نقش نماد و اسطوره در تزئینات معماری ایران با تأکید بر نقوش گیاهی

محورهای موضوعی : تاریخ معماری

محمدمسعود غیابی ^{1 *}

1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

تاریخ دریافت : 1404/03/13 تاریخ پذیرش : 1404/04/31 تاریخ انتشار : 1403/12/20

کلید واژه: نماد, اسطوره, تزیینات معماری, گیاهان اساطیری, ایران باستان,

چکیده مقاله :

سرزمین ایران و هنر این مرز و بوم ویژگی هاي خاص خود را داشته وحتی در تزئینات از نمادها، نشانه ها و عناصر رمزین استفاده می کرده است که نشانه فرهنگ و عقایده ایرانیان باستان است. اسطوره­ها از جلوه­گاه­های اصلی آثار هنری هستند که در بردارنده نمادهای متنوعی هستند که در بردارنده معانی مختلفی از زندگی فرهنگی و اجتماعی آن دوره است. بخش بزرگی از اسطوره های کهن ایران را نمادها و نظام های مفهومی و استعاری مربوط به گیاهان تشکیل می دهد. عناصر تزئینی، بخش جدایی ناپذیر بناها در ایران باستان هستند. از مهمترین نقوش این دوره در تزئین بناها نقوش گیاهان اساطیری است. حضور گسترده نقوش گیاهی را باید در باور کهن تقدیس گیاهان واحترام عمیق و فراوان ایرانیان به طبیعت جستجو کرد . برای کشف و دریافت مفهوم و معنای اسطوره­ای خاص باید به بررسی نمادهای به کار رفته در آن پرداخت.

پژوهش حاضر بر پایه منابع کتابخانه­ای و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی مفاهیم نمادین گیاهان اساطیری در آثار بر جای مانده از معماری ایران باستان پرداخته است.

نتایج نشان داد در بناهای تزئینی این دوره بخصوص در معماری بناهای تخت جمشید و کاخ تیسفون از گیاهان اساطیری، لوتوس، روزت، درخت سرو، نخل، بلوط، برگ کنگر، تاک و پیچک و انار استفاده شده است.

چکیده انگلیسی:

The land of Iran and the art of this border and landscape have their own special characteristics and have had a symbolic, deep and decorative concept that is a sign of the culture and beliefs of ancient Iranians. Myths are the main manifestations of works of art that contain various symbols that contain different meanings of the cultural and social life of that period. A large part of ancient Iranian myths consists of symbols and conceptual and metaphorical systems related to plants. Decorative elements are an inseparable part of buildings in ancient Iran. One of the most important motifs of this period in the decoration of buildings is the motifs of mythological plants. The widespread presence of plant motifs should be sought in the ancient belief of the sanctification of plants and the deep and abundant respect of Iranians for nature. In order to discover and understand the concept and meaning of a specific myth, it is necessary to examine the symbols used in it. The present study, based on library resources and using a descriptive-analytical method, examines the symbolic concepts of mythological plants in the remaining works of ancient Iranian architecture. The results showed that in the decorative buildings of this period, especially in the architecture of the buildings of Persepolis and the Palace of Ctesiphon, mythological plants, lotus, rosette, cypress tree, palm tree, oak, artichoke leaf, vine and ivy, and pomegranate were used.

منابع و مأخذ:
منابع - آدام، رابرت(1385). معماری کلاسیک، ترجمۀ حسین سلطان زاده، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی. - اتینگهاوزن، ریچارد و یار شاطر، احسان (1379)، اوج های درخشان هنر ایران، ترجمه ی هرمز عبدالهی و رویین پاکباز، چاپ اول، تهران: آگاه. - احمدیان، محمد و رشه، صمد،1394،بررسی تطبیقی نقوش گیاهی و حیوانی مشترک هخامنشی و صفوی،اولین کنفرانس سالانه پژوهش های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری،یزد - الیاده، میرچا (1391)،اسطوره و واقعیت،ترجمه مانی صالحی علامه، تهران:انتشارات کتاب پارسه. - افضل طوسی ،عفت السادات و مریم حسن پور (1391)، نقش نمادهاي آييني وديني در نشانه هاي بصري گرافيک معاصر ايران، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات ملی، 49 ، تهران - اعظمی، زهرا، شیخ الحکمایی، محمدعلی، شیخ الحکمایی، طاهر،) 1392 (، مطالعه تطبیقی نقوش گچبری های کاخ تیسفون با اولین مساجد ایران، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دوره 18 ، شماره 4، صص 1 - باستید، روژه (1375)، دانش اساطیر، ترجمه جلال ستاری، چاپ اول، تهران: توس. - برومند، سعید(1381)، تخت جمشید: پرستشگاه خورشید. ، کرمان: عماد کرمانی - بمانیان، محمدرضا؛ دراز گیس و، سید علی؛ سالم، پایا (1392)، بررسی تطبیقی کاربرد نماد ونشانه ها در آثار معماری دوره های صفوی و معاصر ایران، مجله نقش جهان، سال سوم، شماره 2، صص 13 – 2. - بهنام،عیسی (1350)، انعكاس روحيات ايرانيان در نقش هاي تخت جمشيد، مجله هنر ومردم، تهران. - بورکهات، تیتوس(1385). مبانی هنر اسلامی. ترجمه امیر نصیری. تهران: حقیقت - پرادا، ایدت (1383)، هنر ایران باستان، ترجمه¬ی یوسف مجید زاده، تهران: دانشگاه تهران. - پنجه باشی، الهه، دولاب، فاطمه،(1395). مطالعه نقش برجسته های گیاهی سیراف در دوره ساسانی، دورۀ جدید،شماره 2، صص 26-31. - پورنامداریان، تقی (1373) رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. - دادخواه، محمد علی، (1389)، نوروز و فلسفه‌ی هفت سین، تهران: فصل نو. - جوادی، شهره (1386)، اماکن مقدس در ارتباط با طبیعت (آب، درخت و کوه)، باغ نظر، 8، 12-22. - حسنوند، محمد کاظم، شمیم، سعیده (1393)، بررسی نقشمایه گل لوتوس در هنر مصر، ایران و هند، جلوه هنر، شماره 11، 24-28 - حیدری، افشار، غلامحسین، حکمی، نسرین و نسترن،(1381)، فرهنگ معاصر فارسی، تهران، فرهنگ معاصر. - دادور، ابوالقاسم و بوبان، نگار (1386)، عناصر اسطوره ای در منظومه درخت آسوری، نشریه هنرهای زیبا، شماره 32، صفحات 109-118. - رستگار فسایی، منصور(1383)، پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. - شعبانی، رضا و رومی، فریبا (1388)، تحليل نماد و اسطوره در تاريخ، نشریه مسکویه، دوره 4 شماره 11 ، از صفحه 141 تا صفحه 160 . - طباییان، سیده مرضیه و حبیب، فرح. (1388)، معماری و نظم گیاه، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورخ 10، 317-326. - کزازی، میرجلال الدین (1368)، از گونه¬ای دیگر، چاپ اول، تهران: مرکز. - کیانی، محمد یوسف (1374)، پايتخت هاي ايران، تهران، میراث فرهنگی - گدار آندره (1358)، هنر ايران،حبيبي، بهروز، تهران: انتشارات باد. - گیرشمن، رومن،(1378)، بیشاپور، جلد دوم، ترجمۀ اصغر کریمی، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران. - مبینی، مهتاب، شافعی، آزاده، (1394)، نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی)با تاکید بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچبری(، جلوه هنر، شماره 14. - مکی نژاد، مهدی(1387) تاریخ هنر ایران در دوران اسلامی ، تزئینات معماری. تهران: نشر سمت. - منتشری، مهران،(1396)، بررسی تاثیر هنر گچبری دوران ساسانی بر تزئینات گچبری معماری قرون 1 تا 5 هجری، فصلنامه علمی تخصصی معماری سبز، سال سوم، شماره 8. - موسوی، مهرزاد، (1390)، جستاري در پيشينه هنر هخامنشي، شیراز، رخشید. - ندیم، فرناز.(1386)، نگاهی به نقوش تزئینی در هنر ایران. رشد آموزش هنر(10)، ص14-19. - نقره کار، عبدالحمید؛ رئیسی، محمد منان (1390)، تحلیل نشانه شناختی سامانه مسکن ایرانی بر پایه ارتباط لایه¬های متن/ مسکن، نشریه¬ی هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شماره 46 ، صص 5 – 14. - هال ، جیمز، ترجمه رقیه بهزادی،(1380)، فرهنگ نگاره اي نمادها در هنر شرق وغرب، تهران، فرهنگ معاصر. - هینلز، جان (1386)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، چاپ اول، تهران: چشمه. - یونگ، کارل گوستاو (1377)، انسان و سمبلهایش، ترجمه محمود سلطانیه، تهران: جامی. - وارنر، رکس،(1386). دانشنامه ی اساطیر جهان، ترجمۀ دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران، اسطوره. -Reuther, Oscar. 1929. Die Ausgrabungen der Deutschen Ktesiphon Expedition(1928/1929). Berlin: Staatliche Museen, p. 33, fig. 18. Accessed December 8,2019.

متن کامل:



دوره 3، شماره 2، صص.70-61 ، زمستان 1403

 

ترجمه انگلیسی این مقاله با عنوان: The Role of Symbols and Myths in Iranian Architectural Decorations  with an Emphasis on Plant Motifs  در همین شماره به چاپ رسیده است.

	نقش نماد و اسطوره در تزئینات معماری ایران  با تأکید بر نقوش گیاهی
	محمدمسعود غیابی1 1
	1. دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
تزئینات در معماری
مقاله مروری	چکیده:  سرزمین ایران و هنر این مرز و بوم ویژگی هاي خاص خود را داشته وحتی در تزئینات از نمادها، نشانه ها و عناصر رمزین استفاده می کرده است که نشانه فرهنگ و عقایده ایرانیان باستان است. اسطوره­ها از جلوه­گاه­های اصلی آثار هنری هستند که در بردارنده نمادهای متنوعی هستند که در بردارنده معانی مختلفی از زندگی فرهنگی و اجتماعی آن دوره است. بخش بزرگی از اسطوره های کهن ایران را نمادها و نظام های مفهومی و استعاری مربوط به گیاهان تشکیل می دهد. عناصر تزئینی، بخش جدایی ناپذیر بناها در ایران باستان هستند. از مهمترین نقوش این دوره در تزئین بناها نقوش گیاهان اساطیری است. حضور گسترده نقوش گیاهی را باید در باور کهن تقدیس گیاهان واحترام عمیق و فراوان ایرانیان به طبیعت جستجو کرد . برای کشف و دریافت مفهوم و معنای اسطوره­ای خاص باید به بررسی نمادهای به کار رفته در آن پرداخت. پژوهش حاضر بر پایه منابع کتابخانه­ای و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی مفاهیم نمادین گیاهان اساطیری در آثار بر جای مانده از معماری ایران باستان پرداخته است. نتایج نشان داد در بناهای تزئینی این دوره بخصوص در معماری بناهای تخت جمشید و کاخ تیسفون از گیاهان اساطیری، لوتوس، روزت، درخت سرو، نخل، بلوط، برگ کنگر، تاک و پیچک و انار استفاده شده است.
تاریخ دریافت:  13/3/1404 تاریخ بازنگری:  // تاریخ پذیرش: 31/4/1404 تاریخ انتشـار: 20/12/1403
واژگان کلیدی: نماد، اسطوره،  تزئینات معماری، گیاهان اساطیری،  ایران باستان.

 

 

---

[1] * نویسنده مسئول : [e-mail] , [phone] 

 

 

 

 

مقدمه

اسطوره‌ها بازتاب روان‌ مردمان باستانند و هنر در این عصر از آنجا بردمیده است که روان آدمی را تسلی دهد. از این راه، می‌توان مرجع این هر دو را یکی انگاشت و یا حتی گامی پیشتر رفته و هنر را زبان بیان اسطوره‌ها پیش از اختراع نوشتار دانست. جان هینلز، اسطوره هارا  آئینه هایی می­داند که تصویرهایی را از ورای هزاره ها منعکس می­کنند. آنجا که تاریخ و باستان شناسی خاموش می­مانند، اسطوره ها سخن می­گویند و فرهنگ آدمیان را از دور دست­ها به زمان حال می­آورند و افکار بلند و منطق گستردة مردمان ناشناخته، ولی اندیشمند را در دسترس ما قرار می­دهند (هینلز، 1386: 9).

اسطوره، نماد و نشانه­ای است که ما را به مفاهیم آیین­ها و باورها می­رساند. نمادهای اساطیری به شکل­های مختلف داستانی، هنری و معماری در زندگی اجتماعی نمود می­یابند (شعبانی و رومی، 1388). تاریخ زندگی بشر نشان می دهد، تمام باورها و ادیان از نماد گرایی استفاده کرده اند؛ زیرا انسان به شیوۀ نماد پردازی بهتر می تواند مفاهیمی را نشان دهد که به روش های دیگر قابل بیان و توصیف نمی باشند. پارسیان نیز عقاید دینی خود را که مشتق از تعالیم وآموزه­های زرتشت بود؛ به شکل نمادین در آثار هنری خویش نشان داده­اند. به طوری که منش نیک (بهمن) با گاومیش، نظام (اردیبهشت) با آتش و زندگی جاودانی (مرداد) با گیاهان نماد پردازی شده­اند (افضل طوسی و حسن پور، 1391: 143).

 در طول تاریخ، نمادهای زیادی برای تزئین ساختمان­ها و بناهای معماری استفاده شده است که این نمادها در ادوار گوناگون تحولات بسیاری زیادی را به خود دیده است. نقوش به کار رفته درتزئین بناهای معماری، دربردارنده تجارب فرهنگی، اجتماعی و معتقدات مذهبی دوران خویش هستند و با توجه به این مطالب می­توان عنوان کرد که این نقوش به درک و فهم بهتر و بیشتر از سیر تحول افکار و اندیشه­های مردم آن دوران کمک شایان توجهی می­کند. از سویی، ماهیتی که نقوش دارند و این ماهیت نمادین است و به خصوص در نقوش تزئینی که از اهمیت زیادی برخوردار است، می­توان عنوان کرد که این نقوش دارای اهمیت فراوانی در دوره­های مختلف هستند و نمادها در واقع امری مبهم و گنگ نیستند، بلکه نمادهای معماری و نقوش آنها نماد زبان روح می­باشند (بورکهات، 1385: 64).

با تأمل در اعتقادات اساطیری ایران می­توان نمونه­های متعددی از عناصر گیاهیِ نمادینی را مشاهده کرد که در مضمون وشکلِ خود گستره ه­ای بزرگ معنایی را در بر می گیرند. مطابق اسطوره­های ایرانی، انسان دارای خاستگاه و اصلی گیاهی است. حضور گستردۀ نگاره­های گیاهی در هنر ایران را باید در باور کهن تقدس گیاهان و احترام عمیق ایرانیان به طبیعت جستجو کرد. در تمام اعصار، ترسیم گل­ها و نگاره­های تزئینی را بر اشیا و ساختمان­ها می­توان مشاهده کرد (ندیم، 1386: 17). خالقان این آثار، دریافت درونی خویش را از جهان پیرامون نمودار می­ساختند و در بسیاری از اشیا و بناهای تاریخی، این نقوش را به تنهایی و یا در ترکیب با سایر نقوش(حیوانی، انسانی و هندسی) به کار می­بردند. 

روش تحقیق

تحقیق حاضر با هدف کشف مفاهیم نهفته در نگاره های گیاهی به کار گرفته از بناهای شاخص ایران باستان از قبیل تخت جمشید و کاخ تیسفون و... به ریشه یابی تفکری که باعث استفاده از این نقوش در تزئینات شده است می­پردازد. تحقیق حاضر با استفاده از روش اسنادی و با ماهیت توصیفی – تحلیلی انجام گرفته و به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که در ایران باستان از چه نمادهای گیاهی در تزئین بناها استفاده می­شده است؟

نماد و اسطوره

واژه نماد در زبان فارسی، ترجمه واژه انگلیسی سمبل ((Symbol است که عبارت از «نام یا حتی تصویری است که احتمال دارد نماینده چیز مأنوسی در زندگی روزانه باشد و با این حال؛ علاوه بر معنای معمول و آشکار خود، معنای تلویحی بخصوصی نیز داشته باشد (پورنامداریان، 1373: 9). آن­چه ما نماد می­نامیم، یک اصطلاح است، یک نام یا نمایه­ای است که افزون بر معنای قراردادی و آشکار روزمره خود، دارای معانی متناقضی نیز هست. نماد شامل چیزی گنگ، ناشناخته یا پنهان از ماست. اما دست­یابی به حقیقت نیاز به بحث دارد، یک کلمه یا نمایه هنگامی نمادین می­شود که چیزی بیش از مفهوم آشکار خود داشته باشد. این کلمه یا نمایه جنبه ناخودآگاه گسترده­تری دارد که هرگز نه می­تواند به گونه­ای دقیق مشخص گردد و نه به طور کامل توضیح داده

شود (یونگ، 1377: 17).

اسطوره یک نوع تاریخ مقدس را حکایت می­کند و واقعه­ای را بازگو می­کند که در زمان ازلی آغازین یا همان زمان اساطیری «آغازها» رخ داده بود. به عبارت دیگر، اسطوره توضیح می­دهد که چگونه به واسطۀ اعمال موجودات فوق طبیعی، واقعیتی به وجود آمد، چه کل واقعیت یا همان جهان هستی و کائنات باشد و چه فقط بخشی از واقعیت مثلاً یک جزیره، گونه­ای از گیاهان، نوع خاصی از رفتار انسانی، رسم یا آیینی رایج. پس اسطوره همیشه روایتی از یک آفرینش است و روایت می­کند که چگونه چیزی ایجاد شد و به وجود آمد. اسطوره فقط چیزی را تعریف می­کند که واقعا "رخ داده و خود را کاملا" آشکار ساخته است (الیاده،18:1391).

لالانه معتقد است: «اسطوره حکایتی موهوم و شگفت است که دارای منشأیی مردمی و خارج از حوزه تعقل و تفکر است و در آن عاملانی که در زمره اشخاص نیستند و غالباً قوای طبیعت هستند به سیمای اشخاص نمودار می­شوند و اعمال و ماجراهایشان معانی رمز دارند. اسطوره حرکت یا کلامی است که واقعیات سرگذشت آدمی، جنسیت، بارداری، شباب، مرگ، رازآموزی را مرزنبدی و گزارش می­کند» (رستگار فسایی،1383: 8).

پیوند نماد، اسطوره و هنر معماری

نقوش، مقدمه پیدایش نخستین خط بشری (خط تصویری) بوده­اند، که نوعی زبان ارتباط شمرده می­شود. نشانه­هایی که بر روی سفال­ها مشاهده می­شوند، با دین­ها و خدایان آن عصر مربوط بوده و یا نمایشگر نوعی طلسم و جادو در آن دوران به شمار می­رفته­اند. تصاویر خلق شده بر پایه مفهوم و جوهر درونی اشیاء و پدیده­ها استوار بوده­اند، نه بر اساس شکل ظاهری آن­ها، و بیم­ها و امیدها را بیان می­کردند و یا نشانه­هایی بوده­اند برای استعانت از نیروی طبیعت در مبارزه و وحشتناک حیات (گدار، 1358: 13).

این واژه­ها و یا تصاویر نماد هستند که متضمن چیزی در ماورای معنای آشکار و مستقیم خود هستند. به همین دلیل، نمادپردازی را تداعی گر معانی و تصاویر ذهنی و احساسی

دانسته­اند.

نماد و اسطوره هر دو از یک زهدان مشترک (ناخودآگاه ضمیر آدمی) زاده شده­اند و به همین دلیل هر دو در حکم پیوند و جامع دو قطب مخالف یا اضدادند؛ اما در پیوند نماد و اسطوره، اسطوره را منتج از نماد می­دانند؛ زیرا «رمزگرایی اندیشه و سنجیده است که مبنای هرگونه دانش اساطیر و اسطوره­شناسی به شمار می­رود» (باستید، 1375: 10).

از طرفی اسطوره نیز اساسی­ترین جایگاه ظهور نماد است، زیرا ماهیت اسطوره چنان است که جز با نماد توضیح داده نمی­شود، در نتیجه این پیوند تنگاتنگ «اسطوره پهنه نمادهاست. چهره­ها و رویدادها در اسطوره نمادینند. چهره­ها و رویدادهای راستین و تاریخی در هم می­افشرند، در هم می­آمیزند، از پیکره و هنجار آغازین خویش بدین گونه دور می­شوند، تا سرانجام نمادها پدید می­آیند» (کزازی، 1368: 3).

یکی از جلوه­گاه­های اصلی اسطوره­ها، آثار هنری هستند. پیوند و اشتراک هنر و اسطوره از چند نظرگاه قابل بحث است: ازنظر روایت گر بودن و داشتن روند و عناصر قصه­گونه که در اکثر هنرها دیده می­شود، دیگری از نظر ارائه محتوا در یک قالب چندوجهی و داشتن لایه­های متعدد که درک ابتدایی را آسان می­کند ولی درک عمیق آن را نیازمند بازگشایی لایه­های درونی آن می­سازد. همچنین از نظر نمادها و رمزهای موجود در اسطوره و اثر هنری که از ملزومات هر دو به شمار می­رود، دیگر وجود و محوریت شخصیت­هایی متفاوت در درون اسطوره و محتوای اغلب آثار هنری که معمولاً نماد نیز هستند و همچنین از این نظر که اساطیر و آثار هنری به طور معمول حاوی درونی­ترین مضامین انسانی هستند (دادور و بوبان، 1386).

معماری نیز به عنوان بخشی از هنر که برآمده است از ذهن انسان برای ایجاد بستری برای زندگی او همواره نشانه رمز و نماد جایگاه و کاربردی بالا و دیرین داشته است چرا که هنرمند معمار نماد را به عنوان زبانی استعاری برای برقراری ارتباطی در سطوح مختلف و بسته به آگاهی و ژرف اندیشی مخاطب خود انتخاب کرده است که می­تواند زبان گویای معمار و خالق بنا در زمانه او برای آیندگان باشد (بمانیان، دراز گیسو، سالم، ۱۳۹۲، ۱۵).هر اثری از جمله یک بنای معماری به مثابه یک متن است که خواندن آن عبارت است 

 

از تأویل نشانه های آن توسط کاربر فضا. از این منظر معماری نیز نوعی زبان است و از آنجا که زبان نظامی است از واژه­های وابسته به هم یک اثر معماری همچون متنی است که کلمه های آن احجام، بافت ها و اجزای تشکیل دهنده بنا بوده که ضمن وابستگی معنایی به هم اغلب از طریق رمزگانهای زیباشناختی و اجتماعی پیام خود را انتقال می دهند (نقره کار رئیسی، ۱۳۹۰، ۷).

گیاهان اساطیری در ایران باستان

در میان تمامی تمدنها مفاهیم نمادین گیاهان در باورهای اعتقادی مردم رسوخ کرده و این امر سبب شده که گیاهان از تقدس ویژه ای برخوردار شوند هر ملت غالبا با توجه به اقلیم خود یک نوع درخت یا گیاه را بیش از سایر گیاهان محترم می شمارد. در ایران درخت چنار و سرو از اهمیت بیشتری برخوردارند (جوادی ،۱۳۸۶ )از طرفی انگور در اساطیر ایران مظهر خون است و خون نیروی اصلی حیات (طباییان و حبیب ۱۳۸۸ :۳۲۱) نزد پادشاهان هخامنشی چنار زرین به همراه تاک زرین آراسته به زیور نگهداری می­شده است. شاید بتوان تاک زرینی را که بر چنار زرینی می­پیچد مظهر خون و دوام سلطنت هخامنشیان دانست همچنین انار به عنوان نماد آناهیتا و گل نیلوفر که گل زندگی یا مایه آفرینش نیز نامیده می­شود (مبینی و شافعی ۱۳۹۴: 49) ریشه در باورهای دینی و اسطوره ای ایران داشته اند بنابراین در انتخاب گیاهان جهت بررسی در پژوهش حاضر پیشینه تاریخی بهره گیری از آنها در معماری ایران پیش از اسلام به خصوص دوره های هخامنشیان و ساسانیان مدنظر قرار گرفته است و با مراجعه به متون معماری و باستان شناسی، نقوش با پیش زمینه ایرانی انتخاب و تحلیل شده است. در ادامه تعدادی از این گیاهان انتخاب شده است.

·       گل نیلوفرآبی(لوتوس)

گل نیلوفر بصورت نمادهای مختلف در زندگی جامعه ی ایران باستان بکار می رفته است. لوتوس عنصر اصلی تزیین معماری و هنر در دوران های مختلف بوده و در باورهای دینی، مذهبی و اسطوره ای ریشه دارد. پس از بازگشت زمان و تغییر عقاید نه تنها حضورش کمرنگ تر نشده؛ بلکه مستحکم تر شده است (حسنوند و شمیم، 1393: 28). لوتوس گلی بسیار چشم نواز و نادر است و در محیط آبی رشد می کند، به صورتی که ریشۀ آن در گل و لای عمق آب و گل آن از طریق ساقۀ روندۀ آن به طرف نور آفتاب رشد می کند تا برگ های پهن آن همراه شکوفه روی سطح آب زندگی کنند (حیدری و حکمی، 1381: 1288).

شکل شماره 2) نقش گل نیلوفر در پایۀ ستون و تزیینات کاخ تخت جمشید. مأخذ: (طباطباییان و حبیب، 1388: 323)     ش

شکل شماره 1) نقش برجسته خزانه تخت جمشید.  مأخذ: (کیانی، 1374: 18)       شکل

در دوره هخامنشی توجه زیادی به نقش مایه لوتوس شده است. در نقوش تخت جمشید این گل را در دست شاه، شاهزاده وصاحب منصبان می بینیم. عیسی بهنام در این باره چنین می نویسد: «در تخت جمشید نجیب زادگان پارسی که خواهان صلح، آرامش ودوستی بودند، هر یک گل نیلوفری در دست داشتند. این گل نمادی از خاندان پادشاهی ومظهر صلح وخیر خواهی است» (بهنام، 1350: 25). نقش برجسته خزانه (شکل شماره 1) داریوش را بر تخت سلطنت نشان می دهد که یک عصا در دست راست وگل نیلوفری در دست چپ

دارد. جانشینش نیز نظیر این گل را در دست گرفته است. مقابل پادشاه دو عود سوز است که بالای سرپوش آن با شکوفه گل نیلوفر تزیین شده است (کیانی، 1374: 18). این نقش را در جای های دیگر(شکل شماره 2) و حتی تداوم آن را در دوره ساسانی می توان دید. (شکل شماره 3)

·       روزت

روزت، نماد سنتی خورشید و بازگو کننده نیروی حیات بخشی است. این گل مانند چرخی که گاهی بدان شباهت دارد، در وهله اول، یک نماد خورشیدی بود و آن را بر روی قرص بالدار می توان دید. این نقش، تجسم چندین خورشید- خدای خاور میانه است (هال، 1380: 302).

برخی آن را گل آفتابگردان و برخی دیگر گل کوکب یا بابونه می دانند. از این نگاره برای پر کردن نوارها وحاشیه های نقوش اصلی استفاده شده است (موسوی، 1390: 250).

 این نقش مایه تقریبا در تمام تزیینات تخت جمشید مشاهده می شود نظیر: پلکان ها، ردیف میانی سربازان، مهمان ها، بر روی آجرهای لعاب دار و... (شکل شماره 4)

یکی از نمونه های منحصر به فرد این نقش مربوط به آستانه درِ تالار آپادانا است که از سنگ های چهار گوش قطور تشکیل شده و با نگاره کاملا صیقلی از روزت زینت یافته است. (شکل شماره 5) 

در تیسفون هم این نقش دیده می شود. (شکل شماره 6) 

شکل شماره 5) سنگ سياه وبراق از آستانه درتالار آپادانا         ش

شکل شماره 4) حاشيه تزييني با نقش روزت در تخت جمشید جمشید         ش

شکل شماره 3) گچبری نقش لوتوس، کاخ تیسفون، دوره ساسانی. مأخذ: (مبینی و شافعی، 1394: 54)               ش

 

 

·       نقش نخل)پالمت(

درخت نخل در ایران باستان درخت مقدسی به شمار می رفته است. نخل به سبب باروری و ثمردهی نماد مالکیت و رمز سرمایه داری است. از آنجایی که در کهن سالی نیز ثمره خوبی می دهد، مظهر طول عمر و کهن سالی توام با سلامتی است. در رابطه با درخت نخل و شباهت آن به انسان (همچون درختان دیگر) می‌خوانیم که: «در نزهة‌القلوب آمده است: شجره مبارکه است. به آدمی نیک ماند و دیگر آن که بر یک دیگر عاشق شوند و این همه صفت انسانی است» (دادخواه، 1389: 159).

به نظر می رسد که نقش نخل در ایران باستان نشأت گرفته از مصر و بین النهرین باشد؛ در مصر، پیوندی میان شاه با نخل سلطنتی وجود داشت. داریوش که نیزه دار کمبوجیه بوده و در آن هنگام برای آشنایی با مصر به آن کمبوجیه بوده و در آن هنگام برای آشنایی با مصر به آن سرزمین رفته 

بود، در 525 ق.م در مقام شاهنشاه بزرگ به آن کشور بازگشت (اتینگهاوزن و یار شاطر، 1379: 100). نمونه هایی از درخت نخل را در زمان ساسانی  در گچ بری های بیشاپور می­توانیم ببینیم که درون این کنگره­ها یک درخت خرمای تزئینی سربرافراشته، هر نخل دو جفت برگ خرما به شکل بال دارد که یکی در بالای دیگری است بال­های  برگ خرمایی امکان دارد اصیل ترین شکل برگ خرمای تزئینی ساسانی باشد (پرادا، 1357، 308). (شکل شماره 7)

شکل شماره 6) ترکیب نقش انار و روزت یکی در میان، در گچبری دیواری کاخ تیسفون. مأخذ: (پنجه باشی و دولاب، 1395: 26)       ش

روی مهرهای ساسانی نیز نقوش گیاهی مربوط به درخت نخل که مقدس بوده و دو جانور شاخ دار در دو سوی این درخت ایستاده اند دیده می شود(دادور و منصوری، 1385: 103).

·       درخت سرو 

شکل شماره 7) گچبری نقش گیاهی پالمت، کاخ تیسفون. مأخذ: (اعظمی و دیگران، 1392: 18)

درخت سرو به عنوان نمادی از حیات در ایران که دارای طبیعت خشک و گرم است نشان از زندگی دائمی و سرسبزی .است این درخت جایگاه خاصی در میان قوم آریایی داشته و 

شکل شماره 8) درخت سرو در تخت جمشید دوره هخامنشی. مأخذ: (احمدیان و رشه، 1394)               ش

در حجاری های تخت جمشید با ریزه کاریهای بسیار دقیق به کار رفته است. (شکل شماره 8)

علاوه بر این، درخت سرو، نماد جاودانگی و حیات پس از مرگ نامیرایی بوده است در ایران دوره هخامنشی و ساسانی، سرو درخت زندگی به شمار می رفته است (دادور و منصوری، ۱۳۸۵: ۱۰۰). 

سرو در برخی از نقوش تزیینی نماد روشنی و آفتاب است. این درخت همانند نیلوفر که گل خورشید» است به عنوان درخت خورشید» معرفی شده است (برومند، 1381: 186). در بررسی فرم هندسی سرو که شکلی از مثلث است نیز میتوان نشانه سیر عبور از زمین برای رسیدن به سوی بالا را مورد توجه قرار داد.

اعتقاد پارسیان به اهورا مزدا و سمبل گیاهی اش یعنی سرو، موجب ظهور این نگاره در بخش های مختلف تخت جمشید شده است. در صف های سربازان و مهمانان هر گروهی از گروه دیگر به وسیله درخت سرو (شکل شماره 9)  مجزا می شوند.

·       تاک و پیچک و انار

شکل شماره 9) درخت سرو در نگاره صف های سربازان در تخت جمشید           شکل شماره 9) درخت

انگور در آیین میتراییسم ایران باستان مقدس بوده و نماد برکت است. تاک، درخت انگور و یا پیچک، عمدتا به قوه حیات و الوهیت ارتباط داده شده است (وارنر، 1386: 589). از مقدس ترین درختان است و تقدس خود را تا امروز در میان ایرانیان نگاه داشته است. پردانگی انار, نماینده ی  برکت و باروری است و نمادی از باروری آناهیتا می باشد. انار یک نماد تزئینی در هنر شرق است. اما میوه ی انار، در داخل برگ پالمت (برگ نخل) مختص دوره­ی ساسانی است و در اواخر دوره ی پالمت های شکافته شده, به صورت یک جفت بال در می آیند که نماد باروری و حاصلخیزی است و جنبه­ی روحانی دارد (پنجه باشی و دولاب، 1395: 30). (شکل های شماره 10 تا 13)