سنجش کالبدی فضاهای عمومی به منظور افزایش امنیت شهری در راستای محیط زیست پایدار با رویکرد CPTED مطالعه موردی: محلات نوساز و ناکارآمد شهر ساری
الموضوعات : آمایش محیط
1 - دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران
الکلمات المفتاحية: سنجش کالبدی, محیط زیست پایدار, امنیت شهری, محلات نوساز و ناکارآمد, شهر ساری,
ملخص المقالة :
یکی از اساسیترین مشکلات جوامع امروزی ما وجود تهدیدات و خطراتی است که به طور روزمره در فضاهای شهری شهروندان را تحت تأثیر قرار میدهد. این امر زمانی مشکلسازتر میشود که افراد در فضای زندگی روزمره خود یعنی در محل سکونت خود با رفتارهایی روبرو شوند که باعث عدم احساس امنیت آنها در این فضاها میباشد که در طی آن باعث میشود تا شهر از پایداری در ابعاد مختلف از جمله پایداری زیست محیطی فاصله گیرد. این پژوهش با هدف ایمن سازی فضاهای عمومی شهر ساری در راستای پایداری محیط زیست صورت پذیرفته است که از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی – تحلیلی ومیدانی که با روشهای کتابخانه ای و میدانی و ابزاری فیش،نمودار،کارت مشاهده،پرسشنامه و غیره که با روش نمونهگیری تصادفی اطلاعات جمع آوری گردید. پرسشنامه تنظیم شده تحقیق بین 384 نفر از شهروندان و متخصصان امور شهری در محلات نوساز (192) و محلات ناکارآمد (192) تقسیم و پس از جمعآوری، داده های حاصله در نرم افزار SPSS مورد پدازش قرار گرفت که با استفاده از آزمون T تک نمونه ای وهمبستگی پیرسون تجزیه و تحلیل دادهها صورت گرفت.نتایج حاصل از پژوهش حاکی از آن است که وضعیت مؤلفه-های کالبدی در محلات نوساز و ناکارآمد شهر ساری در وضعیت نامطلوبی قرار داشته و با کیفیت مدنظر فاصله بسیاری دارد. در این راستا و در جهت بهبود امنیت شهرساری پیشنهادات متعددی چون فضاسازی بمنظورمشارکت تمام مردم در عرصههای مختلف اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی ارائه گردید.
1) اقبالی، ن.، بهمنی، س.، خزاعی، ن.، رسولی، س،ح.، (1396)، برنامه¬ریزی در جهت ارتقاء امنیت فضاهای شهری محلات شهر ساری، کنگره ملی مدیریت و برنامه¬ریزی شهری نوین، تهران، https://civilica.com/doc/686789
2) ایزدی، م.، محمدی، ج.، (1394)، شناسایی و ارزیابی شاخص¬های کیفیت فضاهای فرهنگی-اجتماعی (مطالعه موردی: کلانشهر اصفهان)، فصلنامه مطالعات برنامه¬ریزی شهری، سال سوم، شماره دوازدهم، 33-11. https://www.ensani.ir/fa/article/567049/
3) آذرمی، م.، آذر، ع.، عبداله¬زاده طرف، ا. (1398)، بررسی نقش برنامه¬ریزی و طراحی محیطی در میزان امنیت شهری مناطق حاشیه¬نشین شهر تبریز، فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، سال هشتم، شماره سی¬ودو، 54-41. https://ensani.ir/fa/article/454964/
4) بهرامی، ف.، مستوفی الممالکی، ر.، سرائی، م.ح. (1396)، تبیین نقش شاخص¬های کالبدی در راستای ارتقاء امنیت شهروندان با رویکرد CPTED (نمونه موردی: بافت فرسوده محله زینبیه اصفهان)، جغرافیا و توسعه فضای شهری، دوره 4، شماره 1، شماره پیاپی 6، صص 21-1. https://civilica.com/doc/705740
5) پاک نژاد، ن. (1398)، شناخت و تبیین مؤلفه¬های محیطی مؤثر بر امنیت فضاهای شهری، اولین همایش ملی کیفیت در فضاهای معماری و شهری، زنجان، https://civilica.com/doc/914352
6) پورجعفر، م.، محمودی¬نژاد، ه.، رفیعیان، م.، انصاری، م.، (1387)، ارتقا امنیت محیطی و کاهش جرایم شهری با تأکید بر رویکرد CPTED، نشریه بین¬المللی مهندسی صنایع و مدیریت تولید، دوره 19، شماره 16 (ویژه¬نامه مهندسی معماری و شهرسازی)، صص 82-73. https://civilica.com/doc/711926
7) درودی، م.، قاسمی، ا. (1393)، اولویت¬بندی راهکارهای مؤثر در ارتقاء امنیت شهری و تأثیر آن بر رضایتمندی مسکونی نمونه مورد پژوهش: منطقه 20 شهرداری تهران، پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، دوره 2، شماره 6، صص 178-149. https://ensani.ir/fa/article/353105/
8) روستا، ز.، منوری، م.، درویشی، م.، فلاحتی، ف. (1391)، کاربرد داده¬های سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در استخراج نقشه¬های کاربری اراضی شهر شیراز، نشریه آمایش سرزمین، شماره 6، 164-149. https://ensani.ir/fa/article/309328/
9) زارع، ر.، صفری، م.، (1398)، عوامل مرتبط با فقر مطلق در خانواده¬های تحت پوشش نهادهای حمایتی استان فارس، فصلنامه علمی – پژوهشی رفاه اجتماعی، سال نوزدهم، شماره 74، 96-47. http://dorl.net/dor/20.1001.1.17358191.1398.19.74.10.5
10) سلطانی، ل.، بیک محمدی، ح.، حیدری، س. (1395)، تحلیل فضایی احساس امنیت در محلات مختلف شهری (مورد مطالعه: شهر قدس)، پژوهش¬های راهبردی مسائل اجتماعی ایران، دوره 5، شماره 3، شماره پیاپی 14، 104-87. 10.22108/ssoss.2016.20963
11) عزیززاده، م. عنایتی، ب. فرزانه، م. (1394)، لزوم ارتقاء امنیت محیطی در پایداری پارکهای شهری؛ با بهره¬گیری از رویکرد CPTED (مطالعه موردی: پارک بهاران، منطقه 17 شهرداری تهران)، معماری و شهرسازی پایدار، سال سوم، شماره اول، 16-1. https://dorl.net/dor/20.1001.1.25886274.1394.3.1.1.1
12) غفاری گیلانده، ع.، محمدی، چ.، داوری، ا. (1401)، ارزیابی شاخصهای شهر دوستار سالمند، فصل نامه علمی- پژوهشی آمایش محیط، شماره 56، ص 26-1. https://web.eitaa.com/aac0a7ef-d6de-4196-a36f-3f6d12d95441
13) کلانتری خلیل¬آباد، ح.، اردلانی، ر.، سراجی، س.، پوراحمد، ع. (1392)، برنامه¬ریزی فضاهای امن شهری مبتنی بر تفکیک جنسیتی با رویکرد CPTED (نمونه موردی: محله فرهنگیان، شهر بناب)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره دوازدهم، 26-15. https://www.sid.ir/paper/477445/fa
14) کمالی، ر.، صحرایی¬نژاد، ن.، رباطی، م. (1400)، طراحی محیط پارک¬های شهری با رویکرد CEPTED با هدف ارتقاء احساس امنیت در محله اسلام¬آباد، منطقه 2 شهر تهران، فصلنامه پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره 2، شماره 1، شماره پیاپی 5، 60-43. https://www.sid.ir/paper/410341/fa
15) لطفی، ص.، بردی آنامرادنژاد، ر.، ساسانی¬پور، م. (1393)، بررسی احساس امنیت در فضاهای عمومی (مطالعه موردی: کلانشهر شیراز)، برنامه¬ریزی شهری، دوره 5، شماره 19، پیاپی 19، صص 56-39. https://ensani.ir/fa/article/343216/
16) لطفی، ص.، بردی آنامرادنژاد، ر.، واحدی، ح.، (1394)، ارزیابی مؤلفه¬های کالبدی فضاهای عمومی و تأثیر آن در احساس امنیت اجتماعی شهروندان بابلسر، پژوهش¬های راهبردی مسائل اجتماعی ایران، دوره 4، شماره 1، شماره پیاپی 1، صص 152-131. https://ensani.ir/fa/article/344176/
17) متولی، ص.، کمانرودی کجوری، م.، حسینی سنگنو، س.ع.، جانباز قبادی، غ. (1401)، بازآفرینی فرهنگی بافت تاریخی شهری با تأکید بر سایت‌های ملی و محلی دانشگاه‌ها (منطقه 12 کلانشهر تهران)، فصل نامه علمی- پژوهشی آمایش محیط، شماره 57، ص 20-1. https://web.eitaa.com/32bf711a-eda1-4273-8b94-25230ebac034
18) محمدپور زرندی، ح.، طباطبایی مزدآبادی، س. م.، (1391)، تأثیر جذب سرمایه¬گذاران داخلی و خارجی و مشارکت¬های مردمی بر توسعه پایدار شهر، فصلنامه اقتصاد شهر، شماره 4، دوره 15، صص 24-12. https://www.sid.ir/paper/878179/fa
19) محمدی بیرنگ، م.، آذر، ع. (1398)، تحلیل احساس امنیت زنان در فضاهای عمومی با تأکید بر پارک¬های شهری، مطالعه موردی: تبریز، دوفصلنامه علمی – پژوهشی پژوهش¬های بوم¬شناسی شهری، دوره 10، شماره 20، شماره پیاپی 20، صص 40-27. https://ensani.ir/fa/article/434032
20) مختارپور، م.، منطقی فسایی، ع.، (1397)، تبیین عوامل فرهنگی – مدیریتی مؤثر بر افزایش جرائم اجتماعی حاصل از توسعه فیزیکی – کالبدی شهر تهران (مورد مطالعه: منطقه 19 شهر تهران)، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال دهم، شماره سوم، صص 135-119. https://sid.ir/paper/516141/fa
21) مظهری، ا. (1400)، دستیابی به توسعه پایدار شهری با تأکید بر نقش مدیریت شهری، پژوهش¬های نوین علوم جغرافیایی، معماری و شهرسازی، سال چهارم، شماره 33، 105-97. https://civilica.com/doc/1765596
22) مهرآرا، ا.، مدانلو جویباری، س.، زارع زیدی، ع. (1396)، بررسی نقش حفاظت از محیط زیست پایدار در توسعه پایدار، ماهنامه علمی - تخصصی شباک، سال سوم، شماره ده، شماره پیاپی 29، صص 95-85. https://ensani.ir/fa/article/379121/
23) مهندسین مشاور مازند طرح (1394)، مطالعات طرح جامع ساری، اداره کل راه و شهرسازی استان مازندارن، وزارت راه و شهرسازی، وزارت کشور. https://rasmio.com/company/10760237390/
24) میردیلمی، ز.، حشمتی، غ.، همت¬زاده، ی. (1390)، آمایش حوضه آبخیز کوچک بر اساس مدل رایج در آمایش سرزمین به روش دو ترکیبی، مجله کاربرد سنجش از دور و GIS در علوم منابع طبیعی، شماره 3، صص 75-65. https://www.sid.ir/paper/189477/fa
25) نظم¬فر، ح.، علوی، س.، عشقی چهاربرج، ع. (1397)، ارزیابی امنیت در فضاهای عمومی شهری (نمونه موردی: پارک¬های شهر تهران)، برنامه¬ریزی و آمایش فضا، دوره بیست و دوم، شماره 2، 165-133. https://ensani.ir/fa/article/391686/
26) هاشمی کرویی، س.م.، متولی، ص.، جانباز قبادی، غ.، عظیمی آملی، ج. (1402)، شناسایی نقاط امن در برابر زلزله با رویکرد پدافند غیرعامل در راستای توسعه پایدار اجتماعی (نمونه موردی: شهر بابل)، فصل نامه علمی- پژوهشی آمایش محیط، شماره 56، ص 26-1. https://web.eitaa.com/47f14093-978c-4ba5-8dc6-eafd309f98ed
27) Armanda, Dian T. Guinee, Jeroen B. Tukker, Arnold (2019), The second green revolution: Innovative urban agriculture's contribution to food security and sustainability – A review, Global Food Security, Volume 22, September 2019, Pages 13-24. https://doi.org/10.1016/j.gfs.2019.08.002
28) Foster, S. Knuiman, M. Villanueva, K. Wood, L. Christian, H. Giles-Corti, B. (2014), Does walkable neighbourhood design influence the association between objective crime and walking? International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2014, 11:100. https://ijbnpa.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12966-014-0100-5
29) Milliken, J. (2016), urban safety and security: Lessons from the last two decades and emergent issues, Synthesis report of the conference reviewing the State of Safety in World Cities: Safer Cities +20, Geneva 6-8 July. https://www.urban-response.org/
30) Lapworth, D. J. Nkhuwa, D. C. W. Okotto-Okotto, J. Pedley, S. Stuart, M. E. Tijani, M. N. Wright, J. (2017), Urban groundwater quality in sub-Saharan Africa: current status and implications for water security and public health, Hydrogeol J, 25: 1093 – 1116. https://link.springer.com/article/10.1007/s10040-016-1516-6
31) Siegner, Alana. Sowerwine, Jennifer. Acey, Charisma (2018), Does Urban Agriculture Improve Food Security? Examining the Nexus of Food Access and Distribution of Urban Produced Foods in the United States: A Systematic Review, Sustainability, 2018, 10(9), 2988; https://doi.org/10.3390/su10092988
32) Yu, Zhaowu. Fryd, Ole. Sun, Ranhao. Jorgensen, Gertrud. Yang, Gaoyuan. Ozdil, Nevruz Cinar. Vejre, Hernik (2021), Where and how to cool? An idealized urban thermal security pattern model, Landscape Ecology volume 36, pages 2165–2174. https://link.springer.com/article/10.1007/s10980-020-00982-1
سنجش کالبدی فضاهای عمومی به منظور افزایش امنیت شهری در راستای محیط زیست پایدار با رویکرد CPTED
مطالعه موردی: محلات کارآمد و ناکارآمد شهر ساری
چکیده
یکی از اساسیترین مشکلات جوامع امروزی ما وجود تهدیدات و خطراتی است که به طور روزمره در فضاهای شهری شهروندان را تحت تأثیر قرار میدهد. این امر زمانی مشکلسازتر میشود که افراد در فضای زندگی روزمره خود یعنی در محل سکونت خود با رفتارهایی روبرو شوند که باعث عدم احساس امنیت آنها در این فضاها میباشد که در طی آن باعث میشود تا شهر از پایداری در ابعاد مختلف از جمله پایداری زیست محیطی فاصله گیرد. این پژوهش با هدف ایمنسازی فضاهای عمومی شهر ساری در راستای پایداری محیط زیست صورت پذیرفته است که از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی – تحلیلی ومیدانی که با روشهای کتابخانهای و میدانی و ابزاری فیش، نمودار، کارت مشاهده، پرسشنامه و غیره که با روش نمونهگیری تصادفی اطلاعات جمعآوری گردید. پرسشنامه تنظيم شده تحقيق بين 384 نفر از شهروندان و متخصصان امور شهری در محلات کارآمد (192) و محلات ناکارآمد (192) تقسيم و پس از جمعآوري، داده های حاصله در نرم افزار SPSS مورد پدازش قرار گرفت که با استفاده از آزمونT تک نمونه ای و همبستگی پیرسون تجزیه و تحلیل دادهها صورت گرفت. یافتهها نشان داده است که مقدار T برای محلات کارآمد به لحاظ کیفیت محیط زیست شهری (10.648) و پاکیزگی محیطی (5.441) مناسبتر و مطلوبتر از محلات ناکارآمد (16.282 -) و (2.145 -) بوده است و همچنین ضریب همبستگی پیرسون در محلات کارآمد برای مؤلفههای پاکیزگی محیطی (0.504) و کیفیت محیط زیست شهری (0.157) و در محلات ناکارآمد به ترتیب (0.326) و (0.458) بوده است. نتایج حاصل از پژوهش حاکی از آن است که وضعیت مؤلفههای کالبدی در محلات کارآمد و ناکارآمد شهر ساری در وضعیت نامطلوبی قرار داشته و با کیفیت مدنظر فاصله بسیاری دارد. در این راستا و در جهت بهبود امنیت شهرساری پیشنهادات متعددی چون فضاسازی بمنظورمشارکت تمام مردم در عرصههای مختلف اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی ارائه گردید.
واژه‌های کلیدی: سنجش کالبدی، محیط زیست پایدار، امنیت شهری، محلات کارآمد و ناکارآمد، شهر ساری
مقدمه
در هزاره سوم، محیط زیست مفهوم دیگری پیدا کرده و دیگر نمیتوان با الگوها و مدلهای قدیمی آن را تبیین کرد. محیط زیست، امروز ارتباط تنگاتنگی با ابعاد مختلفی چون کالبدی-زیرساختی، اجتماعی-فرهنگ، اقتصادی ،مدیریتی-نهادی دارد. در این صورت وقتی از محیط زیست سخن به میان میآید مختص آلودگیها یا حیات وحش نیست، بلکه شامل تمام جلوهها و جنبههایی است که به نوعی زندگی انسانها را تحتالشعاع قرار میدهد. این روند تا آن حد پیش رفته که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته برنامهریزی محیط زیست در چارچوب برنامهریزی کشوری مطرح میشود (مهرآرا و همکاران، 1396: 85). که در اینصورت پایداری را بدنیال خواهد داشت.
در رابطه با ابعاد مختلف پایداری این مسئله وجود دارد که افزایش جمعیت، رشد اقتصاد، فعالیتهای صنعتی و پیشرفتهای حاصل از فنآوریها موجب شده تا بشر جهت رفع نیازهای بیانتهای خود اقدام به تغییرات کالبدی،تخریب طبیعت و تغییر نوع پوشش طبیعی نماید (روستا و همکاران، ۱۳۹۱: 153). به همین دلیل الگوی نامناسب استفاده از سرزمین و تغییرات شدید آن منجر به پیدایش بحرانهای زیست محیطی شده است (میردیلمی و همکاران، ۱۳۹۰: 68). به همین منظور توجه به آمایش سرزمین جهت پیشگیری از بحرانهای محیط زیست و همچنین استفاده صحیح و پایدار از تمامی امکانات و فضاهای کالبدی سرزمین میتواند یکی از موضوعات جدی باشد که توجه دولتها و بخصوص سازمان مدیریت و حفاظت از محیط زیست را جلب نماید.
یکی از عوامل اثر گزار در توسعه پایدارشهری امنيت شهري است .عوامل اجتماعی مانند فقر، بيكاري، ناهماهنگی اجتماعی، میزان بالاي جمعيت جوان باعث ایجاد محیطی مستعد و در معرض جرم و ناهنجاري رفتاري می شود، بدین ترتیب تنها فاكتورهاي اجتماعی از عوامل تعيينكننده جرائم و ناهنجاريهاي اجتماعی نیستند، بلکه طرح و کالبد فیزیکی فضا، نقش مهمی در توسعه یا پیشگیری از جرم و ناهنجاري دارد (زارع و صفری، 1398: 59). مقوله امنیت شهری از آن جهت اهمیتی مضاعف دارد که با نگاهی به رشد شهرنشینی و افزایش جمعیت شهرنشینی که اختلاط و در هم آمیزی بیشتر انسانها را در ساختار شهر به همراه دارد، دریافت می شود که این مقوله ارتباط و پیوستگی نزدیکی با امنیت ملی و انسجام و همبستگی اقشار یک اجتماع در برابر تهدیدهای درونی و بیرونی در حال شکل گیری نسبت به آن سیستم دارد (آذرمی و همکاران، 1398: 43). مردم در فضاهای شهری با انواع مخاطرات محیطی چون آلودگی هوا و آب و خاک، زلزله وسيل، تداخل حرکت وسایل نقلیه و پیادهها و ... روبهرو هستند (Milliken, 2016: 71). از اینرو زوگین در کتاب فرهنگ شهرها میگوید: فضاهای شهری به اندازه کافی برای مردم امن نیستند، تا آنها در خلق فرهنگ عمومی مشارکت داشته باشند (ایزدی و محمدی، 1394: 13). از آنجایی که فضاهای شهری بیشترین ارتباط را با مردم و محیط زندگی دارند میتواند نقش بسزایی در هویت بخشی و دادن احساس آرامش شهروندان داشته باشند عوامل کالبدي، اجتماعی، اقتصادی،زیست محیطی و ...، امنیت را در مناطق مختلف با تغییراتی مواجه کرده است (لطفی و همکاران، 1393: 42). فرآیند شکلگیری این درهم تنیدگیها، کلانشهرها را با افزایش بیسابقه ناامنی مواجه ساخته است (اقبالی و همکاران، 1396: 3). این مسئله از نظر اجتماعی، فرهنگی، روانی، اقتصادی و سیاسی مخاطره آمیز بوده و هزینههای معنوی و مادی فراوانی را بر دوش جامعه خواهد گذاشت (Foster et al, 2014: 87). آنچه که بر اهميت این نوشتار میافزاید، آن است که پیشگیری کردن از وقوع جرایم، مقدم بر تمام اقداماتی است که دولت و دستگاههای قضایی و انتظامی کشور طی سلسله اقداماتی بر هزینه انجام می دهند، تا فرد مجرم را بعد از ارتکاب جرم، اصلاح و تربیت یا مجازات و تعزیر و یا تبعيد کنند.
توجه به مفهوم امنیت شهروندان و روشهای ارتقاء آن، به عنوان یکی از اولویتهای اساسی حرفهمندان و نورپردازی شهری تبدیل شده است (کلانتری خلیلآباد و همکاران، 1392: 17). در کتاب مرگ و زندگی شهرهای آمریکایی جیکوبز به عنوان اولین نظریهپرداز در حوزه امنيت معرفی میشود (درودی و قاسمی، 1393: 152). وی با متمایز کردن آشکار عرصه عمومی و خصوصی، چشمهای نظارهگر را ضروری دانسته تا با استفاده از تنوع فعالیتها و عملکردهایی که مردم را جذب میکند امنیت شهری را ارتقاء دهد و همچنین نیومن در کتاب مردم و طراحی در شهر پرخشونت درباره تغییر ساختار محیط شهری پیشنهادهایی ارائه میدهد (لطفی و همکاران، 1394: 133). از جمله ایجاد ظرفیت کالبدی نظارتی در فضا تا فرصت نظارت برای ساکنان و دیگر نهادها ممکن گردد (Siegner et al, 2018: 65). معیارهای شناخت و تحلیل امنيت در پهنه شهر بسیار متفاوت است و با توجه به مؤلفه های کالبدی، کارکردی و محیطی نوسان پیدا میکند (Armanda et al, 2019: 15). محیطهای شهری بنا به شرایط اجتماعی موجود، یعنی شکلگیری فضاها، کارکرد فضاها، وجود امکانات رفاهی، تراکم، آلودگیهای زیست محیطی و ... میتوانند بر میزان امنیت مؤثر باشند (عزیززاده و همکاران، 1394: 3).
با توجه به مفاهیم بالا میتوان اظهار داشت که فضاهای کالبدی یکی از ارکانهای مهم زیست محیطی در محیط شهری بوده و محیط زیست شهری نیز، جزء لاینفک توسعه پایدار است. از اینرو مطالعه آن در راستای نیل به هدف اصلی این تحقیق که بهبود امنیت شهروندان در راستای پایداری محیط زیست شهری با سنجش کالبدی فضاهای عمومی می باشد ضرورت پیدا می کند.
رفتار انسان در فضا و مکانهای متفاوت با شکل و هندسه خاص و نیز با عملکرد نهفته در آن، متفاوت بوده و در بسیاری از موارد فضا محرک انسان در بروز رفتار خاص امری ضروری است (Yu et al, 2021: 2167). ایجاد فضاهای آرام و به دور از نابسامانی اجتماعی و نیز افزایش کیفیت محیطی از طریق توجه به نیازهای اساسی زندگی شهری به عنوان مطلوبیت فضای شهری به حساب میآید (سلطانی و همکاران، 1395: 89). در بسیاری از موارد نوع طراحی فضای کالبدی، نقشی که مکان خاص به خود میگیرد و ابعاد اجتماعی یک محدوده منجر میگردد که فضاها امن یا بالعکس ناامن کردند (رسولی شورستان، 1397: 36). جدای از اثرات اجتماعی و فرهنگی ناشی از برنامهریزی و طراحی، محیطهای امن شهری بر الگوهای رفتار شهروندی و بهبود کیفیت محیطی فضاهای شهری، کاهش جرایم شهری و کاستن وقوع جرم، موضوع مستقل بااهمیتی است (پاکنژاد، 1398: 2).
حسب بررسی اولیه، فضاهای شهر ساری بویژه در محلات کارآمد و ناکارآمد به دلیل ویژگیهای خاص خودش به نحوی محرک بروز جرم میباشند. شهر ساری روز به روز در حال گسترش می باشد، گسترش بیش از حد آن و کمبود فضاهای عمومی شهری مناسب، ازدحام و ترافیک زیاد جمعيت و فعالیتها را در فضاهای عمومی بيش از پيش با مشکل مواجه نموده است و در سالهای اخیر فرآیند شکلگیری این درهم تنیدگیهای محدوه مورد مطالعه را با افزایش بیسابقه ناامنی مواجه ساخته است لذا ضرورت تشخیص داده شد تا موضوع حاضر در شهر ساری در راستای ایجاد آیندهای بهتر برای شهروندان مورد مطالعه قرار بگیرد. لذا بررسی تطبیقی محلات کارآمد و ناکارآمد در شهر ساری به لحاظ سنجش کالبدی فضاهای عمومی به منظور افزایش امنیت شهری در راستای محیط زیست پایدار با رویکرد CPTED از نوآوریهای پژوهش حاضر میباشد.
معرفی محدوده پژوهش
محدوده مورد مطالعه شهر ساری واقع در شهرستان ساری در استان مازندران در شمال ایران است. شهر ساری بعنوان مرکز استان مازندران قرار بوده که یکی از بزرگترین و پرجمعیت‌ترین شهرهای استان مازندران می باشد که نقطه مرکزی آن در طول جغرافیایی 53 درجه و 5 دقیقه و عرض جغرافیایی 36 درجه و 4 دقیقه از شرق واقع شده است. مساحت شهر ساری برابر با 35 کیلومترمربع وجمعیت آن براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 برابر 309820 نفر می باشد.
برای پژوهش حاضر، محلات کارآمد و ناکارآمد شهر ساری به عنوان نمونه مطالعاتی در نظر گرفته شده است که میزان کارآمد بودن این محلات بر اساس سنجش متغیرهای کیفیت محیط زیست شهری و پاکیزگی محیطی بر مبنای مشاهدات میدانی پژوهشگر و نیز بررسی وضعیت موجود محلات و استفاده از نظرات مسئولان و متخصصان شهری مرتبط با موضوع پژوهش مشخص شده است.
در نقشه شماره 1، موقعیت شهر ساری نشان داده شده است.
نقشه 1- موقعیت جغرافیایی شهر ساری (منبع نگارنده،1400)
مواد و روشها
پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی و از نظر روش توصیفی – تحلیلی و میدانی میباشد. برای جمعآوری اطلاعات، از روشهای کتابخانهای و میدانی و ابزاری چون فیش،جدول،نمودار،نقشه های توپوگرافی و کاربری اراضی،کارت مشاهده و پرسشنامه استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش شهروندان شهر ساری بوده که با محاسبه حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران، به تعداد 384 پرسشنامه در میان ساکنین محلات کارآمد و ناکارآمد شهر ساری بصورت تصادفی توزیع گردیده است. به منظور تجزیه و تحلیل یافتههای پژوهش، دادهها وارد نرمافزار SPSS شده سپس با استفاده از آزمونهای آماری t تک نمونهای و ضریب همبستگی پیرسون تجزیه و تحلیل صورت گرفته است. در جمعآوری اطلاعات از دو سری متغیر کیفیت محیط زیست شهری و پاکیزگی محیطی به ترتیب با 8 و 7 مورد سنجه به شرح جدول شماره 1 استفاده شده است.
جدول 1- متغیرهای کالبدی پژوهش در راستای فضاهای عمومی امن در راستای کاهش ناهنجاریهای اجتماعی با رویکرد CPTED
متغیر | سنجه |
| متغیر | سنجه |
|---|---|---|---|---|
کیفیت محیط زیست شهری | عدم شکاف برای مخفی شدن | پاکیزگی محیطی | وجود زبالههای رها شده در فضا | |
کیفیت ساختمان ها | وجود سطلهای زباله | |||
عدم وجود زمین ها و مکان های متروک | رضایتمندی از جمعآوری به موقع زباله | |||
مکان های مناسب برای بازی کودکان | آلودگی صوتی ناشی از عبور افراد و وسایل نقلیه | |||
تعداد نیمکت ها | میزان استهلاک زیرساختهای شهری | |||
عدم ریزدانگی سطوح زیربنا | مزاحمت ناشی از جمعآوری آبهای سطحی | |||
فرسودگی کالبدی | نظارت بر کنترل آلودگیهای محیطی | |||
نوع فضا |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1400
یافته های پژوهش
محلات ناکارآمد در شهر ساری، بیشتر از لحاظ فرسودگی کالبدی و فعالیتی در مرکز شهر ساری قرار دارند که تراکم جمعیتی در این محلات بالا بوده و توان کالبدی و زیرساختی این محلات، جوابگوی کامل جمعیت پذیرنده در آن را ندارد. از طرفی دیگر محلات کارآمد بیشتر در نواحی میانی و حاشیهای شهر ساری موردنظر پژوهش حاضر است که نسبت به محلات ناکارآمد، از لحاظ کالبدی، زیرساختی و سایر ابعاد در راستای امنیت شهری، قابل سکونت و فعالیت میباشند.
براساس دو متغیر کیفیت زیست محیطی و پاکیزگی محیطی و سنجه های هریک پرسشنامه تنظیم و 384 مورد در بین شهروندان در بین ساکنین محلههای کارآمد (192 مورد) و ناکارآمد (192 مورد) شهر ساری توزیع شده که نتایج آن در ذیل بیان میگردد.
کیفیت محیط زیست شهری
از میان هشت سنجهای که نشاندهنده کیفیت محیط زیست در محله میباشند، سه سنجه عدم شکاف برای مخفی شدن (3.56)، عدم وجود زمینها و مکانهای متروک (3.25) و عدم ریزدانگی سطوح زیربنا (3.54)، بالاتر از مقدار متوسط و کیفیت ساختمانها (2.18)، مکانهای مناسب برای بازی کودکان (2.37)، تعداد نیمکتها (2.37)، فرسودگی کالبدی (2.19) و نوع فضا (1.89) پایینتر از مقدار متوسط در محله کارآمد قرار دارند، در حالی که در محله ناکارآمد سنجههای کیفیت ساختمانها (3.17)، فرسودگی کالبدی (3.56) بالاتر از مقدار متوسط و بقیه سنجهها یعنی عدم شکاف برای مخفی شدن (2.29)، عدم وجود زمینها و مکانهای متروک (2.42)، مکانهای مناسب برای بازی کودکان (1.63)، تعداد نیمکتها (1.46)، عدم ریزدانگی سطوح زیربنا (2.49) و نوع فضا (1.83) پایینتر از مقدار متوسط میباشند. (جدول شماره 2 و نمودار شماره 1)
جدول 2- داده های آماری در مورد سنجههای مربوط به کیفیت محیط زیست شهری
سنجههای کیفیت محیط زیست شهری | نوع محله | تعداد | میانگین | انحراف معیار | خطای استاندارد از میانگین |
کیفیت محیط زیست شهری | کارآمد | 192 | 3.58 | 0.44 | 0.04 |
ناکارآمد | 192 | 2.36 | 0.44 | 0.04 | |
عدم شکاف برای مخفی شدن | کارآمد | 192 | 3.56 | 1.04 | 0.09 |
ناکارآمد | 192 | 2.29 | 1.32 | 0.12 | |
کیفیت ساختمان ها | کارآمد | 192 | 2.18 | 1.09 | 0.09 |
ناکارآمد | 192 | 3.17 | 1.17 | 0.10 | |
عدم وجود زمین ها و مکان های متروک | کارآمد | 192 | 3.25 | 1.18 | 0.11 |
ناکارآمد | 192 | 2.42 | 0.89 | 0.08 | |
مکان های مناسب برای بازی کودکان | کارآمد | 192 | 2.37 | 1.39 | 0.12 |
ناکارآمد | 192 | 1.63 | 0.94 | 0.08 | |
تعداد نیمکت ها | کارآمد | 192 | 2.37 | 1.39 | 0.12 |
ناکارآمد | 192 | 1.46 | 0.86 | 0.08 | |
عدم ریزدانگی سطوح زیربنا | کارآمد | 192 | 3.54 | 1.37 | 0.12 |
ناکارآمد | 192 | 2.49 | 1.11 | 0.09 | |
فرسودگی کالبدی | کارآمد | 192 | 2.19 | 0.92 | 0.08 |
ناکارآمد | 192 | 3.56 | 1.03 | 0.09 | |
نوع فضا | کارآمد | 192 | 1.89 | 0.79 | 0.07 |
ناکارآمد | 192 | 1.83 | 0.94 | 0.08 |
نمودار 1- وضعیت سنجههای مرتبط با کیفیت محیط زیست شهری)منبع: نگارنده ، 1400)
پاکیزگی محیطی
مطابق با جدول شماره 3 سنجههای رضایتمندی از جمعآوری به موقع زباله (3.10) و مزاحمت ناشی از جمعآوری آبهای سطحی (3.05) در محله کارآمد بالاتر از حد متوسط و بقیه سنجهها یعنی وجود زبالههای رها شده در فضا (2.39)، وجود سطلهای زباله (2.60)، آلودگی صوتی ناشی از عبور افراد و وسایل نقلیه (2.67)، میزان استهلاک زیرساختهای شهری (2.80) و نظارت بر کنترل آلودگیهای محیطی (2.30) در محله کارآمد پایینتر از حد متوسط میباشند. در حالی که در محله ناکارآمد، سنجههای وجود زبالههای رها شده در فضا (3.73) و مزاحمت ناشی از جمعآوری آبهای سطحی (3.37) بالاتر از حد متوسط و سنجههای دیگر در این محله پایینتر از حد متوسط میباشند. (جدول شماره 3 و نمودار شماره 2)
جدول 3- داده های آماری در مورد سنجههای مربوط به پاکیزگی محیطی
سنجههای پاکیزگی محیطی | نوع محله | تعداد | میانگین | انحراف معیار | خطای استاندارد از میانگین |
پاکیزگی محیطی | کارآمد | 192 | 3.70 | 0.62 | 0.05 |
ناکارآمد | 192 | 2.89 | 0.53 | 0.05 | |
وجود زبالههای رها شده در فضا | کارآمد | 192 | 2.39 | 1.13 | 0.10 |
ناکارآمد | 192 | 3.73 | 1.15 | 0.10 | |
وجود سطلهای زباله | کارآمد | 192 | 2.60 | 1.13 | 0.10 |
ناکارآمد | 192 | 2.48 | 1.14 | 0.10 | |
رضایتمندی از جمعآوری به موقع زباله | کارآمد | 192 | 3.10 | 1.05 | 0.09 |
ناکارآمد | 192 | 2.51 | 1.01 | 0.09 | |
آلودگی صوتی ناشی از عبور افراد و وسایل نقلیه | کارآمد | 192 | 2.67 | 1.26 | 0.11 |
ناکارآمد | 192 | 2.83 | 1.37 | 0.12 | |
میزان استهلاک زیرساختهای شهری | کارآمد | 192 | 2.80 | 1.07 | 0.09 |
ناکارآمد | 192 | 2.82 | 1.13 | 0.10 | |
مزاحمت ناشی از جمعآوری آبهای سطحی | کارآمد | 192 | 3.05 | 1.67 | 0.15 |
ناکارآمد | 192 | 3.37 | 1.38 | 0.12 | |
نظارت بر کنترل آلودگیهای محیطی | کارآمد | 192 | 2.30 | 1.07 | 0.09 |
ناکارآمد | 192 | 2.57 | 1.09 | 0.09 |
)منبع: نگارنده ، 1400)
نمودار 2- وضعیت سنجههای مرتبط با پاکیزگی محیطی )منبع: نگارنده ، 1400)
ارزیابی کیفیت معیارها با استفاده از آزمون T تک نمونهای
طبق جدول شماره 4، نتایج آزمون t تک نمونهای در مورد معیارهای افزایش امنیت شهری نشاندهنده این است که:
در محله کارآمد هر دو مؤلفه مورد بررسی در زمینه میزان امنیت شهری، یعنی کیفیت محیط زیست شهری و پاکیزگی محیطی با مقادیر بالاتر از میانه نظری خود قرار دارند، همچنین سطح معناداری محاسبه شده در ناحیه آلفا برابر با (0.000) میباشد، بنابراین میتوان ادعا نمود که وضعیت معیار کیفیت محیط زیست شهری و پاکیزگی محیطی در محلات کارآمد در سطح مناسبی قرار دارد. اما در محلات ناکارآمد اوضاع کاملاً برعکس محلات کارآمد میباشد به طوری که هر دو مؤلفه کیفیت محیط زیست شهری و پاکیزگی محیطی به ترتیب با میانگین (2.36)، (2.89)، از میانه نظری پایینتر بوده است، از آنجاییکه سطح معناداری برابر با (0.000)، می باشد به این ترتیب معیارهای کیفیت محیط زیست شهری و پاکیزگی محیطی در محلات ناکارآمد دارای وضعیت مناسبی نمیباشد.
جدول 4- نتایج آزمون T تک نمونهای مرتبط با مؤلفههای افزایش امنیت شهری)منبع: نگارنده ، 1400)
مؤلفه های افزایش امنیت شهری | نوع محله | تعداد نمونه | میانگین | ارزش T (میانه نظری) | درجه آزادی | انحراف معیار | خطای استاندارد از میانگین | مقدار T | سطح معناداری P-value | نتیجه آزمون |
کیفیت محیط زیست شهری | کارآمد | 192 | 3.58 | 3 | 191 | 0.48 | 0.043 | 10.648 | 0.000 | H0 رد |
ناکارآمد | 192 | 2.36 | 3 | 191 | 0.44 | 0.040 | 16.282 - | 0.000 | H0 تأیید | |
پاکیزگی محیطی | کارآمد | 192 | 3.70 | 3 | 191 | 0.62 | 0.055 | 5.441 | 0.000 | H0 رد |
ناکارآمد | 192 | 2.90 | 3 | 191 | 0.53 | 0.047 | 2.145 - | 0.034 | H0 تأیید |
طبق جدول شماره 4، تحلیلهای آماری در مورد تأثیر سنجههای کیفیت محیط زیست شهری در امنیت محلات کارآمد در شهر ساری نشاندهنده این است که مقدار آزمون برای هر یک از سنجهها با اطمینان 0.99 و سطح خطای کوچکتر از 0.01 تفاوت آمار معنیداری بین دو میانگین واقعی و میانگین مفروض (3) وجود دارد. ضمن آن که بر اساس نتایج این جدول، مقدار میانگین واقعی از مقدار میانگین مفروض بالاتر است. بنابراین، میتوان ادعا نمود که وضعیت این سنجهها در محلات کارآمد در شهر ساری نسبت به امنیت شهری در وضع مناسبی قرار دارد و فرض H0 (عدم تأثیرگذاری سنجههای مرتبط با کیفیت محیط زیست شهری در امنیت فضاهای شهری در محلات کارآمد شهر ساری) به نفع H1 (تأثیر سنجههای مرتبط با کیفیت محیط زیست شهری در امنیت فضاهای شهری در محلات کارآمد شهر ساری) رد میشود. این امر نشاندهنده این میباشد که در وضعیت فعلی، این سنجهها اثرات مثبتی بر امنیت فضاهای شهری در محلات کارآمد شهر ساری داشته و بهبود این سنجهها سبب ارتقا امنیت شهری در راستای هدف پژوهش میگردد.
ولی در محلات ناکارآمد وضعیت این سنجهها نسبت به امنیت شهری در وضع مناسبی قرار ندارد و فرض H0 (عدم تأثیرگذاری سنجههای مرتبط با کیفیت محیط زیست شهری در امنیت فضاهای شهری در محلات ناکارآمد شهر ساری) به نفع H1 (تأثیر سنجههای مرتبط با کیفیت محیط زیست شهری در امنیت فضاهای شهری در محلات ناکارآمد شهر ساری) تأیید میشود.
طبق جدول شماره 4، تحلیلهای آماری در مورد تأثیر سنجههای پاکیزگی محیطی در امنیت محلات کارآمد در شهر ساری نشاندهنده این است که مقدار آزمون برای هر یک از سنجهها با اطمینان 0.99 و سطح خطای کوچکتر از 0.01 تفاوت آمار معنیداری بین دو میانگین واقعی و میانگین مفروض (3) وجود دارد. ضمن آن که بر اساس نتایج این جدول، مقدار میانگین واقعی از مقدار میانگین مفروض بالاتر است. بنابراین، میتوان ادعا نمود که وضعیت این سنجهها در محلات کارآمد در شهر ساری نسبت به امنیت شهری در وضع مناسبی قرار دارد و فرض H0 (عدم تأثیرگذاری سنجههای مرتبط با پاکیزگی محیطی در امنیت فضاهای شهری در محلات کارآمد شهر ساری) به نفع H1 (تأثیر سنجههای مرتبط با پاکیزگی محیطی در امنیت فضاهای شهری در محلات کارآمد شهر ساری) رد میشود. این امر نشاندهنده این میباشد که در وضعیت فعلی، این سنجهها اثرات مثبتی بر امنیت فضاهای شهری در محلات کارآمد شهر ساری داشته و بهبود این سنجهها سبب ارتقا امنیت شهری در راستای هدف پژوهش میگردد.
ولی در محلات ناکارآمد وضعیت این سنجهها نسبت به امنیت شهری در وضع مناسبی قرار ندارد و فرض H0 (عدم تأثیرگذاری سنجههای مرتبط با پاکیزگی محیطی در امنیت فضاهای شهری در محلات ناکارآمد شهر ساری) به نفع H1 (تأثیر سنجههای مرتبط با پاکیزگی محیطی در امنیت فضاهای شهری در محلات ناکارآمد شهر ساری) تأیید میشود.
همبستگی پیرسون میان کیفیت محیط زیست شهری و افزایش امنیت شهری
ضریب همبستگی پیرسون بین این دو متغیر در دو محله کارآمد و ناکارآمد به ترتیب برابر با 0.157 و0.458 بوده و سطح معناداری رابطه در ناحیه آلفای 0.05 در محله کارآمد برابر (0.047) میباشد، و بنابراین میان دو مؤلفه در محله کارآمد رابطه معناداری وجود دارد. همچنین سطح معناداری رابطه در ناحیه آلفای 0.05 در محله ناکارآمد (0.000) میباشد. از آنجا که خطای محاسبه شده کمتر از 0.01 است. با 99 درصد اطمینان میتوان گفت که بین مؤلفه کیفیت محیط زیست شهری و افزایش امنیت شهری در محله ناکارآمد رابطه معنادار و مستقیم وجود دارد، و بنابراین هرچه مؤلفه کیفیت محیط زیست در محلات کارآمد و ناکارآمد ارتقاء یابد به همان نسبت امنیت شهری بیشتری حاصل میشود. (جدول شماره 5)
جدول 5- رابطه بین کیفیت محیط زیست شهری و امنیت شهری
ضریب همبستگی بین مؤلفه کیفیت محیط زیست و افزایش امنیت شهری در محله کارآمد | |||
|
| افزایش امنیت شهری | مؤلفه کیفیت محیط زیست شهری |
مؤلفه کیفیت محیط زیست شهری | ضریب همبستگی پیرسون | **0.157 | 1 |
سطح معناداری | 0.047 |
| |
تعداد | 192 | 192 | |
**همبستگی در سطح 0.01 معنیدار است. | |||
ضریب همبستگی بین مؤلفه کیفیت محیط زیست و افزایش امنیت شهری در محله ناکارآمد | |||
|
| افزایش امنیت شهری | مؤلفه کیفیت محیط زیست شهری |
مؤلفه کیفیت محیط زیست شهری | ضریب همبستگی پیرسون | **0.458 | 1 |
سطح معناداری | 0.000 |
| |
تعداد | 192 | 192 | |
**همبستگی در سطح 0.01 معنیدار است. | |||
)منبع: نگارنده ، 1400)
همبستگی پیرسون میان پاکیزگی محیطی و افزایش امنیت شهری
ضریب همبستگی پیرسون بین این دو متغیر در دو محله کارآمد و ناکارآمد به ترتیب برابر با 0.504 و 0.326 و سطح معناداری رابطه در ناحیه آلفای 0.05 در هر دو محله برابر (0.000) میباشد. از آنجا که خطای محاسبه شده کمتر از 0.01 است با 99 درصد اطمینان میتوان گفت که بین مؤلفه پاکیزگی محیطی و افزایش امنیت شهری رابطه معنادار و مستقیم وجود دارد. به عبارت دیگر هرچه مؤلفه پاکیزگی محیطی در دو محله مورد مطالعه ارتقاء یابد، به همان نسبت میزان امنیت شهری بیشتری حاصل میشود.
جدول 6- رابطه بین پاکیزگی محیطی و امنیت شهری
ضریب همبستگی بین مؤلفه پاکیزگی محیطی و افزایش امنیت شهری در محله کارآمد | |||
|
| افزایش امنیت شهری | مؤلفه پاکیزگی محیطی |
مؤلفه پاکیزگی محیطی | ضریب همبستگی پیرسون | **0.504 | 1 |
سطح معناداری | 0.000 |
| |
تعداد | 192 | 192 | |
**همبستگی در سطح 0.01 معنیدار است. | |||
ضریب همبستگی بین مؤلفه پاکیزگی محیطی و افزایش امنیت شهری در محله ناکارآمد | |||
|
| افزایش امنیت شهری | مؤلفه پاکیزگی محیطی |
مؤلفه پاکیزگی محیطی | ضریب همبستگی پیرسون | **0.326 | 1 |
سطح معناداری | 0.000 |
| |
تعداد | 192 | 192 | |
**همبستگی در سطح 0.01 معنیدار است. | |||
)منبع: نگارنده ، 1400)
بحث و نتیجهگیری
در عصر حاضر به دليل پيچيدگي جوامع و گسترش شهرنشيني، شهرهاي امروزي در سرتاسر جهان با بروز انواع مسائل شهري از جمله ميزان بالاي جرم و نیز عدم پایداری در شهرها روبرو هستند. مسألهاي كه بشر با همه قدرت، مهارت و ابتكار خود تاكنون نتوانسته است در مبارزه با آن پيروز شود و از ازدياد سرسامآور تبهكاري پيشگيري نمايد. در واقع جرم يكي از مظاهر زندگي جمعي است، بعضا جامعه نقش مؤثر و فاعلي در وقوع جرم دارد. چرا كه هر اجتماع مجرمان مخصوص به خود را داراست. منشاء اين تفاوت را بايد در ساختارها و نابسامانيهاي اجتماعي ،کالبدی و اقتصادي جستجو كرد كه در صورت وجود بستر مساعد مكاني و زماني ، زمينه بروز جرم و تكرار آن را فراهم ميگرددو به مرور زمان يك محيط جغرافيايي را به يك كانون جرمخيز تبديل ميكند. محیط ساختهشده بر رفتار انسان تأثیرگذار است. از سوی دیگر محیط میتواند با ایجاد فرصتهای مناسب برای ارتکاب جرم، مجرم را تشویق به ارتکاب جرم نماید و از طرف دیگر میتواند با افزایش قابلیت نظارت بر ساکنان بر محیط از وقوع جرم پیشگیری کند. امروزه با گسترش شهرنشینی و افزایش رفتارهای ناهنجار شهری به ویژه جرایم، موضوع پیشگیری محیطی جرایم، از طریق برنامهریزی و طراحی محیطی اهمیت زیادی یافته است. علوم محیطی و شهرسازی با شناخت ویژگیهای مؤثر مکانی و شرایط محیطی، در کنار سایر اقدامات دیگر میتوانند از وقوع رفتارهای ناهنجار در محلههای شهری پیشگیری نمایند. به نحوی که فرد مجرم فرصت کمتری برای اجرای رفتارهای مجرمانه در مکانها و فضاهای شهری پیدا کند. بنابراين سه عامل مهم انسان، مكان و زمان در شكلگيري اعمال مجرمانه مؤثر ميباشند، به طوري كه تفاوت در مكان، زمان و خصوصيات رفتاري موجب ميشود تا نوع و ميزان جرم در سطح شهر الگوهاي فضايي متفاوتي را به خود بگيرد. پس با تغيير ساختار کالبدی و فضا اعم از نوع مهندسي و طراحي ساختمانها و شهرسازي، نحوه نورپردازي معابر، وجود مراكز تفريحي،وجود دوربین های شهری،زیبا سازی شهری، همچنين حضور و نظارت پليس در مقاطع زماني خاص بر يك مكان ويژه ميتوان از وقوع جرم پيشگيري نمود. نكته مهمتر اينكه در برخورد با جرم نگرش صرفاً تهديدمحور، چندان جايگاهي ندارد و در عوض صاحبنظران راهكارهاي جامعهگرا و مسئلهگرا مبتني بر شناسايي علل و عوامل ارتكاب جرم در بعد مسائل اجتماعي و محيطي، تأكيد مينمايند. با توجه به آنچه که در این پژوهش مورد بحث و ارزیابی قرار گرفت، فضاهای شهری، مکانهایی برای حضور شهروندان و مشارکت آنان در زندگی جمعیشان هستند که پرداختن به کیفیات آنها سرزندگیشان را به حداکثر میرساند. از مهمترین این کیفیات امنیت میباشد. بنابراین میبایست در ابتدا امنیت مکانها فراهم شود تا پیرو آن بتوان مردم را به حضور و مشارکت در فضاهای شهری فراخواند. در این راستا سنجش بعد کالبدی فضاهای عمومی در تأمین امنیت شهر ساری و تشویق به مشارکت مردم در عرصههای شهروندی مورد بررسی قرار گرفت و این نتیجه حاصل شد که ساکنان محلات کارآمد و ناکارآمد در شهر ساری از آنجایی که از تنوع قومیت برخوردار هستند، از سطح نسبتاً پایین امنیت و تعاملات اجتماعی در فضاهای همگانی شهری رنج میبرند که این امر سبب کمرنگ شدن روابط اجتماعی و غریبگی اهالی در سطح محلی نسبت به یکدیگر شده است.
نتایج نظری پژوهش حاضر بر این اساس است که پورجعفر و همکاران (1387) در مقاله خود مفاهيم، اصول، پارادايمها و استراتژيهاي رويکرد CPTED را مورد اشاره قرار دادند. اين امر از آن جهت داراي اهميت است که امروزه در فرايندهاي طراحي فضاهاي شهري کمتر به پتانسيلهاي بالقوه مناطق شهر و ساختمانها در کاهش يا جلوگيري از جرايم توجه ميشود. نتایج پژوهش ایشان، بر این نکته تاکید داشته که از طریق طراحی شهری از میزان وقوع جرایم شهری کاسته میشود. بهرامی و همکاران (1396)، نیز در پژوهش خود به نقش شاخصهای کالبدی در راستای ارتقای امنیت شهروندان با رویکرد CPTED در بافت فرسوده محله زینبیه اصفهان پرداختند. نتایج آنها نشان داده است که مبلمان شهری و کاربری اراضی و دانه‌بندی بافت بیشترین تأثیر را بر امنیت خواهند داشت. نظمفر و همکاران (1397)، در پژوهش خود به ارزیابی امنیت در فضاهای عمومی شهری در پارکهای شهر تهران پرداختند که نتایج پژوهش ایشان نشان داده است که مهمترین عوامل ایجاد ناامنی در پارکهای شهر تهران، دستگیری مرتکبین به ایجاد جرائم منکراتی، نزاع و درگیری، مفاسد اجتماعی و ... بوده است. همچنین در پژوهشی که کمالی و همکاران (1400) انجام دادهاند بررسی رویکرد CPTED در جهت ارتقای امنیت محیطی در پارکهای شهری را مورد توجه قرار دادهاند که امروزه کمتر به لزوم ارتقای امنیت و ظرفیت‌های بالقوه پارکهای شهری در کاهش و یا جلوگیری از جرایم توجه میشود. در نتایج پژوهش ایشان نیز نشان داده شده است که با استفاده از رویکرد طراحی محیطی در جهت کاهش جرائم، نیاز به ایجاد فضاهای شهری از جمله پارک وجود دارد. نتایج حاصل از مطالعات پیشین همراستا با پژوهش حاضر بوده و نتایج پژوهش حاضر را مورد تایید قرار میدهد.
بر اساس نظریات نیومن برای کاهش ارتکاب جرم، فضای کالبدی از لحاظ کیفیت باید طوری طراحی گردد که اولاً باعث افزایش نظارت غیررسمی توسط خود ساکنین محله شود و ثانیاً دسترسی آسان به راه فرار مقدور نباشد که نظریهپردازانی همچون الیزابت وود و آنجل به این فاکتورها در طراحی فضای کالبدی برای افزایش امنیت شهری معتقد بودند. بدین ترتیب نتیجه تحقیق درباره مؤلفه کیفیت محیط زیست شهری، نظرات کارشناسان فوق در محله ناکارآمد (0.458) را تأیید میکند.
در سال 1982 ویلسون و کلینگ نظریه پنجرههای شکسته را ارائه نمودند. بر اساس این نظریه بین فضاهای شهری به هم ریخته و کثیف با افزایش جرم رابطه وجود دارد. طبق این نظریه وجود آشغال و عدم پاکیزگی محیط محله به مثابه چراغ سبزی برای مجرمین است. پارک، شاو و مک کی ثابت کردهاند که در مناطق کثیف (محلات کثیف) همراه با از بین رفتن کنترلهای اجتماعی که به وسیله آنها مردم به رعایت قیود نیز اعتقاد پیدا میکنند، اعمال جنایی به شکل طبیعی جلوه میکند. تراشر جنین مینویسد: حالا که یک تعریف کلاسیک از زندگی گروهی در دست داریم، میتوان گفت که تخلف و جنایت نتیجه طبیعی این نوع محیط است»، که نتیجه این تحقیق نظرات ویلسون، کلینگ، پارک، شاو، مک کی و جنین در مورد مؤلفه پاکیزگی محیطی در هر دو محله کارآمد (0.504) و ناکارآمد (0.326) را تأیید میکند.
پیشنهادهای پژوهش
با توجه به تحلیل یافتهها و آزمون فرضیات و نتایج حاصل از انجام این پژوهش و به منظور افزایش امنیت شهری در محلات کارآمد و ناکارآمد و ایجاد فضای امن شهری در کل شهر ساری، پیشنهاداتی در جهت کنترل و مقابله با شکلگیری فرهنگ جرم و جنایت در فضاهای شهری و افزایش امنیت شهری تهیه شده است. برخی از این پیشنهادات به سازمانهای تصمیمگیرنده و اجرایی باز میگردد و برخی دیگر شامل پیشنهاداتی است که جنبه مکانی و کالبدی جرایم را مورد بررسی قرار داده و مبتنی بر مقاومسازی فضاهای جرمخیز شهری میباشد که پیشنهادات مطروحه هم در حوزه روابط و اختیارات مدیریت شهری و هم در حیطه مسئولیتهای شهروندان شهر ساری ارائه گردیده است.
برای محلات کارآمد، پیشنهادات از حیث کیفیت محیط زیست شهری و پاکیزگی محیطی به شرح زیر میباشد:
- بهسازی ساختوسازهای کالبدی و پاکیزه نگه داشتن محیط زیست شهری در جهت افزایش امنیت اجتماعی
- یکی از راههای فضای امن شهری، كنترل دسترسيها و وروديهای محلات میباشد. براي جلوگيري از ورود مجرمان بايد از موانع فيزيكي يا رواني استفاده شود موانع فيزيكي ميتواند شامل حصارهاي توري، ديوار آجري يا پرچين باشد. موانع رواني ميتواند از طريق ايجاد مغازهها به صورت رديفي، احداث باغچه يا تغيير در سطح طبقه همكف به وجود آيد. موانع رواني درون ساختمانها با استفاده از تدابير بسيار سادهاي مثل تغيير نوع رنگآميزي طبقات امكانپذير است، با نظارت بر عبور و مرور نيز ميتوان ورودي محلهها و واحدهاي همسايگي را كنترل نمود؛ هر چند بايد توجه داشت گاهي عبور و مرور كم نيز سبب افزايش جرم و کاهش امنیت اجتماعی ميگردد.
- تهیه برنامههای فرهنگی و آموزشی در صدا و سیما برای بالا بردن آگاهی مردم.
- فعالیت مسئولین در زمینه مسائل اقتصادی و ایجاد نوعی امنیت اقتصادی برای تولیدکنندگان و قشرهای مختلف اقتصادی که میتواند در افزایش احساس امنیت در بین مردم مؤثر واقع شود.
- زیباسازی معابر شهری و آموزش فروشندگان جهت برخورد بسیار مناسب با مردم بویژه در زمان وقوع جرم.
- فضاسازی برای مشارکت تمام مردم با ایجاد کارگاههای آموزشی در سطح محلات با توجه به محیط زیست محلات.
برای محلات ناکارآمد، پیشنهادات از حیث کیفیت محیط زیست شهری و پاکیزگی محیطی به شرح زیر میباشد:
- تغییر در طراحی فضاهای گم و فاقد دید بصری به خصوص در محلات ناکارآمد شهر ساری که بنا بر علل فضایی-کالبدی، نبود روشنایی، خلوتی محیط و پنهان ماندن جرم به علت جرم در تاریکی، فضاهای مناسبی را برای ارتکاب جرم فراهم میکند.
- نظارت طبيعي ميتواند از طريق فعاليتهاي معمول و روزمره مردم حاصل گردد. طراحي و نصب صحيح پنجرهها در ساختمان يكي از اين اقدامات است نصب پنجرهها بايد به گونهاي باشد كه ديد روشن و واضحي بدهد تا از طريق آن بتوان به راحتي محل پارك خودرو و زمينهاي بازي بيرون منزل را مشاهده نمايند. در نواحي مسكوني اين نوع نظارت از طريق نظارت همسايگي و گشتزني ساكنين به وجود میآید.
- نصب و راه اندازی دوربین های شهری و ایجاد مراکز پلیسی و امنیتی بصورت پنهان در محلات شهر ساری، تا امکان کنترل مناسب را در مناطق افزایش داده و به تبع آن با افزایش کنترل انتظامی فرصتهای وقوع جرم برای مجرمین کاهش یابد و در پی آن افزایش امنیت اجتماعی حاصل گردد. بنابراین مکانیابی و احداث واحدهای امنیتی حتی به صورت واحدهای کوچک جهت کنترل دوربین های شهری و اقدام بموقع در محلات شهر ساری به خصوص در محلات ناکارآمد ضروری به نظر میرسد.
- اشتغالزایی و کاهش فاصله طبقاتی در جامعه به ویژه در بین افراد متعلق به طبقات اجتماعی پایینتر.
- کمک گرفتن از نهادهای محلی از قبیل بسیج، هیئت امنا مساجد، ریشسفیدان.
منابع
1) آذرمی، مهدی. آذر، علی. عبدالهزاده طرف، اکبر (1398)، بررسی نقش برنامهریزی و طراحی محیطی در میزان امنیت شهری مناطق حاشیهنشین شهر تبریز، فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، سال هشتم، شماره سیودو، صص 54-41.
2) اقبالی، ناصر. بهمنی، ساینا. خزاعی، نسا. رسولی، سیدحسن (1396)، برنامه-ریزی در جهت ارتقاء امنیت فضاهای شهری محلات شهر ساری، کنگره ملی مدیریت و برنامهریزی شهری نوین، تهران، https://civilica.com/doc/686789
3) ایزدی، ملیحه. محمدی، جمال (1394)، شناسایی و ارزیابی شاخصهای کیفیت فضاهای فرهنگی – اجتماعی (مطالعه موردی: کلانشهر اصفهات)، فصلنامه مطالعات برنامهریزی شهری، سال سوم، شماره دوازدهم، صص 33-11.
4) بهرامی، فریبا. مستوفی الممالکی، رضا. سرائی، محمدحسین (1396)، تبیین نقش شاخصهای کالبدی در راستای ارتقای امنیت شهروندان با رویکرد CPTED (نمونه موردی: بافت فرسوده محله زینبیه اصفهان)، جغرافیا و توسعه فضای شهری، دوره 4، شماره 1، شماره پیاپی 6، صص 21-1.
5) پاک نژاد، نوید (1398)، شناخت و تبیین مولفههای محیطی موثر بر امنیت فضاهای شهری، اولین همایش ملی کیفیت در فضاهای معماری و شهری، زنجان، https://civilica.com/doc/914352
6) پورجعفر، محمدرضا. محمودینژاد، هادی. رفیعیان، مجتبی. انصاری، مجتبی (1387)، ارتقا امنیت محیطی و کاهش جرایم شهری با تاکید بر رویکرد CPTED ، نشریه بینالمللی مهندسی صنایع و مدیریت تولید، دوره 19، شماره 16 (ویژهنامه مهندسی معماری و شهرسازی)، صص 82-73.
7) درودی، محمدرضا. قاسمی، الناز (1393)، اولویتبندی راهکارهای موثر در ارتقای امنیت شهری و تاثیر آن بر رضایتمندی مسکونی نمونه مورد پژوهش: منطقه 20 شهرداری تهران، پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، دوره 2، شماره 6، صص 178-149.
8) رسولی شورستان، جلیل (1397)، بررسی و تحلیل نقش عوامل کالبدی و اجتماعی بر احساس امنیت در فضاای شهری گرگان، فصلنامه علمی دانش انتظامی گلستان، دوره 9، شماره 35، صص 56-33.
9) روستا، زهرا. منوری، مسعود. درویشی، مهدی. فلاحتی، فاطمه (1391)، کاربرد دادههای سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در استخراج نقشههای کاربری اراضی شهر شیراز، نشریه آمایش سرزمین، شماره 6، صص 164-149.
10) زارع، رضا. صفری، محمد (1398)، عوامل مرتبط با فقر مطلق در خانوادههای تحت پوشش نهادهای حمایتی استان فارس، فصلنامه علمی – پژوهشی رفاه اجتماعی، سال نوزدهم، شماره 74، صص 96-47.
11) سلطانی، لیلا. بیک محمدی، حسن. حیدری، سمیه (1395)، تحلیل فضایی احساس امنیت در محلات مختلف شهری (مورد مطالعه: شهر قدس)، پژوهشهای راهبردی مسائل اجتماعی ایران، دوره 5، شماره 3، شماره پیاپی 14، صص 104-87.
12) عزیززاده، محمود. عنایتی، بهرام. فرزانه، مریم (1394)، لزوم ارتقای امنیت محیطی در پایداری پارکهای شهری؛ با بهرهگیری از رویکرد CPTED (مطالعه موردی: پارک بهاران، منطقه 17 شهرداری تهران)، معماری و شهرسازی پایدار، سال سوم، شماره اول، صص 16-1.
13) کلانتری خلیلآباد، حسین. اردلانی، روناک. سراجی، سروه. پوراحمد، عطیه (1392)، برنامهریزی فضاهای امن شهری مبتنی بر تفکیک جنسیتی با رویکرد CPTED (نمونه موردی: محله فرهنگیان، شهر بناب)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره دوازدهم، صص 26-15.
14) کمالی، راحله. صحرایینژاد، نسیم. رباطی، مریم (1400)، طراحی محیط پارکهای شهری با رویکرد CEPTED با هدف ارتقای احساس امنیت در محله اسلامآباد، منطقه 2 شهر تهران، فصلنامه پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره 2، شماره 1، شماره پیاپی 5، صص 60-43.
15) لطفی، صدیقه. بردی آنامرادنژاد، رحیم. ساسانیپور، محمد (1393)، بررسی احساس امنیت در فضاهای عمومی (مطالعه موردی: کلانشهر شیراز)، برنامهریزی شهری، دوره 5، شماره 19، پیاپی 19، صص 56-39.
16) لطفی، صدیقه. بردی آنامرادنژاد، رحیم. واحدی، حیدر (1394)، اریابی مؤلفههای کالبدی فضاهای عمومی و تاثیر آن در احساس امنیت اجتماعی شهروندان بابلسر، پژوهشهای راهبردی مسائل اجتماعی ایران، دوره 4، شماره 1، شماره پیاپی 1، صص 152-131.
17) مختارپور، مهدی. منطقی فسایی، علی (1397)، تبیین عوامل فرهنگی – مدیریتی موثر بر افزایش جرائم اجتماعی حاصل از توسعه فیزیکی – کالبدی شهر تهران (مورد مطالعه: منطقه 19 شهر تهران)، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال دهم، شماره سوم، صص 135-119.
18) محمدپور زرندی، حسین. طباطبایی مزدآبادی، سید محسن (1391)، تاثیر جذب سرمایهگذاران داخلی و خارجی و مشارکتهای مردمی بر توسعه پایدار شهر، فصلنامه اقتصاد شهر، شماره 4، دوره 15، صص 24-12.
19) محمدی بیرنگ، مهدیه. آذر، علی (1398)، تحلیل احساس امنیت زنان در فضاهای عمومی با تاکید بر پارکهای شهری، مطالعه موردی: تبریز، دوفصلنامه علمی – پژوهشی پژوهشهای بومشناسی شهری، دوره 10، شماره 20، شماره پیاپی 20، صص 40-27.
20) مظهری، افشین (1400)، دستیابی به توسعه پایدار شهری با تاکید بر نقش مدیریت شهری، پژوهشهای نوین علوم جغرافیایی، معماری و شهرسازی، سال چهارم، شماره 33، صص 105-97.
21) مهرآرا، اسداله. مدانلو جویباری، سپیده. زارع زیدی، علیرضا (1396)، بررسی نقش حفاظت از محیط زیست پایدار در توسعه پایدار، ماهنامه علمی - تخصصی شباک، سال سوم، شماره ده، شماره پیاپی 29، صص 95-85.
22) مهندسین مشاور مازند طرح (1394)، مطالعات طرح جامع ساری، اداره کل راه و شهرسازی استان مازندارن، وزارت راه و شهرسازی، وزارت کشور.
23) میردیلمی، زهره. حشمتی، غلامعلی. همتزاده، یلدا (1390)، آمایش حوضه آبخیز کوچک بر اساس مدل رایج در آمایش سرزمین به روش دو ترکیبی، مجله کاربرد سنجش از دور و GIS در علوم منابع طبیعی، شماره 3، صص 75-65.
24) نظمفر، حسین. علوی، سعیده. عشقی چهاربرج، علی (1397)، ارزیابی امنیت در فضاهای عمومی شهری (نمونه موردی: پارکهای شهر تهران)، برنامهریزی و آمایش فضا، دوره بیست و دوم، شماره 2، صص 165-133.
25) Armanda, Dian T. Guinee, Jeroen B. Tukker, Arnold (2019), The second green revolution: Innovative urban agriculture's contribution to food security and sustainability – A review, Global Food Security, Volume 22, September 2019, Pages 13-24.
26) Foster, S. Knuiman, M. Villanueva, K. Wood, L. Christian, H. Giles-Corti, B. (2014), Does walkable neighbourhood design influence the association between objective crime and walking? International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2014, 11:100.
27) Milliken, Jennifer (2016), urban safety and security: Lessons from the last two decades and emergent issues, Synthesis report of the conference reviewing the State of Safety in World Cities: Safer Cities +20, Geneva 6-8 July.
28) Lapworth, D. J. Nkhuwa, D. C. W. Okotto-Okotto, J. Pedley, S. Stuart, M. E. Tijani, M. N. Wright, J. (2017), Urban groundwater quality in sub-Saharan Africa: current status and implications for water security and public health, Hydrogeol J, 25: 1093 – 1116.
29) Siegner, Alana. Sowerwine, Jennifer. Acey, Charisma (2018), Does Urban Agriculture Improve Food Security? Examining the Nexus of Food Access and Distribution of Urban Produced Foods in the United States: A Systematic Review, Sustainability, 2018, 10(9), 2988; https://doi.org/10.3390/su10092988.
30) Yu, Zhaowu. Fryd, Ole. Sun, Ranhao. Jorgensen, Gertrud. Yang, Gaoyuan. Ozdil, Nevruz Cinar. Vejre, Hernik (2021), Where and how to cool? An idealized urban thermal security pattern model, Landscape Ecology volume 36, pages 2165–2174.
Physical assessment of public spaces in order to increase urban security in the direction of sustainable environment with CPTED approach
Case study: Efficient and inefficient neighborhoods of Sari city
Abstract
One of the most fundamental problems of our societies today is the existence of threats and dangers that affect citizens on a daily basis in urban spaces. This becomes more problematic when people encounter behaviors in their daily living space, in their place of residence, which makes them feel insecure in these spaces, during which it causes the city to be unsustainable in Different dimensions, including environmental sustainability, are distanced. This research has been carried out with the aim of securing the public spaces of Sari city in order to sustain the environment, Questionnaire, etc. that were collected by random sampling method. The research questionnaire was distributed among 384 citizens and urban affairs specialists in efficient neighborhoods (192) and inefficient neighborhoods (192) and after collecting, the obtained data were processed in SPSS software which was tested using one t Data were sampled and Pearson correlated. The results showed that the value of T for efficient neighborhoods in terms of urban environmental quality (10.648) and environmental cleanliness (5.441) was more appropriate and desirable than inefficient neighborhoods (-16.282) and (-2.145) and also Pearson correlation coefficient in efficient neighborhoods for environmental cleanliness components (0.504) and urban environmental quality (0.157) and in inefficient neighborhoods were (0.326) and (0.458), respectively. The results of the research indicate that the condition of physical components in efficient and inefficient neighborhoods of Sari is in an unfavorable condition and is far from the desired quality. In this regard and in order to improve the security of the city, several proposals such as creating a space for the participation of all people in various socio-cultural, economic and environmental areas were presented.
Keywords: Physical assessment, sustainable environment, urban security, efficient and inefficient neighborhoods, Sari city
