تغییر اقلیم و ناپایداری شهری: ارزیابی پیامدهای مهاجرین اقلیمی بر شهرها، مطالعه موردی: شهر زاهدان
الموضوعات :
حسین یغفوری
1
,
اسماعیل رحمانی
2
1 - دانشیار، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران
2 - دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران
الکلمات المفتاحية: خشکسالی, مهاجرت, تغییر اقلیم, زاهدان, سکونتگاههای غیر رسمی,
ملخص المقالة :
تغییرات آب و هوایی در جوامع انسانی میتواند منجر به مهاجرت میلیونها انسان شود. عواقب ناشی از آب و هوا بر تغییر توزیع جمعیت انسانی مشخص نیست و غیر قابل پیش بینی میباشد. بازتاب جابه جایی جمعیت، در شهرها نمود پیدا می‌کند و سبب شکل گیری محلات مهاجرین در اراضی پیرا شهری شهرهای بزرگ میشود. هدف اصلی در این تحقیق بررسی اثرات تغییر اقلیم بر روی ناپایداری شهر زاهدان بوده است. برای دستیابی به این هدف از داده‌های میانگین بیشینه و کمینه عناصر دما و رطوبت نسبی و مجموع بارش در مقیاس ماهانه مربوط به ایستگاه هواشناسی همدید زاهدان در دوره آماری 30 ساله از 1990 تا سال 2020 میلادی استفاده شد. در این تحقیق از روش ناپارامتریک آزمون سنس جهت ارزیابی روند بهره گرفته شد. برای آزمون داده‌های پرسشنامه از آزمون تی تک نمونه استفاده گردید. نتایج در بخش روندیابی دما نشان داد که در کمینه بیشترین تغییرات مربوط به ماههای فروردین، اردیبهشت، شهریور و مهر و بیشینه دما بیشترین تغییرات در ماههای فروردین، مرداد و مهر رخ داده است. در رطوبت نسبی همچنان بیشترین تغییرات بصورت کاهش میزان رطوبت نسبی مربوط به ماه آبان بوده است. نتایج تحقیق براساس داده‌های پرسشنامه در خصوص پایداری محله‌ای نشان میدهد که بالاترین میزان میانگین 2/3 مربوط به بعد زیست محیطی و کمترین میزان میانگین 5/2 مربوط به بعدکالبدی است. میانگین کلی پایداری محله‌ای برابر با 8/2 میباشد. که این رقم نشان از پایداری ضعیف (ناپایداری) محلات مورد بررسی تحقیق است، میتوان گفت پایداری محله‌ای در محلات مورد مطالعه از وضعیت خوبی برخودار نیست و شهروندان در این خصوص رضایت ندارند.در واقع تغییر اقلیم (کاهش بارندگی و افزایش دما) منجر به ناپایداری محلات شهر زاهدان شده است.
ابراهیم زاده، عیسی؛ اسمعیل نژاد، مرتضی (1396). پناهندگان اقلیمی چالش آیندهی تحولات منطقه‌ایی مطالعه موردی: خراسان جنوبی. جغرافیا و توسعه. 15 (48)، 18-1.
اسمعیل‌نژاد، مرتضی؛ پودینه، محمدرضا (1396). ارزیابی سازگاری با تغییرات اقلیمی در مناطق روستایی جنوب خراسان جنوبی. مجله مخاطرات محیطی. 6 (11)، 100-85.
ایراندوست، کیومرث؛ بوچانی، محمدحسین؛ تولایی، روح الله (1391). تحلیل دگرگونی الگوی مهاجرت داخلی کشور با تاکید بر مهاجرتهای شهری. فصلنامه مطالعات شهری. 2 (6)، 118-105.
حسین خانی، هادی (1398). تحلیل تغییر اقلیم و تاثیر آن بر تحولات فضایی- مکانی جمعیت در ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه خوارزمی. تهران، ایران.
صرّافی، مظفّر (1381). بنیادهای توسعه پایدار کلانشهر تهران. نشریه شهروند مداری. 11، 9-3.
مرکز آمار ایران (1395). نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهر زاهدان.
مرکز آمار ایران (1395- 1335). نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهر زاهدان.
منصوری، رویا (1398). ارزیابی آسیبپذیری شهر اصفهان در برابر تغییر اقلیم. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه صنعتی اصفهان اصفهان. ایران.
مهندسین مشاور شهر و خانه (1389). طرح جامع شهرستان زاهدان، مسکن و شهرسازی.
Ali, A. (1999). Climate change impacts and adaptation assessment in Bangladesh. Climate Research. 12 (2-3), 109–116.
Denissen, A.-K. (2021). Climate Change and its Impacts on Bangladesh. http://www.ncdo.nl/artikel/climate-change-its-impacts-bangladesh..
Bakker, K. & Kooy, M. (2011). Governance failure: Urban water and conflict in Jakarta. Indonesia.Barraque, B. (Ed.). Urban Water Conflicts: CRP Press. Urban Water Series: UNESCO-IHP.
Carr, E.R. (2005). Placing the environment in migration: environment, economy and power in Ghana’s central region. Environ. Plann. A 37 (5), 925–946.
Cattaneo, C. & Peri, G. (2016). The migration response to increasing temperatures. Journal of Development Economics. 122 ©, 127–146. doi:10.1016/j.jdeveco.2016.05.004.
Dodman, D.; Archer, D. & Satterthwaite, D. (2019). Editorial : Responding to climate change in contexts of urban poverty and informality. Environmental Urban. 31 (1), 3–18.
Eriksen, S.H. & Nightingale, A.J. (2015). Reframing adaptation: the political nature of climate change adaptation. Global Environmental Change. 35, 523–533. doi:10.1016/j.gloenvcha.2015.09.014.
Wilbanks, F.T.J. et al (2014). Climate-resilient pathways: Adaptation, mitigation, and sustainable development. Climate Change. United Kingdom and New York: Cambridge University Press, Cambridge.
Adams, H. et al (2012). Impact of Migration on Urban Destination Areas in the Context of Climate Change. London.
Henry, S.; Schoumaker, B. & Beauchemin, C. (2004). The impact of rainfall on the first outmigration: a multi-level event-history analysis in Burkina Faso. Popul. Environ. 25 (5), 423–460.
Hossain, M.S. (2006). Urban Poverty and Adaptations of the Poor to Urban Life in Dhaka City. Bangladesh. Unpublished PhD. Thesis. Dhaka, Bangladesh.
Hardoy, J.E.; Mitlin, D. & Satterthwait, D. (2001). Environmental Problems in an Urbanizing World: Finding Solutions for Cities in Africa, Asia and Latin America. London: Earthscan.
Jacobson, C.; Crevello, S. & Chea, C. (2019). When is migration a maladaptive response to climate change? Reg. Environ. Change. 19 (1), 101–112.
Khan, M.M.H. & Kraemer, A. (2013). Are rural-urban migrants living in urban slums more vulnerable in terms of housing, health knowledge, smoking, mental health and general health?. Int. J. Soc. Welf. 23 (4), 373–383. doi:10.1111/ijsw.12053.
Kleniewski, N. (2006). Cities, Change and Conflict: A Political Economy of Urban Life. Thomson-Wadsworth: Sydney
Kniveton, D. et al (2008). Climate Change and Migration: Improving Methodologies to Estimate Flows. Proceedings of the IOM Migration Research Series No. 33. Geneva: IOM.
M.S.H., Sarker (2015). Environmental Change and its Impact on Migration in Bangladesh. PhD Thesis. University of Sheffield.
Mallick, B.; Rogers, K.G. & Sultana, Z. (2021). In harm’s way: Non-migration decisions of people at risk of slow-onset coastal hazards in Bangladesh. Ambio . 51, 114-134. doi:10.1007/s13280-021-01552-8.
Mallick, B. & Vogt, J. (2013). Population displacement after cyclone and its consequences: Empirical evidence from coastal Bangladesh. Nat. Hazard. 73 (2), 191–212. doi:10.1007/s11069-013-0803-y.
McDonnell, T. (2019). Climate change creates a new migration crisis for Bangladesh. Natl. Geogr. Mag. January /article/climate-change-drives-migration-crisis-in-bangladesh-from-dhaka-sundabans.
McLeman, R. & Smit, B. (2006). Migration as an adaptation to climate change. Clim. Change. 76, 31–53. doi:10.1007/s10584-005-9000-7.
McNamara, K.E.; Olson, L.L. & Rahman, M.A. (2016). Insecure hope: The challenges faced by urban slum dwellers in Bhola Slum, Bangladesh. Migr. Dev. 5 (1), 1–15. doi:10.1080/21632324.2015.1082231.
Moniruzzaman, M.; Cottrell, A. & King, D., (2018). Environmental Migrants in Bangladesh: A Case Study on Climatic Change Hazards in the Southwestern Coastal Area. Islam, M.N.; Van Amstel, A. (Ed.). Bangladesh I: Climate Change Impacts, Mitigation, and Adaptation in Developing Countries. Springer Climate. doi:10.1007/978-3-319-26357-1_4.
Pasini, S. et al (2012). Climate change impact assessment in Veneto and Friuli Plain groundwater. A spatially resolved regional risk assessment. Sci. Total Environ. 440, 219– 235.
Poncelet, A. et al (2010). A country made for disasters. Environmental vulnerability and forced migration in Bangladesh. Afifi, T., Jäger, J. (Ed.). Environment, Forced Migration and Social. Springer, Berlin, Heidelberg. 211–222.
Priovashini, C. & Mallick, B. (2021). A bibliometric review on the drivers of environmental migration. Ambio. 51 (1), 241-252. Doi:10.1007/s13280-021-01543-9
Orum, A. M. et al (2019). The Wiley-Blackwell Encyclopedia of Urban and Regional Studies. U.K.: Wiley-Blackwell.
Islam, M.T. & Akhter, Z. (2015). National Strategy on the Management of Disaster and Climate Induced Internal Displacement (NSMDCIID). https://www..net/files/46732_nsmdciidfinalversion21sept2015withc.pdf [Accessed on 10 April 2021).
Vinke, K. (2019). Unsettling Settlements-Cities, Migrants, Climate Change. Rural-Urban Climate Migration as Effective Adaptation?. London: LIT Verlag.
Warner, K. & Afifi, T. (2014). Where the rain falls: evidence from 8 countries on how vulnerable households use migration to manage the risk of rainfall variability and foodinsecurity. Clim. Dev. 6 (1), 1–17.
World Bank, (2007). Dhaka: Improving Living Conditions for the Urban Poor. Report No. 35824 BD. Urban Development Unit South Asia Region. World Bank.
_||_Climate change and urban instability: assessment of the consequences of climate migrants on cities, case study: Zahedan city
Abstract
Earth's climate has always been changing throughout history, but with the beginning of the industrial revolution, the human role in climate change has increased. This is mainly due to the increase in the consumption of fossil fuels, urbanization, deforestation, desertification, etc., climate changes in human societies can lead to the migration of millions of people, the consequences of climate change The distribution of human population is not clear and unpredictable. The reflection of the displacement of the population appears in the cities and causes the formation of immigrant settlements in the peri-urban areas of big cities. The main goal of this research was to investigate the effects of climate change on the instability of Zahedan city. To achieve this goal, the average maximum and minimum data of temperature and relative humidity elements and total precipitation on a monthly scale related to Zahedan synoptic station in the 30-year statistical period from 1990 to 2020 were used. In this research, the non-parametric method of SENS test was used to evaluate the trend and spi was used for the standard precipitation index; Finally, 100 samples were used to test the questionnaire data. The results in the trend section showed that in the minimum, the most changes were related to the months of April, May, September, and October, and the maximum temperature changes occurred in the months of April, August, and October. In relative humidity, the biggest changes were in the form of a decrease in relative humidity in the month of November. The drought process based on the Standard Precipitation Index (SPI) started in 1997, in fact, from 1998 to 2020, except for 2015, when the situation was relatively wet, Zahedan experienced drought in the rest of the years. The city had excellent and suitable conditions during the review period of 1991 and 1995 only. The results of the research based on the data of the questionnaire about neighborhood sustainability show that the highest average value is 2.3 related to the environmental dimension and the lowest average value is 2.5 related to the physical dimension. The overall neighborhood stability average is 2.8. This figure shows the weak stability (instability) of the researched neighborhoods, it can be said that the stability of the neighborhoods in the studied neighborhoods is not in a good condition and the citizens are dissatisfied in this regard.
Key words: climate change, drought, migration, informal settlements, Zahedan
تغییر اقلیم و ناپایداری شهری: ارزیابی پیامدهای مهاجرین اقلیمی بر شهرها ، مطالعه موردی: شهر زاهدان
چکیده
تغييرات آب و هوايي در جوامع انساني ميتواند منجر به مهاجرت ميليونها انسان شود. عواقب ناشي از آب و هوا بر تغيير توزيع جمعيت انساني مشخص نيست و غير قابل پيش بيني مي باشد. بازتاب جابه جایی جمعیت، در شهرها نمود پیدا می کند و سبب شکل گیری محلات مهاجرین در اراضی پیرا شهری شهرهای بزرگ می شود. هدف اصلی در این تحقیق بررسی اثرات تغییر اقلیم بر روی ناپایداری شهر زاهدان بوده است. برای دستیابی به این هدف از داده های میانگین بیشینه و کمینه عناصر دما و رطوبت نسبی و مجموع بارش در مقیاس ماهانه مربوط به ایستگاه هواشناسی همدید زاهدان در دوره آماری 30 ساله از 1990 تا سال 2020 میلادی استفاده شد. در این تحقیق از روش ناپارامتریک آزمون سنس جهت ارزیابی روند بهره گرفته شد. برای آزمون داده های پرسشنامه از آزمون تی تک نمونه استفاده گردید. نتایج در بخش روندیابی دما نشان داد که در کمینه بیشترین تغییرات مربوط به ماه های فروردین، اردیبهشت، شهریور و مهر و بیشینه دما بیشترین تغییرات در ماههای فروردین، مرداد و مهر رخ داده است. در رطوبت نسبی همچنان بیشترین تغییرات بصورت کاهش میزان رطوبت نسبی مربوط به ماه آبان بوده است.. نتایج تحقیق براساس داده های پرسشنامه در خصوص پایداری محله ای نشان میدهد که بالاترین میزان میانگین 2/3 مربوط به بعد زیست محیطی و کمترین میزان میانگین 5/2مربوط به بعدکالبدی است. میانگین کلی پایداری محله ای برابر با 8/2 می باشد. که این رقم نشان از پایداری ضعیف (ناپایداری) محلات مورد بررسی تحقیق است، میتوان گفت پایداری محله ا ی در محلات مورد مطالعه از وضعیت خوبی برخودار نیست و شهروندان در این خصوصرضایت ندارند.در واقع تغییر اقلیم(کاهش بارندگی و افزایش دما) منجر به ناپایداری محلات شهر زاهدان شده است.
کلید واژگان: تغییر اقلیم، خشکسالی ، زاهدان ، سکونتگاههای غیر رسمی، مهاجرت
نویسنده مسئول:اسماعیل رحمانی، دانشجوی دکتری جغرافيا و برنامه ريزی شهری،دانشگاه سيستان و بلوچستان، زاهدان، ايران
مقدمه
افزایش دمای جهاني و تغييرات آب و هوایي واقعيتي انكار ناپذیر است اما اثرات سوء این تغييرات بر تمامي کره زمين یكسان نيست و به دليل حساس بودن برخي محيط های طبيعي و شهرها از جمله محيط های خشک(منصوری،1398 :4) فشارهای آب و هوایي بر این محيط ها بيشتر خواهد بود، شواهد تجربي بيانگرآن است که تغيير اقليم در سطح اطمينان بالايي براي توسعه پايدار کنوني تهديدي در حد متوسط و براي توسعه پايدار آينده تهديدي جدي به شمار مي رود (Wilbanks,.2014:1105). در بسياري از تحولات زيست محيطي، اقتصادي و اجتماعي تغيير اقليم عاملي مهم و معني دار به شمار مي رود (Pasini, et al,.2012:219). و به طور گسترده پذیرفته شده است که تغییرات محیطی به دلایل طبیعی و انسان شناختی، به ویژه در مورد تغییرات آب و هوا می تواند بر الگوهای حرکتی و رفتار انسان تأثیر بگذارد(Moniruzzaman et al,.2018:112,). این موضوع به دلیل اثرات زیست محیطی، اقتصادي و اجتماعی از اهمیت بالایی برخوردار است. چرا که باعث تسریع نیروهای قدیمی تخریب، ایجاد الگوهای جدید جابجایی انسان، تشدید آسیب پذیری موجود و دامن زدن به انفجار شهرنشینی سریع و پر هرج و مرج شده است(IPCC 2014; Ali, 1999:112 ). تغییرات آب و هوایی و تخریب محیط زیست تاثیر قابل توجهی در جابجایی مردم سراسر جهان داشته است (ابراهیم زاده و اسماعیل نژاد،1396 :2). مطالعات مختلف این نوع مهاجرت را مهاجرت ناشی از آب و هوا (Baldwin,et al,2014:125.)،جابجایی داخلی ناشی از اقلیم (Siddiqui et al.,2015:5)، جابجایی اقلیم محور(24:McDonnell,.2019)، مهاجرت محیطی (Priovashini and Mallick, 2021:6) ویا به سادگی جابجایی انسان نامیده اند ( Mallick and Vogt,2014:215). طبق گزارش بانک جهانی (2018)، تغییرات اقلیمی تا سال 2050 بیش از 143 میلیون نفر را به مهاجران آب و هوایی داخلی تبدیل خواهد کرد زیرا آنها به دنبال فرار از تأثیرات کند تغییرات آب و هوایی هستند(Parker,2018) . نگرانی فزاینده ای وجود دارد که تغییرات آب و هوایی ترکیبی از مهاجرت داوطلبانه و غیرارادی، برنامه ریزی نشده و آشفته به شهرها را ایجاد می کند. در حال حاضر بسیاری از شهرها در معرض خطر آب و هوا هستند به طور مستقیم بر گروه های فقیرتر و جابجایی آنها به شهرهای کشورهای کم درآمد و متوسط تأثیر می گذارد (Sarker,.2015). بازتاب این جابه جایی ها در شهرها نمود پیدا می کند زیرا شهرها مرکز توسعه اقتصادی هستند. که مجموعه‌ای از ثروت‌ها، فعالیت‌های اقتصادی و پیشرفت‌ها و فرصت‌های فناوری مدرن خلق می کنند (Kleniewski, 2006)، و این شهرها مقصد نهایی برای امرار معاش هستند. به همین دلیل است که کشورهای در حال توسعه، نیز روند گسترده شهری شدن فقر را تجربه می کنند( 2008:8: (Rana, 2019; Burkart et al., به طور گسترده ای شناخته شده است که، در اکثر شهرهای کشورهای در حال توسعه، فقرای شهری تمایل دارند در ناامن ترین محیط های فیزیکی شهری مانند دشت های سیلابی یا مناطق کم ارتفاع ساحلی یا در زیر شیب های ناپایدار زندگی کنند(Dodman, et al .2019:5) در نتیجه آسیب پذیری خطر آب و هوا برای جمعیت فقیر شهری تا حد زیادی به دلیل قرار گرفتن آنها در محله های فقیر نشین و سکونتگاه های غیررسمی است که اغلب مهاجران فقیر عمدتاً به آنجا نقل مکان می کنند.(Adams et al:2012) همانطور که به نظر می رسد، فقر روستایی در حال تبدیل شدن به فقر شهری است(McNamara et al., 2016:11; Rana, 2011:242 ) مطالعات نشان می دهد که زاغه نشینان در شهرها از دسترسی به خدمات محیطی رضایت بخش، مانند مسکن، آب سالم، امکانات بهداشتی و غیره محروم هستند (6:Rana and Piracha, 2020) خان و کریمر (2013) دریافتند که مهاجران روستایی-شهری در خانه های ضعیفی که از مواد بی کیفیت ساخته شده است، سکونت دارند. کیفیت آب نیز بسیار ضعیف بوده و عرضه آن بسیار نامنظم و ناکافی باقی می ماند (Hossain, 2006:15) . محدوده مورد مطالعه به دلیل واقع شدن در منطقه بیابانی همانند بخش اعظمی از فلات ایران دارای اقلیم گرم و خشک بوده است و سیکلون های غربی و مدیترانه ای در زمستان، سامانه مونسونی در فصل تابستان، بارش سالانه را تشکیل می دهد، به لحاظ دمایی نیز این محدود جزو محدده های گرم کشور محسوب می شود. وجود روند در پارامترهای اقلیمی نشان دهنده تغییر اقلیم می باشد و به دنبال آن تغییر اقلیم اثرات مختلفی بر ساکنان این ناحیه از کشور داشته است. بنابراين نقش تغييرات اقليمي در 20سال گذشته با بروزچالش هايي مانند خشكسالي، تخريب منابع آب، پيشروي بيابانها به خصوص در شرق کشور آشكار است. نگراني ها از تغييرات زيست محيطي كوتاه مدت ميباشد، فعاليت هاي انساني كه با تغييرات آب و هوايي در ارتباط است، از عمده ترين چالش هاي آينده مي باشد كه منجر به تشديد مهاجرت ميگردد. گسترش بي رویه شهر های مورد مطالعه با مهاجرپذیري شدید، تحولات جمعيتي و كالبدي نامناسبي را به همراه داشته است.به حالتی که در حال حاضر نزدیک به یک چهارم جمعیت شهر در محلات به واقع سکونتگاههای غیررسمی سکونت دارند. این مقاله با تکیه بر بحث‌های مفهومی و شکاف‌های موجود در یافته‌های پژوهشی، استدلال می‌کند که اطلاعات کمی در مورد پیامدهای مهاجرت ناشی از اقلیم، به‌ویژه ارتباط بین تغییرات اقلیمی، مهاجرت و پیامدهای شهری وجود دارد. با وجود تحقیقات متعددی که پیامدهای اجتماعی مهاجرت ناشی از اقلیم مورد بررسی قرار گرفته است، توجه کمتری به پیامدهای شهری در نتیجه مهاجرت داخلی به شهرهای ایران شده است. بنابراین در این پژوهش علاوه بر سنجش میزان تغییرات عناصر اقلیمی (دما،رطوبت و بارش) به دبنال ارزیابی اثرات خشکسالی و مهاجرت ناشی از عناصر اقلیمی برروی شهرها می باشد.
مفاهیم و مبانی نظری پژوهش
مهاجرت ناشی از آب و هوا و پیامدهای شهری
مطالعات اخیر مهاجرت را به عنوان یک روش تطبیقی مفهوم سازی کرده اند. استراتژی مهاجرت برای تغییر اقلیم ( McLeman and Smit, 2006:36)، به عنوان یک مداخله سیاست رسمی که اثرات منفی را کاهش می دهد و مزایایی را ارائه می دهد، تصور می شود( (Eriksen et al,2015 :35. سازمان بین المللی مهاجرت نقشی کلیدی داشت برای معرفی مفهوم «مهاجرت به‌عنوان سازگاری» که متعاقباً توسط هیئت بین‌دولتی تغییرات آب‌وهوایی IPCC و پیمان جهانی برای مهاجرت مطرح کردند626):Vinke et al., 2019). محققان فردی نیز این مفهوم را برای کشف زمینه، علل و اثرات مهاجرت ناشی از آب و هوا می پذیرند. به عنوان مثال، بر اساس یک مورد از الگوهای مهاجرت دهه 1930 به دلیل خشکسالی و سیل در مناطق روستایی اوکلاهاما شرقی،(McLeman and Smit, 2006:42) مهاجرت انسان را به عنوان یک واکنش تطبیقی احتمالی به خطرات مرتبط با تغییرات آب و هوایی بررسی کردند. تقریباً به همین ترتیب،Cattaneo and Peri, 2016:138)). اخیراً مشخص شد که ساکنان چار1 در دشت های سیلابی پادما2، جامونا 3و مگنا4 در بنگلادش به طور دوره ای به عنوان یک استراتژی سازگاری به مناطق نزدیک مهاجرت می کنند تا خطرات و عدم قطعیت های تهدید فرسایش را کاهش دهند. (Henry et al., 2004:451)علاوه بر شرایط اجتماعی-اقتصادی، سطح تحصیلات و فعالیت های معیشتی، ارتباطی بین تغییرات آب و هوایی (بارندگی) و مهاجرت از راه دور در بورکینافاسو5 پیدا می شود. با این حال، ایده «مهاجرت به عنوان یک استراتژی سازگاری» مطرح شد و سوال برانگیز است در حالی که همه مهاجران آب و هوا نتوانستند مقاصدی یکسان با محیط زیست قابل زندگی و خدمات برای ناسازگاری را پیدا کنند (Warner and Afifi, 2014:4).در نتیجه استدلال از مفهوم مهاجرت به عنوان سازگاریVinke et al, 2020:627)) بیان می‌کند که «مهاجرت لزوماً منجر به افزایش ظرفیت‌های انطباقی برای خانوارها در همه زمینه‌ها نمی‌شود، بلکه میتواند پیامدهای زیان‌باری داشته باشد که منجر به افزایش فقر و آسیبپذیری عمیق‌تر شود». به عنوان مثال Jacobson et al. 2019:106)) در جنوب شرقی آسیا، هیچ بهبودی در سطح متوسط امنیت اقتصادی و غذایی پس از مهاجرت به مقصد جدید بوجود نیامده است. در عوض مهاجرت روستا به شهر اغلب مهاجران را به عمق فقر سوق می دهد( Poncelet et al., 2010:213 (نشان دادن موردی از زاغه بولا در داکا (McNamara et al. 2016:6) تحلیل می کند که چگونه یک مجموعه از خطرات به عنوان مهاجران روستایی اغلب با دیگری در محیط های شهری پر مخاطره که فاقد نیازهای اولیه انسانی هستند جایگزین می شود. به همین دلیل است 2015:525) Eriksen et al,) که می‌خواهیم ایده انطباق را به‌عنوان یک فرآیند اجتماعی-سیاسی که بر سر اقتدار، دانش و ذهنیت‌ها مبارزه می‌کند، با هدف درک پتانسیل مهاجرت به‌عنوان سازگاری دگرگون‌کننده فراخوانی کنیم. همچنین استدلال می کنند که اثرات بالقوه مهاجرت را باید از سه نقطه نظر بررسی کرد که عبارتند از: خود مهاجران، جامعه مبدأ و جامعه مقصد.
|
شکل(1): مدل مفهومی تحقیق. منبع: نگارندگان، 1401
با توجه به اهمیت موضوع تغییر اقلیم و تاثیراتی که در همه ابعاد دارد محققان خارجی و داخلی مطالعاتی را در این زمینه انجام دادهاند. عمده این گروه مطالعات، بررسی اقلیم منطقه، تغییرات آن طی سالهای متمادی و بررسی اثرات آن بر عوامل محیطی نظیر منابع آب، گرد وغبار و خشکسالی میباشد. باربیری و همکاران(2010)، تغییرات اقلیمی پیش بینی شده به شدت بر بخش های کشاورزی منطقه تأثیر گذاشته و به عنوان اهرم فشار مهاجرت افراد به دیگر مناطق کشور عمل کرده است. دالمن و میلاک(2012) خشکسالی به یک اندازه بر مهاجرت زن و مرد تأثیر داشته است اما طول دوره خشکسالی و مقدار آن تأثیر معنی داری در مهاجرت نداشته است. چیلدرز و همکاران(2014) به اعتقاد آنها چندین چهارچوب مفهومی از جمله پایداری6، تابآوری7، سازگاری8 و آسیبپذیری9 میتواند در توجه به تحولات شهری مفید واقع گردد اما چالشهای اساسی در پایداری شهری را در دستکاری سیستم فعلی با دیگاه ساکن و غیر انعطافپذیر یا در مقابل دیدگاهی با تحولات زیاد که یک سیستم جدید نیاز دارد. نتیجه کار آنها پیشنهاد یک مدل در زمینه پایداری شهری بوده و یک شبکه منسجم تحقیقات10 به صورت میان رشتهای و با تأکید بر پایداری شهری را ارائه دادهاند. ای بل و همکاران(2019) شرایط آب و هوایی، با تأثیر بر شدت خشکسالی و احتمال درگیری مسلحانه، نقش مهمی را به عنوان یک عامل توضیحی برای پناهجویان در دوره 2011-2015 ایفا کرده است. تأثیر آب و هوا بر وقوع درگیری به ویژه برای کشورهای آسیای غربی در دوره 2010-2012 در زمانی که بسیاری از کشورها دستخوش دگرگونی سیاسی بودند، مرتبط است.. این یافته نشان میدهد که تأثیر آب و هوا بر درگیری‌ها و جریان‌های درخواست پناهندگی محدود به دوره زمانی و زمینه‌های خاص است. رانا و ایلنا(2021) بنگلادش برای شناسایی نقاط ضعف و قوت مناطق خاص و همچنین شهرها برای مقابله با اثرات مهاجرت ناشی از آب و هوا، به یک رویکرد برنامه‌ریزی سرزمینی/مکانی تحول‌گرای سیستماتیک نیاز دارد. نتایج نشان می دهد که ساخت شهرهای تاب آور بدون ملاحظات کافی روستاهای تاب آور غیرممکن است. میکانیکی و همکاران(1392)بخش عمده ای از روستاییان ساکن در سکونتگاه های غیررسمی شهر بیرجند به دلیل عوامل اقتصادی از جمله از بین رفتن فضای کسب و کار، ناشی از دوره خشکسالی طولانی به شهر مهاجرت نموده اند. اسمعیل نژاد و پودینه(1396) بیشتر پاسخ دهندگان به تاثیر مستقیم تغییرات اقلیمی بر معیشت و کشاورزی در منطقه باور دارند. مهمترین واکنش اقتصادی پاسخ دهندگان فروش دام، گرفتن وام و قرض از بستگان، کاهش کاشت و استفاده از نهاده های کشاورزی و انتخاب کسب و کار جدید و مهاجرت بوده است. ابراهیم زاده و اسمعیل نژاد(1396) بيشتر مناطق خراسان جنوبی از تغييرات اقليمي متأثر شده اند، اما جنوب استان به محوريت نهبندان بيشترين پيامدها را از تغييرات اقليمي داشته است. اين رخدادها باعث جابجايي جمعيت و شكل گيري پناهندگان اقليمي در جنوب استان شده و جمعيت از جنوب استان به شمال استان تغيير مكان داده اند. حسین خانی(1398) علت بیش از ده درصد مهاجرت ها به کرج پدیده تغییر اقلیم بوده است. اکثر مهاجران اقلیمی بدلیل فرصت های شغلی، نزدیک بودن شهر کرج به شهر تهران و ارزان بودن زندگی در این شهر به نسبت تهران، شهر کرج را برای سکونت شان انتخاب کرده اند. قلی نژاد و همکاران (1401) بیان می کنند که شهر بابلسر روند افزایشی دما، دماي کمینه و روند کاهشی بارش را تجربه می کند. در مقابل آن آگاهی و شناخت کم ساکنین و مسئولین شهري نسبت به مفاهیم تابآوري، تغییر اقلیم و فقدان آموزش، تبادل اطلاعات و نظرخواهی از ساکنین در طرح ها و برنامه ها و در نتیجه، تابآوري پایین در برابر مخاطرات ناشی از تغییر اقلیم به اثبات رسیده است. پیشینه برحسب اهداف پژوهش و متغیرها در سه بخش خشکسالی، مهاجرت و سکونتگاههای غیررسمی گردآوری شده است و این سه بخش متوالی همدیگر هستند یعنی وقتی تغییر اقلیم رخ میدهد سبب خشکسالی و مهاجرت میشود و در نتیجه محلات غیررسمی در شهرها شکل میگیرند. در بخش تغییر اقلیم نتایج بیانگر این میباشد که در طی سه دهه اخیر تغییراتی در عناصر اقلیمی بهوجود آمده است و خشکسالی یکی از این تغییرات میباشد. با توجه به اینکه خشکسالی تاثیرات زیادی بر عوامل محیطی از جمله کشاورزی و منابع آب دارد بنابراین با کمبود این منابع مهاجرتهای کوتاه مدت و طولانی مدت بوجود میآید که مقصد این مهاجرین در بیشتر مواقع سبب شکلگیری سکونتگاههای غیررسمی در شهرها میشود. در واقع مطالعات موجود درک خوبی از اهداف و محرک‌های مهاجرت ارائه می‌کنند، اما توجه چندانی به پیامدهای مهاجرت در جامعه مقاصد شهری ندارد. پس یک سوال مهم این است که چگونه سیاست "مهاجرت به عنوان یک استراتژی تطبیقی" بر برنامه ریزی توسعه شهری تأثیر می گذارد. با توجه به روندهای مهاجرت روستایی به شهر زاهدان، این مقاله به ویژه علاقه مند است تا بر تأثیرات مهاجرت بر شهر تمرکز کند. پژوهش حاضر هر سه بخش(تغییر اقلیم، مهاجرت و سکونتگاه های غیر رسمی) را در قالب یک پژوهش مورد بررسی قرار میدهد.
قلمرو پژوهش
شهرستان زاهدان با مساحتي در حدود 36581 كيلومتر مربع و بين 29 درجه و 28 دقيقه و تا 29 درجه و 30 دقیقه عرض شمالي و60 درجه و 51 دقيقه تا 60 درجه و 53 دقیقه طول شرقي نصف النهار گرينويچ قرار دارد.براساس سرشماری سال 1395 جمعیت شهر587730 نفر می باشد و ارتفاع آن از سطح دريا به 1373 متر ميرسد. مساحت محدوده قانوني شهر زاهدان6413 هکتار است. حدود20درصد يعني 1325 هکتارآن بافت فرسوده باقدمت بيش از30سال است. قسمتهاي جنوب و جنوب غربي اين شهر داراي ارتفاع بلندي بوده در حالي كه با حرکت به سمت شمال ارتفاع آن كاهش مييابد. اين شهر بوسيله خطوط ارتباطی فراوان به نقاط مختلف استان مرتبط مي باشد. راه نصرت آباد و بم ، راه زابل و حرمك – مشهد ، راه خاش – ايرانشهر ، راه ميرجاوه و راههاي فرعي ديگر به ويژه راه آهن به طرف ميرجاوه از آن جمله مي باشد. شهرزاهدان درپايان راه مشهد-زاهدان وبم-زاهدان در83 کيلومتري مرز مشترک ايران و پاکستان واقع شده است (مهندسین مشاور شهر و خانه، 1390: 7).
شکل( 2): موقعيت زاهدان در سطح کشور، استان و شهرستان
روش پژوهش
روند کلی حاکم بر پژوهش حاضر شامل مطالعات کتابخانه ای و روش توصیفی_ تحلیلی مبتنی بر روش های تجزیه و تحلیل آماری می باشد. هم چنین پژوهش حاضر از نظر هدف، از نوع کاربردی- توسعه ای می باشد. جامعه آماری در این پژوهش کلیه خانوارهای محلات حاشیه نشین شهر زاهدان می باشد. طبق سرشماری سال 1395 محلات حاشیه نشین زاهدان 225306نفر جمعیت داشته اند. در این سطح با توجه به فرمول کوکران تعداد نمونه های لازم این پژوهش 311 پرسشنامه می باشد.
در این پژوهش با توجه به فرضیه های مورد بررسی، پرسشنامه در چهار بخش سوالات عمومی( سن، جنسیت، وضعیت شغلی، تحصیلات و وضعیت تأهل) سوالات مربوط به ابعاد اقتصادی، اجتماعی _ فرهنگی، زیست محیطی و کالبدی تأثیر گذار در توسعه شهری، طراحی گریده است. سوال های مورد استفاده، شامل 46 سوال بسته در طیف لیکرت پنج مقیاسی از تأثیر خیلی کم (1) تا تأثیر خیلی زیاد(5) هستند. برای حصول به نتیجه تحقیق، از روش کمی برای تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده استفاده شده است. در بعضی از موارد از نرم افزارهای تحلیلی مانند Arc GIS برای ترسیم نقشه ها و از نرم افزار SPSS برای بدست آوردن آزمون تی T و هم چنین برای روند یابی تغییرات سری زمانی عناصر اقلیمی از آزمون سنس اسلوپ استیمیتور استفاده شده است. برای پایش دوره ای خشکی و خشکسالی شاخص استاندارد بارش (SPI) مورد استفاده قرار گرفته است.
یافته های پژوهش
ارزیابی روند تغییرات عناصر اقلیمی
شهر زاهدان در نیمه شمالی استان سیستان و بلوچستان در منطقه ای کوهستانی و خشک قرار گرفته است. ارتفاع این ایستگاه از سطح دریا 1370 متر بوده و آب و هوای آن تقریبا مشابهت بالایی با شهر خاش دارد.
نتایج حاصل شده برای ایستگاه زاهدان نشان می دهد که در این ایستگاه میانگین حداقل دما برای دو ماه اول سال یعنی ماههای فروردین و اردیبهشت در سطح احتمالاتی 95% روند افزایشی داشته است (جدول 5). لازم به توضیح است که روند معناداری از لحاظ آماری بوسیله تخمین گر شیب سنس زمانی مشخص می شود که هر دوی Qmax 95 و Qmin 95 یا مثبت باشند یا منفی. اگر هر دوی آنها منفی باشند بیانگر روند منفی (کاهشی) و اگر هر دوی آنها مثبت باشند بیانگر روند مثبت (افزایشی) در سری زمانی مورد مطالعه خواهد بود. اما اگر یکی از آنها منفی و دیگری مثبت باشد و یا اینکه یکی از آنها صفر باشد و دیگری مثبت و یا منفی، حاکی از عدم وجود روند در سری زمانی مورد مطالعه می باشد. در دوره گرم سال در ماههای خرداد،تیر و مرداد هیچ گونه روندی در سطح 95% مشاهده نمی شود و در این دوره از سال در شهریور روند افزایشی در کمینه دمای ایستگاه بدست آمده است. در فصل پاییز تنها در مهر ماه روند افزایشی دیده می شود و دو ماه دیگر این فصل بدون روند می باشند. در فصل زمستان در ماههای دی و بهمن و اسفند روندی مشاهده نمی شود. نمودار خروجی آزمون سنس در شکل (4) برای هر یک از ماه هایی که دارای روند معنی دار بوده اند آمده است.
جدول( 1): نتایج خروجی آزمون سنس در سطح احتمالاتی 95% برای میانگین حداقل دما در ایستگاه زاهدان
|
|
|
|
|
شکل (4) :روند ماهانه حداقل دما در ایستگاه زاهدان | |
میانگین حداکثر دما (ایستگاه زاهدان)
نتایج حاصل از بررسی میانگین حداکثر دمای ایستگاه زاهدان در دوره آماری مورد مطالعه در جدول شماره (6)،دیده می شود که در سه ماه بهار تنها در فروردین روند صعودی بوده و دو ماه دیگر بدون روند هستند. ماههای تابستان نیز به همین منوال است و به جز در مردادماه باقی ماهها روند ثابت است. در شش ماهه دوم سال مهرماه روند بیشینه درجه حرارت روند افزایشی را نشان می دهد و در سایر ماهها روندی مشاهده نمی شود. نمودار خروجی تخمینگر شیب سنس برای هر سه ماه دارای روند در شکل شماره (5) نمایش داده شده است.
جدول (2): نتایج خروجی آزمون سنس در سطح احتمالاتی 95% برای میانگین حداکثر دما در ایستگاه زاهدان
|
|
|
|
شکل (5) :روند حدکثر دما در ایستگاه زاهدان
میانگین حداقل رطوبت نسبی (ایستگاه زاهدان)
با توجه به جدول زیر؛ در کلیه ماههای دوره گرم سال روند معنی داری در سطح اطمینان مورد نظر دیده نمی شود. در شش ماهه دوم سال به جزء آبان در سایر ماهها روند ها ثابت است. لازم به ذکر است در این ایستگاه در میانگین حداکثر رطوبت نسبی و همچنین پارامتر بارش روندی مشاهده نشد. نمودار آزمون سنس در شکل شماره (6) آمده است.
جدول (3) : نتایج خروجی آزمون سنس در سطح احتمالاتی 95% برای میانگین حداقل رطوبت نسبی در ایستگاه زاهدان
|
|
شکل (6) :روند حداقل رطوبت نسبی در ایستگاه زاهدان |
محاسبه شاخص استاندارد بارش (spi)
به علت اینکه رخداد خشکسالی جزء پدیده های نادر طبیعی به شمار می آید. همانند مطالعات آب و هوائی دیگر، مستلزم وجود آمار دراز مدت جهت تحلیل است و هر قدر آمار های مورد استفاده، سال های بیشتری را در بر بگیرد، تحلیل های صورت گرفته بیشتر با واقعیت منطبق خواهند بود. براساس نمودار زیر روند خشکسالی براساس شاخص استاندارد بارش (spi) از سالهای 1990 تا 2020 بیانگر این می باشد که بعد از سال 1997 سالهای خشکسالی شروع شده اند در واقع از سال 1998 تا 2020 به جز سال 2015 که وضعیت نسبتا مرطوب بوده بقیه سال ها زاهدان خشکسالی را تجربه کرده است. شهر در دوره بررسی فقط سالهای 1991 و 1995 شرایط فوق العاده و مناسب داشته است. بنابراین نتایج تحلیل شاخص استاندارد بارش ایستگاه بیانگر این می باشد که این ایستگاه در 20 سال اخیر شرایط خشکسالی را تجربه کرده اند و شاخص استاندارد بارش پایین تر از عدد 1 بوده است.
شکل (7) : سری زمانی بارندگی استاندارد سالانه ایستگاه زاهدان بین سال های 2020-1990
تحلیل داده های پرسشنامه
به منظور بررسی میزان پایداری محلات از آزمون Tتك نمونهای استفاده شده است. در این آزمون با توجه به اینکه برای سنجش میزان پایداری محلات، از طیف پنج گزینهای لیکرت استفاده شده که امتیاز 1 نشاندهنده کمترین میزان پایداری و امتیاز 5 نشاندهنده بیشترین میزان پایداری است. به این ترتیب عدد 3 به عنوان میانگین نظری پاسخ ها در نظر گرفته شده و میانگین پایداری به دست آمده (میانگین تجربی) با عدد 3 مقایسه میشود. آزمون T تک نمونه ای جزو آزمون های پارامتریک است. قبل از گرفتن آزمون لازم است که نرمال بودن توزیع داده های مربوطه مورد بررسی قرار گیرد. برای بررسی نرمال بودن توزیع داده ها از آزمون آلفا استفاده شده است.
جدول (4) : آزمون T تک نمونه ای برای سنجش معیارهای پایداری محله ای
بعد | معیار | آمار توصیفی | آمار تحلیلی | ||||||||
| فاصله اطمینان | ||||||||||
| میانگین | انحراف معیار | مقدار t | درجه آزادی | معنی داری | کران پایین | کران بالا | ||||
کالبدی | پویایی و سازگاری | 9/2 | 805/0 | 183/15 | 311 | 000. | 825/0 | 026/1 | |||
تنوع | 6/2 | 798/0 | 642/13 | 311 | 000. | 830/0 | 058/1 | ||||
دسترسی و خدمات | 5/2 | 895/0 | 722/19 | 311 | 000. | 847/0 | 072/1 | ||||
اجتماعی و فرهنگی | امنیت و سلامت | 7/2 | 912/0 | 047/23 | 311 | 000. | 835/0 | 064/1 | |||
سرزندگی | 2/3 | 981/0 | 156/22 | 311 | 000. | 852/0 | 034/1 | ||||
مشارکت | 9/2 | 871/0 | 529/19 | 311 | 000. | 819/0 | 041/1 | ||||
سرمایه اجتماعی | 02/3 | 940/0 | 900/18 | 311 | 000. | 865/0 | 081/1 | ||||
زیست محیطی | نظافت و | 00/3 | 926/0 | 622/18 | 311 | 000. | 842/0 | 079/1 | |||
آلودگی ها | 2/3 | 942/0 | 867/21 | 311 | 000. | 891/0 | 074/1 | ||||
فضای سبز | 6/2 | 865/0 | 183/16 | 311 | 000. | 811/0 | 045/1 | ||||
اقتصادی | اشتغال | 6/2 | 921/0 | 642/17 | 311 | 000. | 832/0 | 081/1 | |||
ارزش ملک | 1/3 | 854/0 | 722/19 | 311 | 000. | 823/0 | 016/1 | ||||
نظام فعالیت ها | 8/2 | 805/0 | 047/16 | 311 | 000. | 835/0 | 054/1 | ||||
یافته های تحقیق در جدول (8)، نشان می دهد که در بعد کالبدی،براساس اظهارات پاسخگویان در معیارهای پویایی و سازگاری، تنوع و دسترسی و خدمات میانگین هر یک از معیارها عبارتند از: پویایی و سازگاری 9/2، تنوع (انتخاب مسکن،ارائه خدمات، .....) 6/2 و دسترسی و خدمات (دسترسی به خدمات آموزشی،بهداشتی، حمل و نقل، ورزشی و .....)5/2 می باشد. بنابراین در ابعاد کالبدی در هر سه معیار ذکر شده عدد میانگین پایین در از حد وسط (3) می باشد و نشانگر عدم رضایت پاسخ دهنده گان از خدمات کالبدی در محدوده سکونت می باشد.
بررسی اظهارات در ابعاد اجتماعی و فرهنگی بیانگر این می باشد که میانگین امنیت و سلامت 7/2، سرزندگی 2/3، مشارکت 9/2، سرمایه اجتماعی 1/3 می باشد. در ابعاد اقتصادی، میانگین سرزندگی و سرمایه اجتماعی در حد متوسط ذکر کرده اند و میانگین مشارکت و امنیت پایین تر از حد متوسط می باشد. در ابعاد زیست محیطی پاسخ دهندگان برای هر یک از معیارها چنین اظهار کرده اند که میانگین آلودگی 2/3، نظافت و پسماند 3 و فضای سبز 5/2 می باشد. بنابراین در دو ابعاد آلودگی و نظافت میانگین در حد وسط (3) است. و میانگین فضای سبز کمتر از حد وسط می باشد که ناشی از کمبود شدید آب در محدوده سکونت گاههای غیر رسمی و همچنین عدم برنامه مدیران شهری و عدم مشارکت و اهمیت ندادن ساکنین محلات سکونتگاههای غیر رسمی در بخش فضای سبز می باشد. شهر زاهدان با توجه به اینکه فاقد کارخانه و فعالیت های صنعتی اشتغال زا می باشد تکیه گاه اصلی شهر بر روی خدمات و در حالت غیر رسمی قاچاق (کالا، انسان و دام) می باشد. در محدوده مورد مطالعه بنابراین پاسخ دهندگان در ابعاد اقتصادی چنین اظهار کرده اند، میانگین اشتغال 6/2، ارزش ملک 1/3، نظام فعالیت 8/2 است. از بين گروه هاي عمده شاغلان در فعاليت هاي غيررسمي با اختصاص دادن 02/63 درصد شـاغلان بـه خـود بيشـترين سهم را دارا است. بعد از مشاغل كاذب و غيررسمي، بخش هاي رسمي اقتصادي قرار ميگيرند كه از ميان آنها، بخش خدمات با 77/32 درصد شاغلان رتبه ي دوم را به خود اختصاص داده است.
برعكس مشاغل و فعاليت هاي رسمي موجود در شهر زاهدان كه از تنوع شغلي كمي برخوردار هستند، مشاغل غيررسمي بسـيار متـنوعند. از اين رو نامگذاري و بررسي تك تك آنها مقدور نبود لذا همه ي آنها به چند دسته ي عمده به شرح زيرتقسيم بندي شده اند. 1- حمل كالاي قاچاق (66/46) 2- فروش موادسوختي(33/25) 3- قاچاق دام(8) 4- دستفروشي و گـاريچـي( 20) درصد مشاغل غيررسمي را به خود اختـصاص داده اند.گروه هاي مذكور داراي ويژگيهاي مشتركي هستند از جمله : 1- افراد به صورت گروهي و بر اساس شرح وظايف كار ميكننـد. به اين ترتيب كه فرد سرمايه دار سرگروه محسوب ميشود و ديگران تقريباً تابع او هستند. از جملـه تهيـهكننـدگان، راننـدههـا، راهپاك كن و توزيع كنندگان. 2- انسجام و وحدت گروه فوق العاده است. 3- در دو سوي مرز پايگاههايي براي نگهداري، بارگيري و باراندازي دارند. 4- در داخل ايران و در شهر زاهدان پايگاه اصلي آنها شيرآباد ميباشد كه تمامي بارهاي وارد شده به زاهدان ابتدا به شـيرآباد ميرود، سپس به صورت جزئي و يا عمده توزيع ميشود( مطالعات ميداني نگارنده). در حال حاضر اكثر افراد از اينگونـه مشـاغل بـه عنـوان يـك شـغل و منبع درآمد ياد ميكنند. نتايج بدست آمده نشان ميدهد. با توجه به اینکه میزان ریسک فعالیت های قاچاقی به علت غیر فانونی بودن بالا است باعث ضرر و زیان بخشی از این افراد می شود که در پاسخ های خود اذعان کرده اند که میزان رضایت در حد وسط و روبه پایین می باشد. بنابراین میتوان گفت پایداری محله ای در محلات مورد مطالعه در هر چهار بعد از وضعیت خوبی برخوردار نیست، ناپایدار هستند و شهروندان در این خصوص ناراضی اند.
شکل (8) : وضعیت پایداری محلات برحسب معیارهای پایداری
براساس شکل شماره (8) همه معیار های ابعادی که مورد بررسی قرار گرفته اند معیارهای سرزندگی، آلودگی و ارزش ملک از میانگین نظری تحقیق (3) پیشی گرفته است. یعنی تنها این معیار پایداری قابل قبولی دارند. و معیارهای سرمایه اجتماعی و نظافت و پسماند در مرز میانگین نظری می باشد. سایر معیارها در وضعیت ناپایداری به سر میبرند.
نتایج تحقیق در خصوص پایداری محله ای نشان میدهد که بالاترین میزان میانگین 2/3 مربوط به بعد زیست محیطی و کمترین میزان میانگین 5/2مربوط به بعدکالبدی است. با توجه به میانگین ارزش هر کدام از ابعاد تحقیق که عددی زیر میانگین نظری (میانگین نظری =3) را نشان میدهند، میتوان گفت پایداری محله ا ی در محلات مورد مطالعه از وضعیت خوبی برخودار نیست و شهروندان در این خصوص ناراضی اند. اگر از چهار بعد یاد شده هم دوباره مجموع بگیریم، میانگین کلی پایداری محله ای برابر با 8/2 خواهد بود که این رقم نشان از پایداری ضعیف (ناپایداری) محلات مورد بررسی تحقیق است .این مطالب را آزمون T در سطح معنی داری 95/0 تأیید می کند یعنی بین میانگین نظری با میانگین های به دست آمده (میانگین تجربی) تفاوت معنی داری وجود دارد.
نتیجه گیری
تغيير اقليم به عنوان یکی از چالش های عمده عصر حاضرتوانسته بر متغيرهاي محيطي و غير اقليمي مانند عوامل اقتصادي اجتماعي، مهاجرت تأثيرگذار باشد و آنها را تشديد كند. آثار تغيير اقليم در سكونتگاههاي انساني مستقيم و غيرمستقيم ميباشد. از آثار مستقيم ميتوان به افزايش تنش گرمايي بر انسانها و خشكساليهاي شديد اشاره كرد و پيامدهاي غير مستقيم آن به كاهش منابع آب شيرين، بهرهوري كشاورزي، مهاجرت و خالي شدن سكونتگاههاي روستايي از جمعيت اشاره نمود. پيامدهاي تغييرات آب و هوايي در سكونتگاههاي انساني به مكانيسمهايي مانند تعامل اجتماعي، واكنش سكونتگاه و جمعيت به اين تغييرات بستگي دارد. اين پژوهش با روش توصيفي تحليلي و با استفاده از آمار اقليمي و جمعيتي سكونتگاههاي انساني سعي در واكاوي ثأثير تغييرات آب وهوايي بر سكونتگاههاي انساني و بروز پديده سکونتگاه ههای غیر رسمی و تاثیر آن بر ناپایداری شهری دارد. از مجموع بررسی هایی که در این پژوهش انجام شد، این نتیجه به دست آمد که محلات سکونتگاههای غیررسمی شهر زاهدان از نظر معیارهای پایداری، ناپایدار هستند. احساس پایین بودن ایمنی، ناامنی و نیز عدم بالابودن تعلق مکانی و سرمایه اجتماعی از مهمترین دلایل برای تبیین ناپایداری اجتماعی هستند. پایین بودن سطح درآمد ساکنان محلات، اشتغال در مشاغل کم درآمدزا، بیکاری و پایین بودن فرصت های اقتصادی و کم ارزش بودن دارایی های ملکی در مقایسه با سایر محلات متعارف شهر، از مهمترین دلایل ناپایداری اقتصادی محلات می باشند. از نظر کالبدی بافت فشرده و ریزدانگی قطعات ملکی، فرسودگی و نقصان در تأسیسات و تجهیزات زیربنایی، شبکه معابر نامناسب، نقصان در دسترسی مناسب به خدمات و حمل ونقل عمومی نبود تنوع در کاربریها و نبود خوانایی از جمله مهمترین عوامل ناپایداری کالبدی محلات به شمار میروند. از منظر زیست محیطی عدم رعایت نظافت، کمبود فضای سبز و آلودگی از جمله مهمترین عوامل ناپایدار کننده محلات به شمار میروند.
مطابق نتایج بدست آمده از آزمون سنس اسلوب در سطح ایستگاه مورد مطالعه شرایط تغییر اقلیم وجود دارد. این تغییرات در نتایج روندیابی پارامترهای دما و رطوبت نسبی شهرها مشاهده گردید، همچنین نتایج پژوهش تغییرات روندیابی در خشکسالی، مهاجرت و شکل گیری هسته ها و کمربندهای فقر در شهر را نشان می دهدکه با بروز خشکسالی و مهاجرت ساکنین سکونتگاههای روستایی، نه تنها مشکل بهبود یافته ، بلکه مشکلات با شدت بیشتری در ناپایداری کیفیت زندگی ساکنین شهر دامن زده است. نتایج پژوهش های رانا و ایلنا(2021) شهرها برای مقابله با اثرات مهاجرت ناشی از آب و هوا، به یک رویکرد برنامه‌ریزی سرزمینی/مکانی تحول‌گرای سیستماتیک نیاز دارد. واینکه ساخت شهرهای تاب آور بدون ملاحظات کافی روستاهای تاب آور غیرممکن است. باربیری و همکاران(2010)، تغییرات اقلیمی پیش بینی شده به شدت بر بخش های کشاورزی منطقه تأثیر گذاشته و به عنوان اهرم فشار مهاجرت افراد به دیگر مناطق کشور عمل کرده است. اسمعیل نژاد و پودینه(1396) بیشتر پاسخ دهندگان به تغییرات اقلیمی بر معیشت و کشاورزی در منطقه تاثیر مستقیم دارند و مهمترین واکنش ساکنان انتخاب کسب و کار جدید و مهاجرت بوده است. و ابراهیم زاده و اسمعیل نژاد(1396) رخداد تغییر اقلیم باعث جابجايي جمعيت و شكل گيري پناهندگان اقليمي در جنوب استان خراسان جنوبی شده و جمعيت از جنوب استان به شمال استان تغيير مكان داده اند. همسو با نتایج پژوهش حاضر می باشند.
نهایتاً این تحقیق به این نتیجه دست می یابد که تغییر اقلیم (کاهش بارندگی و افزایش دما) بر ناپایداری شهر زاهدان تاثیر بسزایی داشته است و جهت مقابله و سازگاری با این پدیده با بهره گیری از قابلیت های تاب آوری و رویکرد آمایشی (در نظر گرفتن شرایط محیطی و کسب و کار روستا ها و تدوین برنامه راهبردی توسعه شهری) می توانند موثر باشند و تاثیر تغییر اقلیم را بر جا ب جایی و مهاجرت را کاهش داده و با ارایه سناریوهای مختلف، توسعه پایدار شهر زاهدان شکل می گیرد.
منابع
1. ابراهیم زاده، عیسی و اسمعیل نژاد، مرتضی(1396)، پناهندگان اقليمي چالش آيندهي تحولات منطقه ايي مطالعه موردي: خراسان جنوبي، جغرافيا و توسعه شماره 48 پاييز 1396، صص 18-1
2. اسمعیل نژاد، مرتضی و پودینه، محمدرضا (1396) ارزیابی سازگاری با تغییرات اقلیمی در مناطق روستایی جنوب خراسان جنوبی، مجله مخاطرات محیطی، سال ششم، شماره یازدهم، بهار 1396.صص85-100
3. ايراندوست، كيومرث؛ بوچاني، محمدحسين؛ تولايي، روح الله (1391). تحليل دگرگوني الگوي مهاجرت داخلي كشور با اكيدت بر مهاجرت هاي شهري“،فصلنامه مطالعات شهري، شماره ششم بهار ؛9
4. حسین خانی، هادی (1398)، تحلیل تغییر اقلیم و تاثیر آن بر تحولات فضایی- مکانی جمعیت در ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری،دانشگاه خوارزمی، صص: 142-1
5. صرّافي، مظفّر، (1381): بنيادهاي توسعه پايدار كلانشهر تهران، نشريه شهروند مداري، 11: 9-3.
6. مرکز آمار ایران (1395)، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهر زاهدان.
7. مرکز آمار ایران، (1395- 1335) نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهر زاهدان.
8. منصوری، رویا (1398)، ارزیابي آسیب پذیری شهر اصفهان در برابر تغییراقلیم، پایان نامه کارشناسي ارشد مهندسي منابع طبيعي-محيط زیست، دانشگاه صنعتی اصفهان، صص 106-1
9. مهندسين مشاور شهر و خانه(1389) طرح جامع شهرستان زاهدان، مسكن و شهرسازي
10. Ali, A., 1999. Climate change impacts and adaptation assessment in Bangladesh. Clim. Res. 12, 109–116.
11. Anne-Katrien Denissen..2021 Climate change and its impacts on Bangladesh.
http://www.ncdo.nl/artikel/climate-change-its-impacts-bangladesh (2012) (Accessed on 5 April 2021).
12. Bakker, K., Kooy, M., 2011. Governance failure: urban water and conflict in Jakarta, Indonesia. In: Barraque, B. (Ed.), Urban Water Conflicts. CRP Press: Urban Water Series: UNESCO-IHP.
13. Carr, E.R., 2005. Placing the environment in migration: environment, economy and power in Ghana’s central region. Environ. Plann. A 37, 925–946.
14. Cattaneo, C., Peri, G., 2016. The migration response to increasing temperatures. J. Dev. Econ. 122, 127–146. doi:10.1016/j.jdeveco.2016.05.004.
15. D. Dodman, D. Archer, and D. Satterthwaite,2019. “Editorial : Responding to climate change in contexts of urban poverty and informality,” Environ. Urban., vol. 31.scitotenv.2012.06.096., no. 1, pp. 3–18 12, 2019
16. Eriksen, S.H., Nightingale, A.J., 2015. Reframing adaptation: the political nature of climate change adaptation. Global Environ. Change 35, 523–533. doi:10.1016/j.gloenvcha.2015.09.014.
17. F., T.J.Wilbanks, A.C. Abeysinghe, I. Burton, Q. Gao, M.C. Lemos, T. Masui, K.L. O’Brien, and K.Warner, 2014: Climate-resilient pathways: adaptation, mitigation, and sustainable development. In: Climate Change 2014.Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, pp. 1101-1131.
18. H. Adams, N. Adger, S. Bennett, P. Deshingkar, J. Sward, and J. Waters,2012. Impact of migration on urban destination areas in the context of climate change. London, 2012.
19. Henry, S., Schoumaker, B., Beauchemin, C., 2004. The impact of rainfall on the first outmigration: a multi-level event-history analysis in Burkina Faso. Popul. Environ. 25 (5), 423–460.
20. Hossain, M. S. (2006). Urban poverty and adaptations of the poor to urban life in Dhaka City, Bangladesh. Unpublished PhD. Thesis.
21. J. E. Hardoy, D. Mitlin, and D.2001. Satterthwait, Environmental Problems in an Urbanizing World: Finding Solutions for Cities in Africa, Asia and Latin America. London: Earthscan, 2001.
22. Jacobson, C., Crevello, S., Chea, C., 2019. When is migration a maladaptive response to climate change? Reg. Environ. Change 19 (1), 101–112.
23. Khan, M.M.H., Kraemer, A., 2013. Are rural-urban migrants living in urban slums more vulnerable in terms of housing, health knowledge, smoking, mental health and general health? Int. J. Soc. Welf. 23 (4), 373–383. doi:10.1111/ijsw.12053.
24. Kleniewski, N., 2006. Cities, Change and Conflict: A Political Economy of Urban Life. Thomson-Wadsworth, Sydney
25. Kniveton, D., Schmidt-Verkerk, K., Smith, C., Black, R., 2008. Climate change and migration: improving methodologies to estimate flows. In: Proceedings of the IOM Migration Research Series No. 33. Geneva. IOM.
26. L. Parker.,2018. “143 Million People May Soon Become Climate Migrants,” National Geographic, 2018.
27. M. S. H. Sarker,2015. “Environmental change and its impact on migration in Bangladesh. PhD Thesis,” University of Sheffield, 2015.
28. Mallick, B., Rogers, K.G., Sultana, Z., 2021. In harm’s way: non-migration decisions of people at risk of slow-onset coastal hazards in Bangladesh. Ambio doi:10.1007/s13280-021-01552-8.
29. Mallick, B., Vogt, J., 2013. Population displacement after cyclone and its consequences: empirical evidence from coastal Bangladesh. Nat. Hazard. 73 (2), 191–212. doi:10.1007/s11069-013-0803-y.
30. McDonnell, T., 2019. Climate change creates a new migration crisis for Bangladesh. Natl. Geogr. Mag.. January /article/climate-change-drives-migration-crisis-in-bangladesh-from-dhaka-sundabans
31. McLeman, R., Smit, B., 2006. Migration as an adaptation to climate change. Clim. Change 76, 31–53. doi:10.1007/s10584-005-9000-7.
32. McNamara, K.E., Olson, L.L., Rahman, M.A., 2016. Insecure hope: the challenges faced by urban slum dwellers in Bhola Slum, Bangladesh. Migr. Dev. 5 (1), 1–15. doi:10.1080/21632324.2015.1082231.
33. Moniruzzaman, M., Cottrell, A., King, D., 2018. Environmental migrants in Bangladesh: a case study on climatic change hazards in the southwestern coastal area. In: Islam, M.N., van Amstel, A. (Eds.), Bangladesh I: Climate Change Impacts, Mitigation, and Adaptation in Developing Countries. Springer Climate. doi:10.1007/978-3-319-26357-1_4.
34. Pasini, S., Torresan, S., Rizzi. J., Zabeo, A., Critto, A., Marcomini, A., 2012. Climate change impact assessment in Veneto and Friuli Plain groundwater. A spatially resolved regional risk assessment. Sci. Total Environ. 440, 219– 235.
35. Poncelet, A., Gemenne, F., Martiniello, M., Bousetta, H., 2010. A country made for disasters. Environmental vulnerability and forced migration in Bangladesh. In: Afifi, T., Jäger, J. (Eds.), Environment, Forced Migration and Social. Springer, Berlin, Heidelberg, pp. 211–222.
36. Priovashini, C., & Mallick, B. (2021). A bibliometric review on the drivers of environmental migration. Ambio, 1-12.
37. Priovashini, C., Mallick, B., 2021. A bibliometric review on the drivers of environmental migration. Ambio doi:10.1007/s13280-021-01543-9
38. Rana, M.M.P., 2019. Dhaka, in: Orum, Anthony M. The Wiley-Blackwell Encyclopedia of Urban and Regional Studies. Wiley-Blackwell.
39. Rana, M.M.P., Piracha, A., 2020. Supplying water to the urban poor: government’s roles and challenges of participatory water governance. Cities 106, 102881. doi:10.1016/j.cities.2020.102881.
40. Siddiqui, T. Islam, M.T. Akhter, Z., 2015. National strategy on the management of disaster and climate induced internal displacement (NSMDCIID). https://www..net/files/46732_nsmdciidfinalversion21sept2015withc.pdf [Accessed on 10 April 2021).
41. Vinke, K., 2019. Unsettling Settlements-Cities, Migrants, Climate Change. Rural-Urban Climate Migration as Effective Adaptation?. Studies on International Environmental Policy.
42. Warner, K., Afifi, T., 2014. Where the rain falls: evidence from 8 countries on how vulnerable households use migration to manage the risk of rainfall variability and foodinsecurity. Clim. Dev. 6 (1), 1–17.
43. World Bank, 2007. Dhaka: Improving Living Conditions for the Urban Poor, Report No. 35824 BD, Urban Development Unit South Asia Region. World Bank.
[1] char
[2] Padma
[3] Jamuna
[4] Meghna
[5] Burkina Faso
[6] . Sustainability
[7] . Resilience
[8] . A daptation
[9] . Vulnerability
[10] . Research Coordination Network (RCN)
