همگرایی مفهوم عدالت فقهی در فقه مذاهب اسلامی

الموضوعات :

رامین فقانی ¹ (استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)
محمد مهدی زارعی ² (استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران)
سعید ابراهیمی ³ (استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران)

تاريخ الإرسال : 19 الخميس , جمادى الثانية, 1441 تاريخ التأكيد : 03 الأربعاء , ذو القعدة, 1441 تاريخ الإصدار : 17 الإثنين , ربيع الثاني, 1443

الکلمات المفتاحية: عدالت, عدالت فقهی, همگرایی مفهوم عدالت, تعریف عدالت در فقه فریقین,

ملخص المقالة :

به گواهی میراث مکتوب فقه اسلامی، بسیاری از احکام و فروع فقهی، به عدالت، مشروط است. این واقعیت، اهمیت و ضرورت تعریف و مفهوم شناسی عدالت فقهی را اهمیت و ضرورت می‌بخشد؛ از این رو، فقهاء مذاهب اسلامی (شیعه، مالکی، حنفی، شافعی و حنبلی)، درباره‌ی مفهوم شناسی عدالت در فقه، با عبارات متعدد و متفاوت، اظهارنظر کرده‌اند و در نتیجه، ادبیات فقه اسلامی، تعاریف متعددی را برای عدالت فقهی، بیان می‌دارد. نوشتار پیش رو، تعریف عدالت را در فقه مذاهب اسلامی می‌جوید و ماهوی و واقعی بودن و یا ظاهری و عارضی بودن اختلاف بین این تعاریف را می‌کاود و با رویکردی تقریب گرایانه، این گمانه را به محک بررسی می‌نشیند که تعاریف به ظاهر متفاوت از عدالت در ادبیات فقه اسلامی، محصول شیوه‌ی بیان و هماهنگی با ادبیات رایج در هر مذهب فقهی است و با استناد به توضیحات فقیهان هر یک از مذاهب اسلامی (شیعه، مالکی، حنفی، شافعی و حنبلی)، به تحلیل عمده‌ترین تعاریف عدالت فقهی روی می‌آورد که در کتب فقهی مسطور است و در پایان پژوهش، به این نتیجه دست می‌یابد که همه‌ی تعاریف بیان شده برای عدالت فقهی، در مذاهب اسلامی، بر مفهومی واحد، همگرا و دارای اتفاق هستند و از این رو، عدالت، در ادبیات فقه مذاهب اسلامی، تنها، دارای یک معنی است؛ امتثال واجبات، اجتناب از کبائر و عدم اصرار بر ارتکاب صغائر. اما می‌توان گفت در باب معاملات عدالت نفسانی حداقلی شهود و در ابواب مربوط به قضاء، حدود و قصاص عدالت نفسانی حداکثری مورد توجه می‌باشد.

المصادر:

1. آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین (1413). مقالة فی العدالة (چاپ اول). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.


2. آشتیانی، محمد حسن بن جعفر (1425). کتاب القضاء (چاپ اول). قم: انتشارات زهیر ـ کنگره علامه آشتیانی.


3. ابن ابی تَغْلب، عبد القادر بن عمر (1403). نیل المآرب بشرح دلیل الطالب (چاپ اول). کویت: مکتبة الفلاح.


4. ابن ابی العز، علی بن علی (1424). التنبیه على مشکلات الهدایة (چاپ اول). ناشرون: مکتبة الرشد.


5. ابن ادریس حلی، محمد بن منصور (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (چاپ دوم). قم، دفتر انتشارات اسلامی.


6. ابن اسحاق جندی، خلیل بن إسحاق (1429). التوضیح فی شرح المختصر (چاپ اول). قاهره: مرکز نجیبویه للمخطوطات و خدمة التراث.


7. ابن بَلْبان، محمد بن بدر الدین (1416). أخصر المختصرات (چاپ اول). بیروت: دار البشائر الإسلامیة.


8. ابن تیمیه، عبد السلام بن عبد الله (1404). المحرر فی الفقه (چاپ دوم). ریاض: مکتبة المعارف.


9. ابن جَلاّب مالکی، عبید الله بن حسین (1428). التفریع فی فقه الإمام مالک بن أنس (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


10. ابن حجر هیتمی، أحمد بن محمد (1357). تحفة المحتاج فی شرح المنهاج. قاهره: المکتبة التجاریة مصطفى محمد.


11. ابن حمزه طوسی، محمد بن علی (1408). الوسیلة إلی نیل الفضیلة (چاپ اول). قم: کتاب‌خانه مرعشی نجفی.


12. ابن رشد حفید، محمد بن احمد (1425). بدایة المجتهد و نهایة المقتصد (چاپ اول). قاهره: دار الحدیث.


13. ابن رشد قرطبی، محمد بن احمد (1408). البیان و التحصیل (چاپ دوم). بیروت: دار الغرب الإسلامی.


14. ابن رفعه، احمد بن محمد (1429). کفایة النبیه فی شرح التنبیه (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


15. ابن شاس، عبد الله بن نجم (1423). عقد الجواهر الثمینة فی مذهب عالم المدینة (چاپ اول). بیروت: دار الغرب الإسلامی.


16. ابن عابدین، محمد بن محمد امین (1412). قره عین الأخیار لتکملة رد المحتار علی الدر المختار (چاپ دوم). بیروت: دار الفکر.


17. ابن عابدین، محمد امین بن عمر (1412). رد المحتار على الدر المختار (چاپ دوم). بیروت: دار الفکر.


18. ـــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). منحة الخالق (چاپ دوم). بیروت: دار الکتاب الإسلامی.


19. ابن عبد البر قرطبی، یوسف بن عبد الله (1398). کتاب الکافی فی فقه اهل المدینة المالکی (چاپ اول). ریاض: مکتبة الریاض الحدیثة.


20. ابن عسکر بغدادی، عبد الرحمن بن محمد (بی‌تا). إرشاد السالک إلى أشرف المسالک فی فقه الإمام مالک (چاپ سوم). قاهره: مطبعة الحلبی.

21- ابن فهد، احمدبن‌محمد بن فهد اسدی (1412). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسه نشر اسلامی.

22. ابن قائد نجدی، عثمان بن احمد (1419). حاشیة المنتهى (چاپ اول). بیروت: مؤسسة الرسالة.


23. ابن قاسم غزی، محمد بن قاسم (1425). فتح القریب المجیب فی شرح ألفاظ التقریب (چاپ اول). بیروت: دار ابن حزم.


24. ابن قدامة المقدسی، عبد الله بن احمد (1414). الکافی فی فقه الإمام أحمد (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


25. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1388). المغنی. قاهره: مکتبة القاهرة.


26. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1421). المقنع فی فقه الإمام أحمد (چاپ اول). جدّه: مکتبة السوادی.


27. ابن مازَه، محمود بن احمد (1424). المحیط البرهانی فی الفقه النعمانی (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


28. ابن مفلح، ابراهیم بن محمد (1418). المبدع فی شرح المقنع (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


29. ابن مفلح، محمد بن مفلح (1424). الفروع (چاپ اول). بیروت: مؤسسة الرسالة.


30. ابن ملقن، عمر بن علی (1427). التذکرة فی الفقه الشافعی (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


31. ابن مُنَجَّى تنوخی، مُنَجَّى بن عثمان (1424). الممتع فی شرح المقنع (چاپ اول). مکه مکرمه: مکتبة الأسدی.


32. ابن مودود موصلی، عبد الله بن محمود (1356). الاختیار لتعلیل المختار (چاپ اول). قاهره: مطبعة الحلبی.


33. ابن نجار، محمد بن احمد (1419). منتهى الإرادات (چاپ اول). بیروت: مؤسسة الرسالة.


34. ابن نجیم، زین الدین بن ابراهیم (بی‌تا). البحر الرائق شرح کنز الدقائق (چاپ دوم). بیروت: دار الکتاب الإسلامی.


35. ابن نقیب، احمد بن لؤلؤ (1402). عمدة السالک وعدة النّاسک (چاپ اول). قطر: الشؤون الدینیة.


36. اردبیلی، احمد بن محمد (1403). مجمع الفائدة و البرهان (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


37. اردکانی، مرتضی بن محمد (1402). رسالة فی العدالة (چاپ اول). قم: مؤلف.


38. اصفهانی، احمد بن حسین (بی‌تا). الغایة و التقریب. بیروت: عالم الکتب.


39. اصفهانی، بهاءالدین محمد بن‌حسن [فاضل هندی] (1405). کشف اللثام. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی‌نجفی.


40. انصاری، مرتضی بن محمد امین (1414). رسالة فی العدالة (چاپ اول). قم: مجمع الفکر الإسلامی.


41. انصاری سنیکی، زکریا بن محمد (بی‌تا). أسنى المطالب فی شرح روض الطالب. بیروت: دار الکتاب الإسلامی.


42. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1414). فتح الوهاب بشرح منهج الطلاب. بیروت: دار الفکر.


43. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1417). منهج الطلاب فی فقه الإمام الشافعی (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


44. ایزدی فرد، علی اکبر؛ کاویار، حسین (1389). عدالت نفسانی حداقلی شهود. فصلنامه حقوق، دوره 40، شماره 4، ص 96-98.


45. بُجَیْرَمِیّ، سلیمان بن محمد (1369). التجرید لنفع العبید. قاهره: مطبعة الحلبی.


46. بحرانی، یوسف بن احمد (1405). الحدائق الناضرة فی الأحکام العترة الطاهرة (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


47. بعلی، احمد بن عبد الله (بی‌تا). الروض الندی شرح کافی المبتدی. ریاض: المؤسسة السعیدیة.


48. بعلی خلوتی، عبد الرحمن بن عبد الله (1423). کشف المخدرات والریاض المزهرات لشرح أخصر المختصرات (چاپ اول). بیروت: دار البشائر الإسلامیة.


49. بکری دمیاطی، عثمان بن محمد شطا (1418). إعانة الطالبین على حل ألفاظ فتح المعین (چاپ اول). بیروت: دار الفکر.


50. بُلْقِینی، عمر بن رسلان (1433). التدریب فی الفقه الشافعی (چاپ اول). ریاض: دار القبلتین.


51. بهبهانی، محمد باقر بن محمد اکمل (1424). مصابیح الظلام (چاپ اول). قم: مؤسسه وحید بهبهانی.


52. بهوتى، منصور بن یونس (1414). دقائق أولی النهى لشرح المنتهى (چاپ اول). بیروت: عالم الکتب.


53. ــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). الروض المربع شرح زاد المستقنع. بیروت: دار المؤید - مؤسسة الرسالة.


54. ــــــــــــــــــــــ (1431). عمدة الطالب لنیل المآرب (چاپ اول). کویت: مؤسسة الجدید النافع.


55. ــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). کشاف القناع عن متن الإقناع. بیروت: دار الکتب العلمیة.


56. جمل، سلیمان بن عمر (بی‌تا). فتوحات الوهاب بتوضیح شرح منهج الطلاب. بیروت: دار الفکر.


57. جوینی، عبد الملک بن عبد الله (1428). نهایة المطلب فی درایة المذهب (چاپ اول). جدّه: دار المنهاج.


58. حجاوی، موسى بن احمد (بی‌تا). الإقناع. بیروت: دار المعرفة.


59. ـــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). زاد المستقنع فی اختصار المقنع. ریاض: دار الوطن للنشر.


60. حدادی، ابو بکر بن علی (1322). الجوهرة النیرة (چاپ اول). قاهره: المطبعة الخیریة.


61. حسینی عاملی، سید محمد بن جواد (1419). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


62. حَصْکَفِی، محمد بن علی (1423). الدر المختار شرح تنویر الأبصار و جامع البحار (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


63. حصنی، محمد بن عبد المؤمن (1415). کفایة الأخیار فی حل غایة الإختصار (چاپ اول). دمشق: دار الخیر.


64. حطاب رُعینی، محمد بن محمد (1412). مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل (چاپ سوم) بیروت: دار الفکر.


65. حلبی، تقی الدین بن نجم الدین (1403). الکافی فی الفقه (چاپ اول). اصفهان: کتاب‌خانه‌ی عمومی امام أمیر المؤمنین (ع).


66. حلی، ابوالقاسم‌نجم‌الدین‌جعفربن‌حسن [محقق حلی]‌‍ (1409). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (چاپ دوم). تهران: استقلال.


67. حلّی، یحیی بن سعید (1405). الجامع للشرایع (چاپ اول). قم: مؤسسة سید الشهداء العلمیة.


68. خطیب شربینی، محمد بن احمد (1415). مغنی المحتاج إلى معرفة معانی ألفاظ المنهاج (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


69. خنفر، حازم أحمد (بی‌تا). الحاشیة العثیمینیة على زاد المستقنع. بی‌جا: بی‌نا.


70. دسوقی، محمد بن احمد (بی‌تا). حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر. بیروت: دار الاحیاء الکتب العربیة.


71. دَمِیرِی، بهرام بن عبد الله (1429). الشامل فی فقه الإمام مالک (چاپ اول). قاهره: مرکز نجیبویه للمخطوطات و خدمة التراث.


72. دَمِیرِی، محمد بن موسى (1425). النجم الوهاج فی شرح المنهاج (چاپ اول). جدّه: دار المنهاج.


73. رملی، محمد بن احمد (بی‌تا). غایة البیان شرح زبد ابن رسلان. بیروت: دار المعرفة.


74. ــــــــــــــــــــ (1404). نهایة المحتاج إلى شرح المنهاج. بیروت: دار الفکر.


75. رویانی، عبد الواحد بن اسماعیل (1430). بحر المذهب فی فروع المذهب الشافعی (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


76. زُرْقانی، عبد الباقی بن یوسف (1422). شرح الزُّرْقانی علی مختصر الخلیل (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


77. زرکشی، محمد بن عبد الله (1413). شرح الزرکشی علی مختصر الخرقی. بی‌جا: دار العبیکان.


78. زمخشری، جارالله محمود بن عمر (1406). الکشّاف عن حقائق غوامض‌التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه‌التأویل. بیروت: دارالکتاب العربی.


79. زَیْلَعِی، عثمان بن علی (1313). تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق (چاپ اول). قاهره: المطبعة الأمیریة.


80. سبحانی تبریزی، جعفر (1418). نظام القضاء و الشهادات فی الشریعة الاسلامیة الغراء (چاپ اول). قم: مؤسسه امام صادق (ع).


81. سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن (1247). ذخیرة المعاد (چاپ اول) (چاپ سنگی). قم: موسسه آل البیت (ع).


82. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1423). کفایة الأحکام (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


83. سرخسی، محمد بن احمد (1414). المبسوط. بیروت: دار المعرفة.


84. سُغْدی، علی بن حسین (1404). النتف فی الفتاوى (چاپ دوم). عمان ـ بیروت: دار الفرقان ـ مؤسسة الرسالة.


85. سمرقندی، نصر بن محمد (1386). عیون المسائل (چاپ اول). بغداد: مطبعة أسعد.


86. سیوری، مقدادبن‌عبدالله [فاضل مقداد] (1384). کنز العرفان فی فقه القرآن. تهران: مکتبه مرتضویه.


87. شُرُنْبُلالِیّ، حسین بن عمار (بی‌تا). حاشیة الشُّرُنْبُلالی. بیروت: دار إحیاء الکتب العربیة.


88. شِلْبِیّ، احمد بن محمد (1313). حاشیة الشِّلْبِیّ (چاپ اول). قاهره: المطبعة الأمیریة.


89. شهید اول، محمد بن مکی (1417). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


90. شهید ثانی، زین الدین بن علی (1410). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (چاپ اول). قم: انتشارات داوری.


91. _______________ (1413). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام (چاپ اول). قم: مؤسسه معارف اسلامیه.


92. ـــــــــــــــــــــــــــ (1402). روض الجنان فی شرح الارشاد الأذهان (چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.


93. شیخی زاده، عبد الرحمن بن محمد (بی‌تا). مجمع الأنهر فی شرح ملتقى الأبحر. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.


94. شیخ طوسی، محمد بن حسن (1407). الخلاف (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


95. شیرازی، محمد (1407). الفقه. بیروت: دارالعلوم.


96. طباطبائی بروجردی، سید حسین (بی‌تا). نهایة التقریر (چاپ اول). قم: بی‌نا.


97. طباطبائی حائری، سید علی بن محمد (1418). ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. قم: مؤسسه آل البیت (ع).


98. طباطبایی، سیدعلی (1412). ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل. قم: مؤسسه نشر اسلامی.


99. طباطبائی حکیم، سید محسن (1430). مستمسک العروة الوثقی (چاپ اول). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.


100. طباطبایی‌یزدی، محمدکاظم (1420). العروﺓ الوثقی. قم: مؤسسه نشر اسلامی.


101. عاملی، محمدبن‌حسن [حر عاملی] (1403). وسائل اﻟﺸﻴﻌﺔ الی مسائل الشرﻴﻌﺔ. بیروت: دار احیاء التراث العرﺒﻴﺔ.


102. علامه حلی، حسن بن یوسف (1410). إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان (چاپ اول). قم، دفتر انتشارات اسلامی.


103. ـــــــــــــــــــــــــــ (1420). تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة (چاپ اول). قم: مؤسسه امام صادق (ع).


104. عمرانی، یحیى بن سالم (1421). البیان فی مذهب الإمام الشافعی (چاپ اول). جدّه: دار المنهاج.


105. عُمیره، احمد برلسی (1415). حاشیة عمیرة علی شرح المنهاج. بیروت: دار الفکر.


106. عینی، محمود بن احمد (1420). البنایة شرح الهدایة (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


107. فاضل لنکرانی، محمد (1412). تفصیل الشریعة فی شرح التحریر الوسیلة ـ الاجتهاد و التقلید (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


108. فخر المحققین حلی، محمد بن حسن (1387). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد (چاپ اول). قم: مؤسسه اسماعیلیان.


109. قاضی أبو یعلى، محمد بن حسین (1405). المسائل الفقهیة من کتاب الروایتین و الوجهین (چاپ اول). ریاض: مکتبة المعارف.


110. قرافی، احمد بن ادریس (1416). الذخیرة (چاپ اول). بیروت: دار الغرب الاسلامی.


111. قلیوبی، احمد سلامه (1415). حاشیة القلیوبی علی شرح المنهاج. بیروت: دار الفکر.


112. کاسانی، ابوبکر بن مسعود (1406). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع (چاپ دوم). بیروت: دار الکتب العلمیة.


113. کرمی مقدسی، مرعی بن یوسف (1425). دلیل الطالب لنیل المطالب (چاپ اول). ریاض: دار طیبة.


114. کلوذانی، محفوظ بن احمد (1425). الهدایة على مذهب الإمام أحمد (چاپ اول). بی‌جا: مؤسسة غراس.


115. کوسج، اسحاق بن منصور (1425). مسائل الإمام أحمد بن حنبل و إسحاق بن راهویه (چاپ اول). مدینه منوره: عمادة البحث العلمی، الجامعة الإسلامیة بالمدینة المنورة.


116. نیآوردی، علی بن محمد (1419). الحاوی الکبیر (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


117. مَحَلِّی، جلال الدین (1415). شرح منهاج الطالبین. بیروت: دار الفکر.


118. مرداوی، علی بن سلیمان (بی‌تا). الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف (چاپ دوم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.


119. ــــــــــــــــــــــ (1424). تصحیح الفروع (چاپ اول). بیروت: مؤسسة الرسالة.


120. ـــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). الهدایة فی شرح بدایة المبتدی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.


121. مزنی، اسماعیل بن یحیى (1410). مختصر المزنی. بیروت: دار المعرفة.


122. مقدسی، عبد الرحمن بن ابراهیم (1424). العدة شرح العمدة. قاهره: دار الحدیث.


123. مقدسی، عبد الرحمن بن محمد (1415). الشرح الکبیر (چاپ اول). قاهره: هجر.


124. ملا خسرو، محمد بن فرامرز (بی‌تا). درر الحکام شرح غرر الأحکام. بیروت: دار إحیاء الکتب العربیة.


125. منهاجی اسیوطی، محمد بن احمد (1417). جواهر العقود و معین القضاة و الموقعین و الشهود (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


126. مؤمن قمی، محمد (1422). مبانی تحریر الوسیلة ـ القضاء و الشهادات (چاپ اول). تهران: مؤسسه نشر آثار امام خمینی (قده).


127. موسوی اردبیلی، سید عبد الکریم (1423). فقه القضاء (چاپ دوم). قم: بی‌نا.


128. موسوی خمینی، سید روح الله [امام خمینی] (بی‌تا). تحریر الوﺴﻴﻟﺔ. تهران: کتابفروشی علمی اسلام.


129. موسوی خویی، سید ابوالقاسم (1418). التنقیح فی شرح العروة الوثقی (چاپ اول). قم: لطفی.


130. ـــــــــــــــــــــــــــ (1411). فقه الشیعة، الاجتهاد و التقلید (چاپ سوم). قم: چاپخانه نوظهور.


131. موسوی سبزواری، سید عبد الأعلی (1413). مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام (چاپ چهارم). قم: مؤسسه المنار.


132. موسوی قزوینی، سید علی (1419). رسالة فی العدالة (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


133. موسوی عاملی، محمد بن علی (1411). مدارک الاحکام (چاپ اول). بیروت: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.


134. موّاق مالکی، محمد بن یوسف (1416). التاج و الإکلیل لمختصر خلیل (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.


135. میدانی، عبد الغنی بن طالب (بی‌تا). اللباب فی شرح الکتاب. بیروت: المکتبة العلمیة.


136. نجفی، محمد حسن (1404). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام (چاپ هفتم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.


137. نووی، یحیى بن شرف (1412). روضة الطالبین وعمدة المفتین (چاپ سوم). بیروت- دمشق- عمان: المکتب الإسلامی.


138. ــــــــــــــــــــ (بی‌تا). المجموع شرح المهذب. بیروت: دار الفکر.


139. ــــــــــــــــــــ (1425). منهاج الطالبین و عمدة المفتین (چاپ اول). بیروت: دار الفکر.


140. هاشمی بغدادی، محمد بن احمد (1419). الإرشاد إلى سبیل الرشاد (چاپ اول). بیروت: مؤسسة الرسالة.


141. یوسفی، ابن ابی‌المجد [فاضل آبی] (1408). کشف الرموز فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسه نشر اسلامی

1. Akhund Khorasani, M.K. (1992). Maqalat fi Al-Edalat (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.


2. Ashtiani, M.H. (2004). Kitab Al-Qaza (1st Ed). Qom: Zoheir Publication-Allameh Ashtiani's congress.


3. Ibn Abi-Taghlab, A.Q. (1982). Neil Al-Ma'areb bi Sharh Dalil Al-Talib (1st Ed). Kuwait: Maktabat Al-Fallah.


4. Ibn Abi Al-‌Ezz, A. (2003). Al-Tanbih Ala Moshkilat Al-Hedayat (1st Ed). Nashirun: Maktabat Al-Rushd.


5. Ibn Idris Helli, M. (1989). Al-Sarair Al-Havi li Tahrir Al-Fatava (2nd Ed). Qom: Islamic Propagation Office.


6. Ibn Isaac Jondi, Kh. (2008). Al-tozih fi Sharh Al-Mokhtadar (1st Ed). Cairo: Najibivaih li Al-Makhlouqat wa Khadamat Al-Terath Center.


7. Ibn Ballaban, M.. (1995). Akhsar Al-Mokhtasarat (1st Ed). Beirut: Dar Al-Bashaer Al-Islamiat.


8. Ibn Teimiyeh, A.S. (1983). Al-Moharrar fi Al-Fiqh (2nd Ed) Riyadh: Maktabat Al-Ma'arif.


9. Ibn Jallab Maliki, O.A. (2007). Al-Tafri' fi Feqh Al-Imam Malik bin Anas (1st Ed). Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiyat.


10. Ibn Hajar Heitami, A. (1978). Tohfat Al-Mohtaj fi Sharh Al-Minhaj. Cairo: AL-Maktabat Al-Tijariyat Mustafa Mohammad.


11. Ibn Hamzeh Tusi, M. (1987). Al-Wasilat ila Neil Al-Fazilat (1st Ed). Qom: Mar'ashi Najafi's Library.


12. Ibn Rushd Hafid, M. (2004). Bidayat Al-Mojtahid wa Nahayat Al-Moqtasid (1st Ed). Cairo: Dar Al-Hadith.


13. Ibn Rushd Qurtabi, M. (1987). Al-Bayan wa Al-Tahsil (2nd Ed). Beirut: Dar Al-Gharb Al-Islami.


14. Ibn Rafa't, A. (2008). Kifayat Al-Nabih fi Sharh Al-Tanbih (1st Ed). Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiyyat.


15. Ibn Shas, A. (2002). Aqd Al-Jawahir Al-Thaminat fi Mazhab Alim Al-Madinat (1st Ed). Beirut: Dar Al-Gharb Al-Islami.


16. Ibn Abidin, M. (1991). Qorrat Al-Ain Al-Akhyar li Takmalat Rad Al-Muhtar ala Al-Dor Al-Mokhtar (2nd Ed). Beirut: Dar Al-Fikr.


17. Ibn Abidin, M.A. (1991). Rad Al-Mohtar ala Dor Al-Mokhtar (2nd Ed) Beirut: Dar Al-Fikr.


18. ________ (n.d.). Mihat Al-Khaliq (2nd Ed). Beirut: Dar Al-Kutub Al-Islami.


19. Ibn Abd Al-Bir Qortabi, Y. (1977). kitab Al-Kafi fi Fiqh Ahl Al-Madinat Al-Maliki (1st Ed). Riyadh: Maktabat Al-Riyadh Al-Hadithat.


20. Ibn Askar Baghdadi, A.R. (n.d). Irshad Al-Salik ila Ashraf Al-Masalik fi Fiqh Al-Imam Malik (3rd Ed). Cairo: Matba'at Al-Halabi.


21. Ibn Fahd, A. (1991). Al-Mazhab al-bari' fi Sharh al-Mukhtasar al-Nafi'. Qom: Islamic Publishing Institute.


22. Ibn Qaid Najdi, O. (1998). Hashiyat al-Montaha (1st Ed). Beirut: Al-Risalat Institute.


23. Ibn Qasim Ghizi, M. (2004). Fath al-qarib al-Mujib fi Sharh Alfaz al-Taqrib (1st Ed). Beirut: Dar Ibn Hazm.


24. Ibn Qodamat al-Moqaddasi, A. (1993). Al-Kafi fi Fiqh al-Imam Ahmad (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyat.


25. ________ (2009). Al-Mughni. Cairo: Maktabat al-Cairo.


26. ________ (2000). Al-Moqna' fi Fiqh al-Imam Ahmad (1st Ed). Jeddah: Maktabat al-Sawadi.


27. Ibn Maaza, M. (2003). Al-muhit al-Burhani fi Fiqh al-No'mani (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub Al-Islamiat.


28. Ibn Muflah, I. (1997). Al-Mubdi' fi Sharh al-Muqni (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub Al-Islamiat.


29. Ibn Muflah, M. (2003). Al-Foruo' (1st Ed). Beirut: Al-Risalat Institute.


30. Ibn Mulqan, O. (2006). Al-Tathkirat fi Fiqh al-Shafiei (1st Ed). Beirut, Dar al-Kutub al-Islamiat.


31. Ibn Munnaji Tanukhi, M. (2003). Al-Momtani' fi Sharh al-Muqni (1st Ed). Honorable Mecca: Maktabat al-Asadi.


32. Ibn Mudud al-Musili, A. (1977). Al-Ikhtiar li Ta'lil al-Mukhtar (1st Ed). Cairo: Matba'at al-Halabi.


33. Ibn Najjar, M. (1998). Muntaha al-Iradat (1st Ed). Beirut: Al-Risalat Institute.


34. Ibn Najim, Z.D. (n.d.). Al-Bahr al-Ra'eq Sharh Kanz al-Daqa'eq (2nd Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Islamiat.


35. Ibn Naqib, A. (1981). Omdat al-Salik wa Iddat al-Nasik (1st Ed). Qatar: Al-Sho'un al-Diniyat.


36. Ardabili, A. (1982). Majma' al-Fa'edat wa al-Burhan (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.


37. Ardakani, M. (1981). Risalat fi al-Idalat (1st Ed). Qom: Mo'alif.


38. Esfahani, A. (n.d.). Al-Ghayat wa Taqrib. Beirut: Alam al-Kutub.


39. Esfahani, B.D.M [Hindi Fazil] (1984). Kashaf al-Litham. Qom: Ayatollah Mar'ashi Najafi Library.


40. Ansari, M. (1993). Risalat fi al-Idalat (1st Ed). Qom: Majma' al-Fikr al-Islami.


41. Ansari Seniki, Z. (n.d.). Asni al-Matalib fi Sharh Rouz al-Talib. Beirut: Dar al-Kutub al-Islami.


42. _______ (1993). Fath al-wahab bi Sharh Minhaj al-Tullab. Beirut, Dar al-Fikr.


43. _______ (1996). Minhaj al-Tullab fi Fiqh al-Imam al-Shafiei (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.


44. Izadi Fard, A.A., Kavyar, H. (2010). Minimal Intuitive Sensual Justice. Law Quarterly, 40th period, num. 4.


45. Bujayrami, S. (1990). Al-Tajrid li Naf' al-Abid. Cairo: Matba'at al-Halabi.


46. Bahrani, Y. (1984). Al-Hadaeq al-Nazirat fi al-Ahkam al-Itrat al-Tahirat (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.


47. Ba'li, A. (n.d.). Al-Rouz al-Nidi Sharh al-Kafi al-Mubtadi. Riyadh: Al-Sa'idiat Institute.


48. Ba'li Khalwati, A.R. (2002). Kashf al-Mukhaddarat wa al-Riaz al-Muzhirat li Sharh Akhsar al-Mukhtasarat (1st Ed). Beirut: Dar al-Bashaer al-Islamiat.


49. Bukri Dimyati, O. (1997). I'anat al-Talibin ala Hal al-Alfaz Fath al-Mu'in (1st Ed). Beirut: Dar al-Fikr.


50. Bullaqini, O. (2002). Al-Tadrib fi Fiqh al-Shafiei (1st Ed). Riyadh: Dar al-Qiblatain.


51. Bihbahani, M.B. (2003). Masabih al-Zulam (1st Ed). Qom: Vahid Bihbahani Institute.


52. Buhouti, M. (1993). Daqaiq al-Oula al-Nahy li Sharh al-Muntaha (1st Ed). Beirut: Alim al-Kitab.


53. ______ (n.d.). Al-Rouz al-Muraba' Sharh Zad al-Mustaqna'. Beirut: Dar al-Mo'ayad - al-Risalat Institute.


54. ______ (2009). Omdat al-Talib li Neil al-Ma'arib (1st Ed). Kuwait: Al-Jadid al-Naji' Institute.


55. ______ (n.d.). Kishaf al-Qina' an Matn al-Iqna'. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.


56. Jamal, S. (n.d.). Fotouhat al-wahhab bi Touzih Sharh Minhaj al-Tullab. Beirut: Dar al-Fikr.


57. Jowieni, A.M. (2007). Nahayat al-Matlab fi Dirayat al-Mazhab (1st Ed). Jeddah: Dar al-Minhaj.


58. Hijawi, M. (n.d.). Al-Iqna'. Beirut: Dar al-Ma'rifat.


59. ______ (n.d.). Zad al-Mustaqna' fi Ikhtisar al-Muqna'. Riyadh: Dar al-watan li Nashr.


60. Haddadi, A. (1943). Al-jouharat al-Nayirat (1st Ed). Cairo: aL-Matba'at al-Kheiriat.


61. Hussaini Amili, S.M. (1998). Miftah al-Kiramat fi Sharh Qawa'id al-Ilamat (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.


62. Haskafi, M. (2002). Al-dur al-Mukhtar Sharh Tanwir al-Absar wa Jame' al-Bihar (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.


63. Hisni, M. (1994). Kifayat al-Akhyar fi Hal Qayat al-Ikhtisar (1st Ed). Damascus: Dar al-Kheir.


64. Hotab Roini, M. (1991). Mawahib al-Jalil fi Sharh Mukhtasar Khalil (3rd Ed). Beirut: Dar al-Fikr.


65. Halabi, T.D. (1982). Al-Kafi fi al-Fih (1st Ed). Esfahan: Imam Amir al-Mo'minin Public Library.


66. Hilli, A.Q., Najm Din, J. [Mohaqaq Hilli] (1998). Sharayi' al-Islam fi Masail al-Halal wa al-Haram (2nd Ed). Tehran: Istiqlal.


67. Hilli, Y. (1984). Al-jami' li Sharayi' (1st Ed). Qom: Seyyed al-Shohada al-Ilmiyat Institute.


68. Khatib Sharbini, M. (1994). Moghni al-Muhtaj ila Ma'rifat Ma'ani Alfaz al-Minhaj (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.


69. Khanfar, H.A. (n.d.). Al-Hashiyat al-Athiminihat ala Zad al-Mustaghna'.


70. Disouqi, M. (n.d.). Hashiyat al-Disouqi ala al-Sharh al-Kabir. Beirut: Dar al-Ihya' al-Kutub al-Arabiyat.


71. Dameiri, B. (2008). Al-Shamil fi Fiqh al-Imam Malik (1st Ed). Cairo: Najibivaih li Al-Makhlouqat wa Khadamat Al-Terath Center.


72. Dameiri, M. (2004). Al-Najm al-wahaj fi Sharh al-Minhaj (1st Ed). Jeddah: Dar al-Minhaj.


73. Ramli, M (n.d.). Ghayat al-Bayan Zobd bin Raslan. Beirut: Dar al-Ma'rifat.


74. ______ (1983). Nahayat al-Muhtaj ila Sharh al-Minhaj. Beirut: Dar al-Fikr.


75. Rouyani, A.W. (2008). Bahr al-Mazhab fi Foru' al-Mazhab al-Shafiei (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.


76. Zorqani, A.B. (2001). Sharh al-Zarqani ala Mukhtasar al-Khalil (1st Ed). Beirut, Dar al-Kutub al-Ilmiyat.


77. Zarkashi, M. (1992). Sharh al-Zarkashi ala Mukhtasar al-Kharqi, (n.d.). Dar al-Abikan.


78. Zamakhshari, J.A.M. (1985). Al-Kushaf an Ha'ayeq Ghawamiz al-Tanzil wa Oyounalaqawil fi Vojuh al-Ta'vil. Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi.


79. Zaylaei, O. (1934). Tabyin al-Haqayeq Sharh Kanz al-Daqayeq (1st Ed). Cairo: Matba'at al-Amiriyat.


80. Sobhani, Tabrizi, J. (1997). Nizam al-Qaza wa al-Shahadat fi al-Shariat al-Islamiat al-Ghora (1st Ed). Qom: Imam Sadiq Institute.


81. Sabzawari, M.B. (1868). Zakhirat al-Ma'ad (1st Ed). (Lithography). Qom: Aal al-Beit Institute.


82. _______ (2002). Kifayat al-Ahkam (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.


83. Sirakhsi, M. (1993). Almabsout. Beirut: Dar al-Ma'rifat.


84. Soghdi, A. (1983). Al-Natf fi al-Fatawa (2nd Ed). Oman-Beirut: Dar al-Furqan - al-Risalat Institute.


85. Samarqandi, N. (2007). Oyoun al-Masail (1st Ed). Baghdad: Matba'at Asad.


86. Siravi, M. [Fazil Miqdad] (2005). Kanz al-Irfan fi Fiqh al-Qor'an. Tehran: Maktabat al-Mortazaviat.


87. Shoronbolali, H. (n.d.). Hashiyat al-Shoronbolali. Beirut: Dar al-Ihya al-Kutub al-Arabiyat.


88. Shellebi, A. (1934). Hashiyat al-Shellebi (1st Ed). Cairo: AL-Matba'at al-Amiriat.


89. Shahid Awal, M. (1996). Al-Dorus al-Shareiat fi Fiqh al-Imamiat (2nd Ed). Qom: Islamic Propagation Office.


90. Shahid Thani, Z.D. (1989). Al-Rouzat al-Bahiyat fi Sharh al-Lom'at al-Damishqiat (1st Ed). Qom: Davari Publishing.


91. ______ (1992). Masalik al-Afham ila Tanqih Sharayi' al-Islam (1st Ed). Qom: Institute of Islamic Studies.


92. ______ (1981). Rouz al-Janan fi Sharh al-Irshad al-Azhan (1st Ed). Qom: Islamic Propaganda Office Publications.


93. Sheikhizadeh, A.R. (n.d.). Majma' al-Anhar fi Sharh Multaqi al-Abhar. Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabi.


94. Sheikh Tousi, M. (1986). Al-Khilaf (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.


95. Shirazi, M. (1986). Al-Fiqh. Beirut: Dar al-Olum.


96. Tabatabaie Borujerdi, S.H. Nahayat al-Taqdir (1st Ed) (n.d.). Qom.


97. Tabatabaie Ha'eri, S.A. (1997). Riaz al-Masa'il fi Tahqiq al-Ahkam bil Dala'il. Qom: Aal al-Beit Institute.


98. Tabatabaie, S.A. (1991). Riaz al-Masail fi Bayan al-Ahkam bil Dala'il. Qom: Islamic Publishing Institute.


99. Tabatabaie Hakim, S.M. (2008). Mostamsik al-Orvat al-Vothqa (1st Ed). Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabi.


100. Tabatabaie Yazdi, M.K. (1999). Al-Orvat al-wothqa. Qom: Islamic Publishing Institute.


101. Amali, M. [Hor Amali]. (1982). Wasa'il al-Shia ila Masa'il al-Shareiat. Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabiat.


102. Allameh Helli, H. (1989). Irshad al-Azhan ila Ahkam al-Iman (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.


103. ______ (1999). Tahrir al-Ahkam al-Shareiat ala Mazhab al-Imamiat (1st Ed). Qom: Imam Sadiq Institute.


104. Omrani, Y. (2000). Al-Bayan fi Mazhab Imam al-Shafiei (1st Ed). Jeddah: Dar al-Minhaj.


105. Omira, A.B. (1994). Hashyat al-Omira ala Sharh Al-Minhaj. Beirut: Dar al-Fikr.


106. Eini, M. (1999). Albanayat Sharh al-Hidayat (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.


107. Fazil Lankarani, M. (1991). Tafsil al-Shariyat fi Sharh al-Tahrir al-wasilat - Ijtihad wa Taqlid (2nd Ed). Qom: Islamic Propagation Office.


108. Fakhr Mohaqiqin Helli, M. (2008). Izah al-Fawaid fi Sharh al-Moshkilat al-qawaid (1st Ed). Qom: Ismailian Institute.


109. Qazi, A.Y.M. (1984). Masa'il al-Feqhiyat min Kitab al-Riwayatin wa al-Wajhain (1st Ed). Riyadh: Maktabat Al-Ma'arif.


110. Qarafi, A. (1995). Alzakhirat (1st Ed). Beirut: Dar al-gharb al-Islami.


111. Qulyoubi, A.S (1994). Hashiyat al-Qolubi ala Sharh al-Minhaj. Beirut: Dar al-Fikr.


112. Kasani, A. (1985). Bada'ie al-Sana'ie fi Tartib al-Shara'ie (2nd Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.


113. Karami Moqadasi, M. (2004). Dalil al-Talib li Neil al-Matalib (1st Ed). Riyadh: Dar al-tayabat.


114. Koluthani, M. (2004). Al-Hidayat ila mazhab al-Imam Ahmad (1st Ed). (d.). Gharas Institute.


115. Kousaj, I. (2004). Masa'il al-Imam Ahmad bin Hanbal wa Issac bin Rahwiat (1st Ed). Medina: Imadat al-Bahth al-Elmi, al-jami'at al-islamiat bil Medina.


116. Mawardi, A. (1998). Al-Hawi al-Kabir (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.


117. Mahalli, J.D. (1994). Sharh al-Minhaj al-Talibin. Beirut: Dar al-Fikr.


118. Mawardi, A. (n.d.). Al-ansaf fi Ma'rifat al-Rajih min al-Khilaf (2nd Ed). Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabi.


119. _______ (2003). Tashih al-Forou' (1st Ed). Beirut: Al-Risalat Institute.


120. _______ (n.d.). Al-Hidayat fi Sharh al-Bidayat Mobtadi. Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabi.


121. Muzni, I. (1989). Mokhtasar al-Muzni. Beirut. Dar al-Ma'rifat.


122. Moqaddasi, A.R. (2003). Al-odat Sharh al-Omdat. Cairo: Dar al-Hadith


123. Moqaddasi, A.R. (1994). Al-Sharh al-Kabir (1st Ed). Cairo: Hijr.


124. Mullan Khusro, M. (n.d.). Dorar al-Hokkam Sharh al-Ghorar al-Ahkam. Beirut: Dar al-Ihya al-Kutub al-Arabiyat.


125. Minhaji Iswiti, M. (1996). Jawahir al-oqud wa mo'ayan al-qaza wa al-Moqiain wa al-Shohud (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.


126. Mo'min Qomi, M. (2001). Tahrir al-wasilat Principles - al-Qaza wa al-Shahadat (1st Ed). Tehran: Imam Khomeini Publishing Institute.


127. Musavi Ardabili, S.A.K. (2002). Fiqh al-Qaza (2nd Ed). (n.d.).


128. Musavi Khomeini, R.A. [Imam Khomeini] (n.d.). Tahrir al-wasilat. Tehran: Islamic Scientific Bookstore.


129. Musavi Khoyi, S.A.Q. (1997). Al-Taqnih fi Sharh al-Orwat al-wothqa (1st Ed). Qom: Lotfi.


130. ______ (1990). Fiqh al-Shia, Ijtihad wa Taqlid (3rd Ed). Qom: Nowzohour Publishing.


131. Musavi Sabzavari, S.A.A. (1992). Mohazzab al-Ahkam fi Bayan al-Halal wa al-Haram (4th Ed). Qom: Al-Minar Institute.


132. Musavi Qazvini, S.A. (1998). Risalat fi Idalat (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.


133. Musavi Ameli, M. (1990). Madarik al-Aham (1st Ed). Beirut: Aal-al-Beit Institute al-Ihya Al-Terath.


134. Muwaq Maliki, M. (1995). Al-taj wa iklil li Mukhtasar al-Khalil (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.


135. Meidani, A.Gh. (n.d.). Al-Bab fi Sharh al-Kitab (1st Ed). Beirut: Maktabat al-Elmiyat.


136. Najafi, M.H. (1983). Jawahir al-Kalam fi Sharh al-qawaeid al-Islam (7th Ed). Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabi.


137. Nowi, Y. (1991). Rouzat al-Talibin wa omdat al-Moftin (3rd Ed). Beirut-Damascus-Oman: al-Maktab al-Islami.


138. ______ (n.d.). Al-Majmou' Sharh al-Mohazab. Beirut: Dar al-Fikr


139. ______ (2004). Minhaj al-Talibin wa Omdat al-Moftinin (1st Ed). Beirut: Dar al-Fikr.


140. Hashimi Baghdadi, M. (1998). Al-Irshad ila Sabil al-Rishad (1st Ed). Beirut: Al-Risalat Institute.


141. Yousefi, I.M. [Fazil aabi] (1987). Kashf al-Romuz fi Sharh al-Mokhtasar al-Nafi'. Qom: Islamic Publishing Institute.