مطالعه تطبیقی مذاهب خمسه در خصوص جایگاه قاعده‌ی‌ لاحرج در مسأله‌ تعدد زوجات با نگاهی به حقوق کیفری ایران

الموضوعات : آموزه های فقه و حقوق جزاء

امین قاسمی فر ¹ , محسن رزمی ² , حسین احمری ³ , احمد فولادیان ⁴

1 - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران.
2 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران.
3 - دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران.
4 - استادیار گروه مطالعات خانواده، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران.

تاريخ الإرسال : 10 الجمعة , ربيع الثاني, 1444 تاريخ التأكيد : 24 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1444 تاريخ الإصدار : 28 السبت , جمادى الثانية, 1444

الکلمات المفتاحية: تعدد زوجات, لاحرج و تعدد زوجات, تعدد زوجات در مذاهب خمسه,

ملخص المقالة :

قاعده ی لاحرج، از پیشرفته‌ترین قواعد فقهی است که ضمن دارا بودن مبانی نقلی و عقلیِ قدر متیقن، داری قلمرو گسترده‌ای است و از عبادیات تا معاملات را شامل می‌شود. تعدد زوجات، یکی از موضوعاتی که استفاده از قاعده ی لاحرج در آن، مطرح است. نوشتار پیش رو، به این موضوع پرداخته است که هر یک از زوج یا زوجه برای جواز تعدد زوجات یا طلاق می‌توانند به قاعده ی لاحرج استناد جویند و از آن، استفاده کنند یا خیر؟ با بررسی منابع فقه امامیه و عامه، به دست می آید که قاعده ی لا حرج، قاعده ای مبتنی بر حالات شخصی است و مصادیق آن، غیر قابل حصر است و زوج، برای تعدد زوجات، به استناد به قاعده ی مذکور، نیازی ندارد. از منظر فقهای امامیه، قاعده ی لاحرج می‌تواند زوجه را در اخذ حکم طلاق یاری کند؛ هرچند که جواز شرعی یا قانونی بر تعدد زوجات باشد. فقهای عامه، با این دیدگاه مخالف هستند. کاربرد قاعده ی لاحرج برای زوجه به ‌صراحت در ماده 1130 قانون مدنی و تبصره آن، منعکس است و تأثیرپذیری قوانین ایران از دیدگاه فقه امامیه را بار دیگر احراز می‌کند.

المصادر:

کتاب‌شناسی

1. 1. ابن قدامه، عبدالله بن محمد، (1418)، المغنی فی شرح الفرق فی الفقه، بیروت، دارالکتب العربی، مطبعه الاولی.


2. ابن ‌نجیم، سراج‌ الدین، (1422)، النهر الفائق شرح کنز الدقائق، بیروت، دارالکتب العلمیه، مطبعه الاولی.


3. اخوان‌ کاظمی، هانیه سادات، (1400)، بررسی فقهی حقوقی طلاق زنان به دلیل عسر و حرج، تهران، سنجش و دانش، چاپ اول.


4. ارج‍م‍ن‍د ‌دان‍ش‌، جعفر، (1384)، ب‍ررس‍ی‌ ق‍اع‍ده‌ ع‍س‍ر و ح‍رج‌ و ک‍ارب‍رد آن‌ در طلاق‌ و ب‍ررس‍ی‌ م‍ص‍ادی‍ق‌ ج‍دی‍د م‍اده‌ ۱۱۳۰ق‌م، ت‍ه‍ران، ب‍ه‍ن‍ام‍ی، چاپ اول.


5. امامی، مسعود، (1392)، « فلسفه حکم تعدد زوجات »، پژوهش نامه اسلامی زنان و خانواده، شماره 16، 59-80.


6. امینی، عبدلحسین، (1430)، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، قم، موسسه دائره المعارف الفقه الاسلامی، مطبعه الاولی.


7. اندلسی، علی بن احمد بن حزم، (1404)، الاحکام فی اصول الاحکام، قاهره، دارالحدیث، مطبعه الاولی.


8. بجنوردی، حسن، (1419)، القواعد الفقهیه، قم، الهادی، مطبعه الاولی.


9. بخاری، محمد بن اسماعیل، (1401)، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، مطبعه الاولی.


10. ثعالبی، عبدالرحمان بن محمد بن مخلوف، (1418)، التفسیر الثعالبی، بیروت، دارالفکر، مطبعه الاولی.


11. حاجیعلی، فریبا، (1388)، «مبانی فقهی و حقوقی نظام تعدد زوجات در خانواده»، فقه و حقوق خانواده، شماره 50، 108-130.


12. ح‍رع‍ام‍ل‍ی‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ح‍س‍ن‌، (1414)، وسایل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، مطبعه الاولی.


13. حلی، محمد بن ادریس، (1408)، السرائر، بیروت، موسسه نشر الاسلامی، مطبعه الاولی.


14. حلی، حسن‌بن‌یوسف، (1413)، مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه‌، قم، دفتر انتشارات اسلامی، مطبعه الاولی.


15. حلی، حسن­بن­یوسف، (1420)، تحریرالاحکام، قم، موسسه امام صادق، مطبعه الاولی.


16. حنبل، محمد بن احمد، (1416)، مسند احمد بن حنبل، بیروت، دارالصادر، مطبعه الاولی.


17. خمینی، روح‌الله، (1383)، تحریر الوسیله، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، مطبعه الاولی.


18. خوئی، سید ابوالقاسم، (1422)، توضیح المسائل، جلد 2، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی.


19. دهقانی، مهناز، صادق پور، محمدجعفر، (1400)، « جستاری انتقادی در حکم تعدد زوجات »، فقه، شماره 3، 151-177.


20. رضا، محمد رشید، (1423)، تفسیر القرآن العظیم (تفسیر المنار)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، مطبعه الاولی.


21. سبحانی تبریزی، جعفر، (1385)، « ازدواج موقت در کتاب و سنت »، فقه و اصول، شماره 48، 57 -137.


22. سرخسی، محمد بن ابی سهل، (1420)، المبسوط، بیروت، دارالفکر، مطبعه الاولی.


23. سلاّر، حمزه‌بن‌عبدالعزیز، (1404)، المراسم العلویه و الأحکام النبویه فی الفقه الإمامی، قم، منشورات الحرمین، مطبعه الاولی.


24. سلحشور، بتول، سلطانی، عباسعلی، (1396)، « مبانی فقهی جرم انگاری تخلّف از شروط تعدّد زوجات »، جستارهای فقهی و اصولی، شماره 6، 99- 124.


25. سلطانی، عباسعلی، (1401)، « نگره‌ی قاعده نگاری انصاف با رویکرد به ادبیات فقه امامیه »، آموزه‌های فقه و حقوق جزاء، شماره 1، 77-90.


26. سیوطی، جلال‌الدین، (1411)، الأشباه و النظائر، بیروت، دار الکتب العلمیه، مطبعه الاولی.


27. سیوطی، جلال الدین، (1419)، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، مکتبه آیت‌الله المرعشی النجفی، مطبعه الاولی.


28. شاه حسینی، فهیمه، (1398)، « معیار های عسر و حرج در نکاح دائم و منقطع در فقه امامیه و حقوق ایران »، پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه علامه محدث نوری، نور.


29. شفیعی، کریم، (1398)، « جایگاه فقهی و حقوقی اذن همسر اول در ازدواج مجدد مرد »، پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس، بندرعباس.


30. شکوهی، احمد، ابراهیمی، علیرضا، (1399)، «حکم اولیه تعدد زوجات از منظر فقه امامیه»، مطالعات تطبیقی فقه و اصول، شماره 1، 144-160.


31. شهیداول، محمدبن‌مکی‌عاملی، (1400)، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشی مفید، چاپ اول.


32. شهید‌ثانی، زین‌الدین‌عاملی، (1413)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام‌، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، مطبعه الاولی.


33. شیخ مفید، محمد بن نعمان، (1414)، خلاصه الایجاز فی المتعه، بیروت، دارالمفید، مطبعه الاولی.


34. طباطبایی، محمدحسین، (1381)، تفسیر المیزان، تهران، اسلامی، چاپ اول.


35. طبرسی، ابو علی الفضل بن الحسن، (1338)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، مکتبه العلمیه، مطبعه الاولی.


36. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید، (1420)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، مطبعه الاولی.


37. طوسی، محمدبن حسن، (1408)، الخلاف، قم، جامعه مدرسین، مطبعه الاولی.


38. طوسی، محمد‌بن حسن، (1387)، المبسوط فی الفقه الامامیه، قم، المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه‌، مطبعه الاولی.


39. عبدالهی فشکل پشته، افسانه، (1399)، ‏‫قاعده عسر و حرج در احکام خانواده، ‏‫تهران، ‏‫سرای فرهنگ و ادب، چاپ اول.


40. عبدی پور، ابراهیم، (1388)، «تعدد زوجات»، حقوق اسلامی، شماره 20، 7-30.


41. عمرانی، أبو‌حسین، (1421)، البیان فی مذهب الامام الشافعی، جده، دار المنهاج، مطبعه الاولی.


42. فخرزاری، ابوعبدالله محمد بن عمر، (1420)، التفسیرالکبیر (مفایح الغیب)، قاهره، مطبعه البیعه المصریه، مطبعه الاولی.


43. کاشانی، علاءالدین، (1406)، بدائع الصنایع فی ترتیب الشرایع، بیروت، دار الکتب العلمیه، مطبعه الاولی.


44. کرکی، علی‌بن‌حسین‌عاملی، (1414)، جامع المقاصد فی شرح القواعد‌، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، مطبعه الاولی.


45. محقق داماد، سیدمصطفی، (1387)، قواعد فقه بخش مدنی 2، تهران، سمت، چاپ اول.


46. محقق‌ دایکندی، محمداکبر، (1386)، « ازدواج موقت در قرآن کریم »، فلسفه و کلام، شماره 1، 157- 202.


47. محمود، منیع عبد الحلیم، (1418)، منهاج المفسرین، قاهره، دارالکتب، مطبعه الاولی.


48. مفید، محمدبن‌محمد، (1413)، المقنعه، قم، مؤسسه نشر اسلامی، مطبعه الاولی.


49. نجفی، محمدحسن، (1414)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، مطبعه الاولی.


50. نراقی، احمد، (1375)، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.


51. هاشمی، حسین، (1386)، « نقدی بر ازدواج موقت در فقه عامه »، مطالعات راهبردی زنان، شماره 35، 100-128.


52. یزدی طباطبایی، محمدکاظم، (1409)، العروه الوثقی فیما تعم به البلوی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، مطبعه الاولی.

 

1. Abdipour, Ebrahim, (1388), Polygamy, Islamic Law, No.20, 7-30.


2. Abdollahi Feshkel Poshteh, Afsaneh, (1399), The Rule of Osr va Haraj in Family Verdicts, Tehran, Saraye Farhang va Adab, 1st publication.


3. Akhavan Kazemi, Hanieh Sadat, (1400), Legal Jurisprudence Examining of Women Divorce because of Osr va Haraj, Tehran, Sanjesh va Danesh, 1st pulication.


4. Amini, Abdol Hossein, (1430), Alghadir Fi ketab va Alsonnah va Aladab, Qom, Daeratolmaaref Alfeghh Aleslami, Matbaeh Alavali.


5. Andolesi, Ali Ebne Ahmad Ebne Hazm, (1404), Alahkam Fi Osoul Alahkam, Ghahereh, Dar AHlhadith, Matbaeh Alavali.


6. Arjmand Danesh, Jaefar, (1384), Examining Osr va Haraj Rule and its Application in Divorce and Surveying New Examples of Article 1130 Civil Law, Tehran, Behnami, 1st publication.


7. Bejnordi, Hasan, (1419), Alghavaed Alfeghhieh, Qom, Alhadi, Matbaeh Alavali.


8. Bokhara, Mohammad Ebne Esmaeil, (1401), Sahih Bokhara, Beirout, Daralfekr, Matbaeh Alavali.


9. Dehghani, Mahnaz, Sadegh Pour, Mohammad Jaefar, (1400), »Critical Inquiry in Polygamy Verdict «, Feghh, No.3, 151-177.


10. Ebne Ghadameh, Abdollah Ebne Mohammad, (1418), Almaghni Fi Sharh Alfargh Fi Feghh, Beirout, Dar Alkotob Alarabi, Matbaeh Alavali.


11. Ebne Njim, Serajoddin, (1422), Alnahr Alfaegh Sharh Kanz Aldaghaegh, Beirout, Darolkotob Alelmieh, Matbaeh Alavali.


12. Emami, Masoud, (1392), Philosophy of Polygamy Verdict, Islamic Family and Women journal, No.16, 59-80.


13. Fakhr Razi, Aboabdolah Mohammad Ebne Omar, (1420), Altafsir Alkabir, Ghahereh, Matbaeh Albeieh Almesrieh, Matbaeh Alavali.


14. Haji Ali, Fariba, (1388), »Jurisprudence and Legal Principles of Polygamy System in Family« , Family Law and Jurisprudence, No.50, 108-130.


15. Hanbal, Mohammad Ebne Ahmad, (1416), Masnad Ahmad Ebne Hanbal, Beirout, Darolmesr, Matbaeh Alavali.


16. Hashemi, Hossein, (1386), »Critism on Temporary Marriage in Imami Jurisprudence« , Women Strategic Studies, No.35, 100-128.


17. Helli, Mohammad Ebne Edris, (1408), Alsaraer, Beirout, Islamic Nashr institution, Matbaeh Alavali.


18. Helli, Hasan Ebne Yosouf, (1413), Mokhtalef Alshieh Fi Ahkam Alsharieh, Qom, Islamic publication office, Matbaeh Alavali.


19. Helli, Hasan Ebne Yosouf, (1420), Tahrir Alahkam, Qom, Imam Sadegh Institution, Matbaeh Alavali.


20. Horre Amoli, Mohammad Ebne Hasan, (1414), Vasael Alshieh, Beirout, Darolehya Altarath Alarabi, Matbaeh Alavali.


21. Kashani, Alaeddin, (1406), Badaye Alsanae Fi Tartib Alsharae, Beirout, Darolkotob Alelmieh, Matbaeh Alavali.


22. Khomeini, Rouhollah, (1383), Tahrir Alvasileh, Qom, Darolelm Matbouat institution, Matbaeh Alavali.


23. Khouei, Sayyed Abolghasem, (1422), Toziholmasael, Vol.2, Qom, Ehya Asar Alemam Alkhouei institution.


24. Korki, Ali Ebne Hossein Aamoli, (1414), Jame Almaghased Fi Sharh Alghavaed, Qom, Aalolbait Alayhesalam, Matbaeh Alavali.


25. Mohaghegh Damad, Sayyed Mostafa, (1387), The Rule of Jurisprudence of Cicil Law 2, Tehran, Samt, 1st publication.


26. Mohaghegh Daykandi, Mohammad Akbar, (1386), Temporary Marriage in Quran Karim, Falsafeh va Kalam, No.1, 157-202.


27. Mahmoud, Manie Abd Alhalim, (1418), Menhaj Almofasserin, Ghahereh, Darolkotob, Matbaeh Alavali.


28. Mofid, Mohamad Ebne Mohammad, (1413), Almaghnaeh, Qom, Islamic Nashr institution, Matbaeh Alavali.


29. Najafi, Mohammad Hasan, (1414), Javaher Alkalam Fi Sharh Sharaye Aleslam, Beirout, Darolehya Altarath Alarabi, Matbaeh Alavali.


30. Naraghi, Ahmad, (1375), Avaed Alayam Fi Bayan Ghavaed Alahkam va Mohemat Masael Alhalal va Alharam, Qom, Islamic Advertising Office of Hozeh Elmieh Qom, 1st publication.


31. Omrani, Abolhossein, (1421), Albayan Fi Mazhab Alemam Alshafeei, Jaddeh, Darolmenhaj, Matbaeh Alavali.


32. Reza, Mohammad Rashid, (1423), Tafsir Quran Alazim, Beirout, Dar Ehya Altarath Alarabi, Matbaeh Alavali.


33. Saalabi, Abdorrahman Ebne Mohammad Ebne Makhlouf, (1418), Altafsir Alsaalabi, Beirout, Daralfekr, Matbaeh Alavali.


34. Salahshour, Batoul, Soltani, Abbasali, (1396), »Jurisprudence Principles of Criminalization of violation from Conditions of Polygamy« , Jurisprudence and Principal inquiries, No.6, 99-124.


35. Sallar, Hamzeh Ebne Abdolaziz, (1404), Almarasem Alalavieh va Alahkam Alnabovvah Fi Feghh Alemami, Qom, Manshourat Alharamein, Matbaeh Alavali.


36. Sarakhsi, Mohammad Ebne Abi Sahl, (1420), Almabsout, Beirout, Darolfekr, Matbaeh Alavali.


37. Shafiei, Karim, (1398), »Jurisprudence and Legal Position of First Husband Permission in Remarriage of man« , MA Thesis of Private Law, Islamic Azad University of Bandarabbas, Bandarabbas.


38. Shah Hosseini, Fahimeh, (1398),» Merits of Osr va Haraj in Permanent and Temporary Marriage in Imami Jurisprudence and Law of Iran« , MA Thesis of Private Law, Allameh Mohaddes Nouri University, Nour.


39. Shahid Aval, Mohammad Ebne Makki Aamoli, (1400), Alghavaed va Alfavaed, Qom, Mofid bookshop, 1st publication.


40. Shahid Sani, Zeinoddin Aamoli, (1413), Masalek Alafham Ela Tanghih Sharayee Aleslam, Qom, Almaaref Aleslamieh, Matbaeh Alavali.


41. Sheikh Mofid, Mohammad Ebne Naeman, (1414), Kholaseh Aleijaz Fi Almotah, Beirout, Darolmofid, Matbaeh Alavali.


42. Siouti, Jalaleddin, (1411), Alashbah va Alnzaer, Beirout, Dar Alkotob Alelmieh, Matbaeh Alavali.


43. Siouti, Jalaeddin, (1419), Aldar Almansour Fi Altafsir Belmasour, Qom, Maktab Aayatollah Marashi Najafi, Matbaeh Alavali.


44. Sobhani Tabrizi, Jaefar, (1385), Temporary Mariage in Book and Sonnat, Feghh va Osoul, No.48, 57-137.


45. Shokouhi, Ahmad, Ebrahimi, Alireza, (1399), »First Verdict of Polygamy from aspect of Imami Jurisprudence« , Comparative Studies of Feghh va Osoul, N0.1, 144-160.


46. Soltani, Abbasali, (1401), »Theory of the Rule of Equity with Approach to Imami Jurisprudence Literature« , Jurisprudence and Criminal Law Doctrines, No.1, 77-90.


47. Tabatabaei, Mohammad Hossein, (1381), Tafsir Almizan, Tehran, Eslami, 1st publication.


48. Tabrasi, Aboali Fazl Ebne Hasan, (1338), Majmae Albayan Fi Tafsir Alquran, Tehran, Maktabeh Alelmieh, Matbaeh Alavali.


49. Tabari, Abojaefar Mohammad Ebne Jarir Ebne Yazid, (1420), Jamee Albayan Fi Tafsir Alquran, Beirout, Darolmaerefah, Matbaeh Alavali.


50. Tousi, Mohammad Ebne Hasan, (1408), Alkhalaf, Qom, Jameeh Modaresin, Matbaeh Alavali.


51. Tousi, Mohammad Ebne Hasan, (1387), Almabsout Fi Alfeghh Alemamieh, Qom, Almaktabeh Almortazavieh Leehya Alasar Aljaeefarieh, Matbaeh Alavali.


52. Yazdi Tabatabei, Mohammad Kazem, (1409), Alorveh Alvosgha Fima Taam Beh Albalva, Beirout, Aelami Lelmatbouat institution, Matbaeh Alavali.