشگری محل استقرار خود داشته اند.
در بررسی محصولات گردشگری آنچه اهمیت دارد تقویت بنیان های شکل گرفته و کاهش سرعت مراحل سقوط محصول می باشد. چه بسا با مدیریت و برنامه ریزی مناسب می توان محصول را به مرحله ثبات رساند و یا با عدم برنامه ریزی طول مدت چرخه عمر را به کوتاه ترین حد رساند و مرحله زوال را زودهنگام تصور کرد. نکته قابل توجه دیگر که می بایست توسط برنامه ریزان مورد توجه قرار گیرد این است که بایستی برای بالا بردن کیفیت زندگی مردم محلی و گردشگران پیوستگی و ارتباط چرخه عمر گردشگری با ظرفیت تحمل مورد توجه برنامه ریزان، هماهنگ باشد. اگر چنین باشد می توان از محصول گردشگری که توسط اقامتگاه های بومگردی در محدوده مورد مطالعه ارائه می شود انتظار داشت سبب رشد و رونق نظام گردشگری شوند. در این مسیر عملکرد مدیران اقامتگاه و همراهی مدیران روستایی بسیار دارای اهمیت بوده و می تواند زمینه رونق اقتصادی روستا و همراه شدن بومیان روستایی را هموار سازد که خود انگیزه افزایش تعلق خاطر به روستا و ماندگاری جمعیت خواهد بود. توصیه می شود از ادغام تکنیک چرخه عمر و کوپراس برای تبیین نقش اقامتگاههای بوم گردی به صورت پایلوت بهره برده شود تا حداقل برای مدیران اقامتگاههای بوم گردی مسیر برنامه ریزی واضح تر گردد.
همچنین با بررسی میدانی و در نظر گرفتن روستاهای محل استقرار اقامتگاههای بومگدی فعال، پیشنهاد می شود به کمک آموزش های حضوری و غیر حضوری روستاییان ساکن در روستاهای گیلان از اهمیت موضوع بومگردی و چگونگی آن ، شرح تفاوت بومگردی با سایر انواع گردشگری، نحوه جذب و برخورد با بومگردان و ... از مزایا و معایب احتمالی آن آگاه شوند، به روستاییان که اغلب امروزه از معماری بومی گریزان هستند اهمیت این معماری در بومگردی یادآوری شود، از آنجاییکه اغلب سرمایه گذارهای بالقوه روستایی به دلیل عدم دریافت تسهیلات بانکی جهت سرمایه گذاری در این زمینه ، تمایل خود را از دست می دهند، تمهیداتی در نظر گرفته شود تا بومیان روستا بیشتر از ساکنین غیر روستایی بتوانند به سرمایه های دولتی در این زمینه دست یابند زیرا بدین وسیله می توانند جوانان خود را ترغیب به کار و زندگی در روستا نمایند. امید است با در نظر گرفتن این موارد بوم گردی در روستاهای دور و نزدیک گیلان رونق گرفته و ضمن حفظ محیط زیست سبب ایجاد اشتغال و ارتقاء درآمد، افزایش تعلق خاظر روستاییان و حفظ و رونق کسب و کارهای روستایی گردد.
منابع
1. Abbasi, A., Rezvani, M.(2017). Rural ecotourism and its role in sustainable tourism development (Case study: Paveh city). Kermanshah province, International Conference on New Research in Civil Engineering, Architecture, Urban Management and Environment (In Persian).
2. Anabestani,A.A.(2009). Investigation of the physical effects of second houses on the development of rural settlements. Village and Development, 12(4),149-166(In Persian).
3. Anabestani,A.A.,Giahi,H.,&Javanshiri,M.(2018). Investigation and analysis of the effects of creating ecotourism residences on the development of rural settlements (Case study: Radkan village, Chenaran city). Geography, Spatial Planning, 8(2),1-24(In Persian).
4. Arabi, M.,shoarian,p.(2008). Life cycle a tool for investment and determination of appropriate technologies. industrial management studies. 5(12),97-134(In Persian).
5. Daras, R.(2018). Ecotourism residences and its role in the development of sustainable tourism(case study: Siahkal region).International Conference on Civil Engineering, Architecture and Urban Development Management in Iran, Tehran, Maragheh University of Technology in collaboration with Tabriz University - Shahid Madani University of Azerbaijan(In Persian).
6. Eftekhari,R. ,Mahdavi,D.(2006). Rural Tourism Development Strategies, Case Study of Lavasan Koochak Rural District. Quarterly Journal of Land Planning, Tarbiat Modares University, 10(2), 1-30(In Persian).
7. Eslam,A.A.(2003). Marketing planning: concepts, patterns, strategies, experiences and documentation. Tehran: Bazargani Publications(In Persian).
8. Farajirad,A.,Ehsani,A.(2011). Investigating the Impact of Local Residences (Ecotourism Cluster) on Improving the Living Standards of the Local Community (with Emphasis on Garmeh and Shibderaz Village). Geography, Geography of the Land, 8(30), 63-78(In Persian).
9. Fazelnia, G.,Hedayati, s.(2010). Appropriate Strategies for Tourism Development in Zarivar Lake. Journal of Geography and Development, 4(14),145-170(In Persian).
10. Ghasemi,E.,shahabi,M.(2008). Requirements for intervention in rural areas and tourism development. Abadi Quarterly, 5(61),56-59(In Persian).
11. Gruber ,M. (2004) ,Marketing in New Venture: Theory And Empirical Evidence ,Schmalenbach Businesss Review.
12. Hejazi,M., Ezi,Z.(2018). Investigating the role of ecotourism residence in the development of tourism industry. The second national conference on modern research in management and law, Kazerun, Islamic Azad University, Kazerun branch(In Persian).
13. Heydari, A., Akbari, A. (2018). The Impact of Rural Ecotourism on Rural Economic Development (Case Study of Hanjan Village).International Conference on Civil Engineering, Architecture and Urban Development Management in Iran, Tehran, Maragheh University (In Persian).
14. Honey, M. (2008). Ecotourism and Sustainable Development: Who Owns Paradise?, USA, Washington, DC: Island Press.
15. Jahanbani,M.(2011). Determining the product life cycle using fuzzy regression and determining marketing strategy; Case study: Sang town, Neyriz city. Master's thesis in industrial management. Shiraz university(In Persian).
16. Kalantari, M.,shokroalazade, G.( 2008). Ecotourism development, guide for managers and planners of environmental protection, environment (In Persian).
17. Kallunki ,J &Silvolla ,H ,(2008) , The Effect of Organizational Life Cycle Stage On The Use of Activity-Based Costing , Management Accounting Research,19,62-79.
18. Kazemi, M.(2008). Analysis of Zahedan citizens' perceptions in Chabahar tourism development. Journal of Geography and Development, 6(12),81-100(In Persian).
19. Mira,A.,Karimi,S.(2011). Investigating the selection of pricing strategies based on product life curve in small home appliances (Case study: Meat grinder product group in Pars Khazar Industrial Company). Business Management, 3(9)147-168 (In Persian).
20. Mirzakuchak, A.,Dudangehqareaghaji , T.(2018). Ecotourism is an effective factor in the attractiveness of rural tourism (case study: villages of Semnan and Gilan provinces). Journal of Urban Design Studies and Urban Research, Second Year, 2(5), 55-65(In Persian).
21. Moradi, H.,Poursaid, A., Vahedi, M.; &Arayesh, M. (2020). Designing Ecotourism Development Model for Target Villages of Kermanshah Province. Quarterly Journal of Tourism and Development, 9(1), 25-49(In Persian).
22. Papoliyazdi,M.H.,Saghaee,M.(2007). Tourism, nature and concepts. Tehran: Samat Publications (In Persian).
23. RaeesiDehkordi,A.,Abasi,N.(2016). The role of ecotourism residences in the development of tourism industry with the approach of desert ecotourism (case study of village Se). the Second International Conference on Science and Engineering in the Age of Technology, Conference Proceedings, Architectural Engineering(In Persian).
24. Roshanali, M., Riahi, V. (2017). The role of ecotourism in the economic development of rural areas (Case study: Panjehezareh village of Behshahr city). Geography of tourism space, 7(25), 51-65(In Persian).
25. Sadat, M., Zoghi,M., Karimi, S., &Amiri, M.J. (2014). Ecotourism Assessment of Kolah Ghazi National Park using Freeman strategic planning model. geography and environmental planning, year 28, 68(4), 126-107(In Persian).
26. Sajasighidari,H.,RoknodinEftekhari,A.R.,&Poortaheri,M.(2011). Zoning of ecotourism Potential in the urban sphere of influence using the integrated multi-criteria decision-making method TOPSIS and GIS. Geography, Urban Ecological Research, 2(4),41-56(In Persian).
27. shakeri, A.,salimi,F.(2006). Affecting factors in investment attraction in Chabahar Free Zone and Their Prioritization Using AHP Mathematical Technique. Economic Research Journal, 20,95-130(In Persian).
28. Yaghobpoor,f.(2007). Rural Tourism Management and Planning. Proceedings of the Conference on Geography, Tourism and Sustainable Development, Islamic Azad University, Islamshahr Branch(In Persian).
[1] - Life-cycle assessment
