همگرایی مفهوم عدالت فقهی در فقه مذاهب اسلامی
الموضوعات :رامین فقانی 1 , محمد مهدی زارعی 2 , سعید ابراهیمی 3
1 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
3 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
الکلمات المفتاحية: عدالت, عدالت فقهی, همگرایی مفهوم عدالت, تعریف عدالت در فقه فریقین,
ملخص المقالة :
به گواهی میراث مکتوب فقه اسلامی، بسیاری از احکام و فروع فقهی، به عدالت، مشروط است. این واقعیت، اهمیت و ضرورت تعریف و مفهوم شناسی عدالت فقهی را اهمیت و ضرورت میبخشد؛ از این رو، فقهاء مذاهب اسلامی (شیعه، مالکی، حنفی، شافعی و حنبلی)، دربارهی مفهوم شناسی عدالت در فقه، با عبارات متعدد و متفاوت، اظهارنظر کردهاند و در نتیجه، ادبیات فقه اسلامی، تعاریف متعددی را برای عدالت فقهی، بیان میدارد. نوشتار پیش رو، تعریف عدالت را در فقه مذاهب اسلامی میجوید و ماهوی و واقعی بودن و یا ظاهری و عارضی بودن اختلاف بین این تعاریف را میکاود و با رویکردی تقریب گرایانه، این گمانه را به محک بررسی مینشیند که تعاریف به ظاهر متفاوت از عدالت در ادبیات فقه اسلامی، محصول شیوهی بیان و هماهنگی با ادبیات رایج در هر مذهب فقهی است و با استناد به توضیحات فقیهان هر یک از مذاهب اسلامی (شیعه، مالکی، حنفی، شافعی و حنبلی)، به تحلیل عمدهترین تعاریف عدالت فقهی روی میآورد که در کتب فقهی مسطور است و در پایان پژوهش، به این نتیجه دست مییابد که همهی تعاریف بیان شده برای عدالت فقهی، در مذاهب اسلامی، بر مفهومی واحد، همگرا و دارای اتفاق هستند و از این رو، عدالت، در ادبیات فقه مذاهب اسلامی، تنها، دارای یک معنی است؛ امتثال واجبات، اجتناب از کبائر و عدم اصرار بر ارتکاب صغائر. اما میتوان گفت در باب معاملات عدالت نفسانی حداقلی شهود و در ابواب مربوط به قضاء، حدود و قصاص عدالت نفسانی حداکثری مورد توجه میباشد.
- آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین (1413). مقالة فی العدالة (چاپ اول). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
- آشتیانی، محمد حسن بن جعفر (1425). کتاب القضاء (چاپ اول). قم: انتشارات زهیر ـ کنگره علامه آشتیانی.
- ابن ابی تَغْلب، عبد القادر بن عمر (1403). نیل المآرب بشرح دلیل الطالب (چاپ اول). کویت: مکتبة الفلاح.
- ابن ابی العز، علی بن علی (1424). التنبیه على مشکلات الهدایة (چاپ اول). ناشرون: مکتبة الرشد.
- ابن ادریس حلی، محمد بن منصور (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (چاپ دوم). قم، دفتر انتشارات اسلامی.
- ابن اسحاق جندی، خلیل بن إسحاق (1429). التوضیح فی شرح المختصر (چاپ اول). قاهره: مرکز نجیبویه للمخطوطات و خدمة التراث.
- ابن بَلْبان، محمد بن بدر الدین (1416). أخصر المختصرات (چاپ اول). بیروت: دار البشائر الإسلامیة.
- ابن تیمیه، عبد السلام بن عبد الله (1404). المحرر فی الفقه (چاپ دوم). ریاض: مکتبة المعارف.
- ابن جَلاّب مالکی، عبید الله بن حسین (1428). التفریع فی فقه الإمام مالک بن أنس (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابن حجر هیتمی، أحمد بن محمد (1357). تحفة المحتاج فی شرح المنهاج. قاهره: المکتبة التجاریة مصطفى محمد.
- ابن حمزه طوسی، محمد بن علی (1408). الوسیلة إلی نیل الفضیلة (چاپ اول). قم: کتابخانه مرعشی نجفی.
- ابن رشد حفید، محمد بن احمد (1425). بدایة المجتهد و نهایة المقتصد (چاپ اول). قاهره: دار الحدیث.
- ابن رشد قرطبی، محمد بن احمد (1408). البیان و التحصیل (چاپ دوم). بیروت: دار الغرب الإسلامی.
- ابن رفعه، احمد بن محمد (1429). کفایة النبیه فی شرح التنبیه (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابن شاس، عبد الله بن نجم (1423). عقد الجواهر الثمینة فی مذهب عالم المدینة (چاپ اول). بیروت: دار الغرب الإسلامی.
- ابن عابدین، محمد بن محمد امین (1412). قره عین الأخیار لتکملة رد المحتار علی الدر المختار (چاپ دوم). بیروت: دار الفکر.
- ابن عابدین، محمد امین بن عمر (1412). رد المحتار على الدر المختار (چاپ دوم). بیروت: دار الفکر.
- ـــــــــــــــــــــــــــــ (بیتا). منحة الخالق (چاپ دوم). بیروت: دار الکتاب الإسلامی.
- ابن عبد البر قرطبی، یوسف بن عبد الله (1398). کتاب الکافی فی فقه اهل المدینة المالکی (چاپ اول). ریاض: مکتبة الریاض الحدیثة.
- ابن عسکر بغدادی، عبد الرحمن بن محمد (بیتا). إرشاد السالک إلى أشرف المسالک فی فقه الإمام مالک (چاپ سوم). قاهره: مطبعة الحلبی.
21- ابن فهد، احمدبنمحمد بن فهد اسدی (1412). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
- ابن قائد نجدی، عثمان بن احمد (1419). حاشیة المنتهى (چاپ اول). بیروت: مؤسسة الرسالة.
- ابن قاسم غزی، محمد بن قاسم (1425). فتح القریب المجیب فی شرح ألفاظ التقریب (چاپ اول). بیروت: دار ابن حزم.
- ابن قدامة المقدسی، عبد الله بن احمد (1414). الکافی فی فقه الإمام أحمد (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1388). المغنی. قاهره: مکتبة القاهرة.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1421). المقنع فی فقه الإمام أحمد (چاپ اول). جدّه: مکتبة السوادی.
- ابن مازَه، محمود بن احمد (1424). المحیط البرهانی فی الفقه النعمانی (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابن مفلح، ابراهیم بن محمد (1418). المبدع فی شرح المقنع (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابن مفلح، محمد بن مفلح (1424). الفروع (چاپ اول). بیروت: مؤسسة الرسالة.
- ابن ملقن، عمر بن علی (1427). التذکرة فی الفقه الشافعی (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابن مُنَجَّى تنوخی، مُنَجَّى بن عثمان (1424). الممتع فی شرح المقنع (چاپ اول). مکه مکرمه: مکتبة الأسدی.
- ابن مودود موصلی، عبد الله بن محمود (1356). الاختیار لتعلیل المختار (چاپ اول). قاهره: مطبعة الحلبی.
- ابن نجار، محمد بن احمد (1419). منتهى الإرادات (چاپ اول). بیروت: مؤسسة الرسالة.
- ابن نجیم، زین الدین بن ابراهیم (بیتا). البحر الرائق شرح کنز الدقائق (چاپ دوم). بیروت: دار الکتاب الإسلامی.
- ابن نقیب، احمد بن لؤلؤ (1402). عمدة السالک وعدة النّاسک (چاپ اول). قطر: الشؤون الدینیة.
- اردبیلی، احمد بن محمد (1403). مجمع الفائدة و البرهان (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- اردکانی، مرتضی بن محمد (1402). رسالة فی العدالة (چاپ اول). قم: مؤلف.
- اصفهانی، احمد بن حسین (بیتا). الغایة و التقریب. بیروت: عالم الکتب.
- اصفهانی، بهاءالدین محمد بنحسن [فاضل هندی] (1405). کشف اللثام. قم: کتابخانه آیتالله مرعشینجفی.
- انصاری، مرتضی بن محمد امین (1414). رسالة فی العدالة (چاپ اول). قم: مجمع الفکر الإسلامی.
- انصاری سنیکی، زکریا بن محمد (بیتا). أسنى المطالب فی شرح روض الطالب. بیروت: دار الکتاب الإسلامی.
- ــــــــــــــــــــــــــــــ (1414). فتح الوهاب بشرح منهج الطلاب. بیروت: دار الفکر.
- ــــــــــــــــــــــــــــــ (1417). منهج الطلاب فی فقه الإمام الشافعی (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ایزدی فرد، علی اکبر؛ کاویار، حسین (1389). عدالت نفسانی حداقلی شهود. فصلنامه حقوق، دوره 40، شماره 4، ص 96-98.
- بُجَیْرَمِیّ، سلیمان بن محمد (1369). التجرید لنفع العبید. قاهره: مطبعة الحلبی.
- بحرانی، یوسف بن احمد (1405). الحدائق الناضرة فی الأحکام العترة الطاهرة (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- بعلی، احمد بن عبد الله (بیتا). الروض الندی شرح کافی المبتدی. ریاض: المؤسسة السعیدیة.
- بعلی خلوتی، عبد الرحمن بن عبد الله (1423). کشف المخدرات والریاض المزهرات لشرح أخصر المختصرات (چاپ اول). بیروت: دار البشائر الإسلامیة.
- بکری دمیاطی، عثمان بن محمد شطا (1418). إعانة الطالبین على حل ألفاظ فتح المعین (چاپ اول). بیروت: دار الفکر.
- بُلْقِینی، عمر بن رسلان (1433). التدریب فی الفقه الشافعی (چاپ اول). ریاض: دار القبلتین.
- بهبهانی، محمد باقر بن محمد اکمل (1424). مصابیح الظلام (چاپ اول). قم: مؤسسه وحید بهبهانی.
- بهوتى، منصور بن یونس (1414). دقائق أولی النهى لشرح المنتهى (چاپ اول). بیروت: عالم الکتب.
- ــــــــــــــــــــــ (بیتا). الروض المربع شرح زاد المستقنع. بیروت: دار المؤید - مؤسسة الرسالة.
- ــــــــــــــــــــــ (1431). عمدة الطالب لنیل المآرب (چاپ اول). کویت: مؤسسة الجدید النافع.
- ــــــــــــــــــــــ (بیتا). کشاف القناع عن متن الإقناع. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- جمل، سلیمان بن عمر (بیتا). فتوحات الوهاب بتوضیح شرح منهج الطلاب. بیروت: دار الفکر.
- جوینی، عبد الملک بن عبد الله (1428). نهایة المطلب فی درایة المذهب (چاپ اول). جدّه: دار المنهاج.
- حجاوی، موسى بن احمد (بیتا). الإقناع. بیروت: دار المعرفة.
- ـــــــــــــــــــــــ (بیتا). زاد المستقنع فی اختصار المقنع. ریاض: دار الوطن للنشر.
- حدادی، ابو بکر بن علی (1322). الجوهرة النیرة (چاپ اول). قاهره: المطبعة الخیریة.
- حسینی عاملی، سید محمد بن جواد (1419). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- حَصْکَفِی، محمد بن علی (1423). الدر المختار شرح تنویر الأبصار و جامع البحار (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- حصنی، محمد بن عبد المؤمن (1415). کفایة الأخیار فی حل غایة الإختصار (چاپ اول). دمشق: دار الخیر.
- حطاب رُعینی، محمد بن محمد (1412). مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل (چاپ سوم) بیروت: دار الفکر.
- حلبی، تقی الدین بن نجم الدین (1403). الکافی فی الفقه (چاپ اول). اصفهان: کتابخانهی عمومی امام أمیر المؤمنین (ع).
- حلی، ابوالقاسمنجمالدینجعفربنحسن [محقق حلی] (1409). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (چاپ دوم). تهران: استقلال.
- حلّی، یحیی بن سعید (1405). الجامع للشرایع (چاپ اول). قم: مؤسسة سید الشهداء العلمیة.
- خطیب شربینی، محمد بن احمد (1415). مغنی المحتاج إلى معرفة معانی ألفاظ المنهاج (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- خنفر، حازم أحمد (بیتا). الحاشیة العثیمینیة على زاد المستقنع. بیجا: بینا.
- دسوقی، محمد بن احمد (بیتا). حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر. بیروت: دار الاحیاء الکتب العربیة.
- دَمِیرِی، بهرام بن عبد الله (1429). الشامل فی فقه الإمام مالک (چاپ اول). قاهره: مرکز نجیبویه للمخطوطات و خدمة التراث.
- دَمِیرِی، محمد بن موسى (1425). النجم الوهاج فی شرح المنهاج (چاپ اول). جدّه: دار المنهاج.
- رملی، محمد بن احمد (بیتا). غایة البیان شرح زبد ابن رسلان. بیروت: دار المعرفة.
- ــــــــــــــــــــ (1404). نهایة المحتاج إلى شرح المنهاج. بیروت: دار الفکر.
- رویانی، عبد الواحد بن اسماعیل (1430). بحر المذهب فی فروع المذهب الشافعی (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- زُرْقانی، عبد الباقی بن یوسف (1422). شرح الزُّرْقانی علی مختصر الخلیل (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- زرکشی، محمد بن عبد الله (1413). شرح الزرکشی علی مختصر الخرقی. بیجا: دار العبیکان.
- زمخشری، جارالله محمود بن عمر (1406). الکشّاف عن حقائق غوامضالتنزیل و عیون الاقاویل فی وجوهالتأویل. بیروت: دارالکتاب العربی.
- زَیْلَعِی، عثمان بن علی (1313). تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق (چاپ اول). قاهره: المطبعة الأمیریة.
- سبحانی تبریزی، جعفر (1418). نظام القضاء و الشهادات فی الشریعة الاسلامیة الغراء (چاپ اول). قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن (1247). ذخیرة المعاد (چاپ اول) (چاپ سنگی). قم: موسسه آل البیت (ع).
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1423). کفایة الأحکام (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- سرخسی، محمد بن احمد (1414). المبسوط. بیروت: دار المعرفة.
- سُغْدی، علی بن حسین (1404). النتف فی الفتاوى (چاپ دوم). عمان ـ بیروت: دار الفرقان ـ مؤسسة الرسالة.
- سمرقندی، نصر بن محمد (1386). عیون المسائل (چاپ اول). بغداد: مطبعة أسعد.
- سیوری، مقدادبنعبدالله [فاضل مقداد] (1384). کنز العرفان فی فقه القرآن. تهران: مکتبه مرتضویه.
- شُرُنْبُلالِیّ، حسین بن عمار (بیتا). حاشیة الشُّرُنْبُلالی. بیروت: دار إحیاء الکتب العربیة.
- شِلْبِیّ، احمد بن محمد (1313). حاشیة الشِّلْبِیّ (چاپ اول). قاهره: المطبعة الأمیریة.
- شهید اول، محمد بن مکی (1417). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی (1410). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (چاپ اول). قم: انتشارات داوری.
- _______________ (1413). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام (چاپ اول). قم: مؤسسه معارف اسلامیه.
- ـــــــــــــــــــــــــــ (1402). روض الجنان فی شرح الارشاد الأذهان (چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
- شیخی زاده، عبد الرحمن بن محمد (بیتا). مجمع الأنهر فی شرح ملتقى الأبحر. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن (1407). الخلاف (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- شیرازی، محمد (1407). الفقه. بیروت: دارالعلوم.
- طباطبائی بروجردی، سید حسین (بیتا). نهایة التقریر (چاپ اول). قم: بینا.
- طباطبائی حائری، سید علی بن محمد (1418). ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. قم: مؤسسه آل البیت (ع).
- طباطبایی، سیدعلی (1412). ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
- طباطبائی حکیم، سید محسن (1430). مستمسک العروة الوثقی (چاپ اول). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- طباطبایییزدی، محمدکاظم (1420). العروﺓ الوثقی. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
- عاملی، محمدبنحسن [حر عاملی] (1403). وسائل اﻟﺸﻴﻌﺔ الی مسائل الشرﻴﻌﺔ. بیروت: دار احیاء التراث العرﺒﻴﺔ.
- علامه حلی، حسن بن یوسف (1410). إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان (چاپ اول). قم، دفتر انتشارات اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــ (1420). تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة (چاپ اول). قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- عمرانی، یحیى بن سالم (1421). البیان فی مذهب الإمام الشافعی (چاپ اول). جدّه: دار المنهاج.
- عُمیره، احمد برلسی (1415). حاشیة عمیرة علی شرح المنهاج. بیروت: دار الفکر.
- عینی، محمود بن احمد (1420). البنایة شرح الهدایة (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- فاضل لنکرانی، محمد (1412). تفصیل الشریعة فی شرح التحریر الوسیلة ـ الاجتهاد و التقلید (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- فخر المحققین حلی، محمد بن حسن (1387). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد (چاپ اول). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
- قاضی أبو یعلى، محمد بن حسین (1405). المسائل الفقهیة من کتاب الروایتین و الوجهین (چاپ اول). ریاض: مکتبة المعارف.
- قرافی، احمد بن ادریس (1416). الذخیرة (چاپ اول). بیروت: دار الغرب الاسلامی.
- قلیوبی، احمد سلامه (1415). حاشیة القلیوبی علی شرح المنهاج. بیروت: دار الفکر.
- کاسانی، ابوبکر بن مسعود (1406). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع (چاپ دوم). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- کرمی مقدسی، مرعی بن یوسف (1425). دلیل الطالب لنیل المطالب (چاپ اول). ریاض: دار طیبة.
- کلوذانی، محفوظ بن احمد (1425). الهدایة على مذهب الإمام أحمد (چاپ اول). بیجا: مؤسسة غراس.
- کوسج، اسحاق بن منصور (1425). مسائل الإمام أحمد بن حنبل و إسحاق بن راهویه (چاپ اول). مدینه منوره: عمادة البحث العلمی، الجامعة الإسلامیة بالمدینة المنورة.
- نیآوردی، علی بن محمد (1419). الحاوی الکبیر (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- مَحَلِّی، جلال الدین (1415). شرح منهاج الطالبین. بیروت: دار الفکر.
- مرداوی، علی بن سلیمان (بیتا). الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف (چاپ دوم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- ــــــــــــــــــــــ (1424). تصحیح الفروع (چاپ اول). بیروت: مؤسسة الرسالة.
- ـــــــــــــــــــــــ (بیتا). الهدایة فی شرح بدایة المبتدی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- مزنی، اسماعیل بن یحیى (1410). مختصر المزنی. بیروت: دار المعرفة.
- مقدسی، عبد الرحمن بن ابراهیم (1424). العدة شرح العمدة. قاهره: دار الحدیث.
- مقدسی، عبد الرحمن بن محمد (1415). الشرح الکبیر (چاپ اول). قاهره: هجر.
- ملا خسرو، محمد بن فرامرز (بیتا). درر الحکام شرح غرر الأحکام. بیروت: دار إحیاء الکتب العربیة.
- منهاجی اسیوطی، محمد بن احمد (1417). جواهر العقود و معین القضاة و الموقعین و الشهود (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- مؤمن قمی، محمد (1422). مبانی تحریر الوسیلة ـ القضاء و الشهادات (چاپ اول). تهران: مؤسسه نشر آثار امام خمینی (قده).
- موسوی اردبیلی، سید عبد الکریم (1423). فقه القضاء (چاپ دوم). قم: بینا.
- موسوی خمینی، سید روح الله [امام خمینی] (بیتا). تحریر الوﺴﻴﻟﺔ. تهران: کتابفروشی علمی اسلام.
- موسوی خویی، سید ابوالقاسم (1418). التنقیح فی شرح العروة الوثقی (چاپ اول). قم: لطفی.
- ـــــــــــــــــــــــــــ (1411). فقه الشیعة، الاجتهاد و التقلید (چاپ سوم). قم: چاپخانه نوظهور.
- موسوی سبزواری، سید عبد الأعلی (1413). مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام (چاپ چهارم). قم: مؤسسه المنار.
- موسوی قزوینی، سید علی (1419). رسالة فی العدالة (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- موسوی عاملی، محمد بن علی (1411). مدارک الاحکام (چاپ اول). بیروت: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
- موّاق مالکی، محمد بن یوسف (1416). التاج و الإکلیل لمختصر خلیل (چاپ اول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
- میدانی، عبد الغنی بن طالب (بیتا). اللباب فی شرح الکتاب. بیروت: المکتبة العلمیة.
- نجفی، محمد حسن (1404). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام (چاپ هفتم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- نووی، یحیى بن شرف (1412). روضة الطالبین وعمدة المفتین (چاپ سوم). بیروت- دمشق- عمان: المکتب الإسلامی.
- ــــــــــــــــــــ (بیتا). المجموع شرح المهذب. بیروت: دار الفکر.
- ــــــــــــــــــــ (1425). منهاج الطالبین و عمدة المفتین (چاپ اول). بیروت: دار الفکر.
- هاشمی بغدادی، محمد بن احمد (1419). الإرشاد إلى سبیل الرشاد (چاپ اول). بیروت: مؤسسة الرسالة.
- یوسفی، ابن ابیالمجد [فاضل آبی] (1408). کشف الرموز فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسه نشر اسلامی
- Akhund Khorasani, M.K. (1992). Maqalat fi Al-Edalat (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.
- Ashtiani, M.H. (2004). Kitab Al-Qaza (1st Ed). Qom: Zoheir Publication-Allameh Ashtiani's congress.
- Ibn Abi-Taghlab, A.Q. (1982). Neil Al-Ma'areb bi Sharh Dalil Al-Talib (1st Ed). Kuwait: Maktabat Al-Fallah.
- Ibn Abi Al-Ezz, A. (2003). Al-Tanbih Ala Moshkilat Al-Hedayat (1st Ed). Nashirun: Maktabat Al-Rushd.
- Ibn Idris Helli, M. (1989). Al-Sarair Al-Havi li Tahrir Al-Fatava (2nd Ed). Qom: Islamic Propagation Office.
- Ibn Isaac Jondi, Kh. (2008). Al-tozih fi Sharh Al-Mokhtadar (1st Ed). Cairo: Najibivaih li Al-Makhlouqat wa Khadamat Al-Terath Center.
- Ibn Ballaban, M.. (1995). Akhsar Al-Mokhtasarat (1st Ed). Beirut: Dar Al-Bashaer Al-Islamiat.
- Ibn Teimiyeh, A.S. (1983). Al-Moharrar fi Al-Fiqh (2nd Ed) Riyadh: Maktabat Al-Ma'arif.
- Ibn Jallab Maliki, O.A. (2007). Al-Tafri' fi Feqh Al-Imam Malik bin Anas (1st Ed). Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiyat.
- Ibn Hajar Heitami, A. (1978). Tohfat Al-Mohtaj fi Sharh Al-Minhaj. Cairo: AL-Maktabat Al-Tijariyat Mustafa Mohammad.
- Ibn Hamzeh Tusi, M. (1987). Al-Wasilat ila Neil Al-Fazilat (1st Ed). Qom: Mar'ashi Najafi's Library.
- Ibn Rushd Hafid, M. (2004). Bidayat Al-Mojtahid wa Nahayat Al-Moqtasid (1st Ed). Cairo: Dar Al-Hadith.
- Ibn Rushd Qurtabi, M. (1987). Al-Bayan wa Al-Tahsil (2nd Ed). Beirut: Dar Al-Gharb Al-Islami.
- Ibn Rafa't, A. (2008). Kifayat Al-Nabih fi Sharh Al-Tanbih (1st Ed). Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiyyat.
- Ibn Shas, A. (2002). Aqd Al-Jawahir Al-Thaminat fi Mazhab Alim Al-Madinat (1st Ed). Beirut: Dar Al-Gharb Al-Islami.
- Ibn Abidin, M. (1991). Qorrat Al-Ain Al-Akhyar li Takmalat Rad Al-Muhtar ala Al-Dor Al-Mokhtar (2nd Ed). Beirut: Dar Al-Fikr.
- Ibn Abidin, M.A. (1991). Rad Al-Mohtar ala Dor Al-Mokhtar (2nd Ed) Beirut: Dar Al-Fikr.
- ________ (n.d.). Mihat Al-Khaliq (2nd Ed). Beirut: Dar Al-Kutub Al-Islami.
- Ibn Abd Al-Bir Qortabi, Y. (1977). kitab Al-Kafi fi Fiqh Ahl Al-Madinat Al-Maliki (1st Ed). Riyadh: Maktabat Al-Riyadh Al-Hadithat.
- Ibn Askar Baghdadi, A.R. (n.d). Irshad Al-Salik ila Ashraf Al-Masalik fi Fiqh Al-Imam Malik (3rd Ed). Cairo: Matba'at Al-Halabi.
- Ibn Fahd, A. (1991). Al-Mazhab al-bari' fi Sharh al-Mukhtasar al-Nafi'. Qom: Islamic Publishing Institute.
- Ibn Qaid Najdi, O. (1998). Hashiyat al-Montaha (1st Ed). Beirut: Al-Risalat Institute.
- Ibn Qasim Ghizi, M. (2004). Fath al-qarib al-Mujib fi Sharh Alfaz al-Taqrib (1st Ed). Beirut: Dar Ibn Hazm.
- Ibn Qodamat al-Moqaddasi, A. (1993). Al-Kafi fi Fiqh al-Imam Ahmad (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyat.
- ________ (2009). Al-Mughni. Cairo: Maktabat al-Cairo.
- ________ (2000). Al-Moqna' fi Fiqh al-Imam Ahmad (1st Ed). Jeddah: Maktabat al-Sawadi.
- Ibn Maaza, M. (2003). Al-muhit al-Burhani fi Fiqh al-No'mani (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub Al-Islamiat.
- Ibn Muflah, I. (1997). Al-Mubdi' fi Sharh al-Muqni (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub Al-Islamiat.
- Ibn Muflah, M. (2003). Al-Foruo' (1st Ed). Beirut: Al-Risalat Institute.
- Ibn Mulqan, O. (2006). Al-Tathkirat fi Fiqh al-Shafiei (1st Ed). Beirut, Dar al-Kutub al-Islamiat.
- Ibn Munnaji Tanukhi, M. (2003). Al-Momtani' fi Sharh al-Muqni (1st Ed). Honorable Mecca: Maktabat al-Asadi.
- Ibn Mudud al-Musili, A. (1977). Al-Ikhtiar li Ta'lil al-Mukhtar (1st Ed). Cairo: Matba'at al-Halabi.
- Ibn Najjar, M. (1998). Muntaha al-Iradat (1st Ed). Beirut: Al-Risalat Institute.
- Ibn Najim, Z.D. (n.d.). Al-Bahr al-Ra'eq Sharh Kanz al-Daqa'eq (2nd Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Islamiat.
- Ibn Naqib, A. (1981). Omdat al-Salik wa Iddat al-Nasik (1st Ed). Qatar: Al-Sho'un al-Diniyat.
- Ardabili, A. (1982). Majma' al-Fa'edat wa al-Burhan (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.
- Ardakani, M. (1981). Risalat fi al-Idalat (1st Ed). Qom: Mo'alif.
- Esfahani, A. (n.d.). Al-Ghayat wa Taqrib. Beirut: Alam al-Kutub.
- Esfahani, B.D.M [Hindi Fazil] (1984). Kashaf al-Litham. Qom: Ayatollah Mar'ashi Najafi Library.
- Ansari, M. (1993). Risalat fi al-Idalat (1st Ed). Qom: Majma' al-Fikr al-Islami.
- Ansari Seniki, Z. (n.d.). Asni al-Matalib fi Sharh Rouz al-Talib. Beirut: Dar al-Kutub al-Islami.
- _______ (1993). Fath al-wahab bi Sharh Minhaj al-Tullab. Beirut, Dar al-Fikr.
- _______ (1996). Minhaj al-Tullab fi Fiqh al-Imam al-Shafiei (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.
- Izadi Fard, A.A., Kavyar, H. (2010). Minimal Intuitive Sensual Justice. Law Quarterly, 40th period, num. 4.
- Bujayrami, S. (1990). Al-Tajrid li Naf' al-Abid. Cairo: Matba'at al-Halabi.
- Bahrani, Y. (1984). Al-Hadaeq al-Nazirat fi al-Ahkam al-Itrat al-Tahirat (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.
- Ba'li, A. (n.d.). Al-Rouz al-Nidi Sharh al-Kafi al-Mubtadi. Riyadh: Al-Sa'idiat Institute.
- Ba'li Khalwati, A.R. (2002). Kashf al-Mukhaddarat wa al-Riaz al-Muzhirat li Sharh Akhsar al-Mukhtasarat (1st Ed). Beirut: Dar al-Bashaer al-Islamiat.
- Bukri Dimyati, O. (1997). I'anat al-Talibin ala Hal al-Alfaz Fath al-Mu'in (1st Ed). Beirut: Dar al-Fikr.
- Bullaqini, O. (2002). Al-Tadrib fi Fiqh al-Shafiei (1st Ed). Riyadh: Dar al-Qiblatain.
- Bihbahani, M.B. (2003). Masabih al-Zulam (1st Ed). Qom: Vahid Bihbahani Institute.
- Buhouti, M. (1993). Daqaiq al-Oula al-Nahy li Sharh al-Muntaha (1st Ed). Beirut: Alim al-Kitab.
- ______ (n.d.). Al-Rouz al-Muraba' Sharh Zad al-Mustaqna'. Beirut: Dar al-Mo'ayad - al-Risalat Institute.
- ______ (2009). Omdat al-Talib li Neil al-Ma'arib (1st Ed). Kuwait: Al-Jadid al-Naji' Institute.
- ______ (n.d.). Kishaf al-Qina' an Matn al-Iqna'. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.
- Jamal, S. (n.d.). Fotouhat al-wahhab bi Touzih Sharh Minhaj al-Tullab. Beirut: Dar al-Fikr.
- Jowieni, A.M. (2007). Nahayat al-Matlab fi Dirayat al-Mazhab (1st Ed). Jeddah: Dar al-Minhaj.
- Hijawi, M. (n.d.). Al-Iqna'. Beirut: Dar al-Ma'rifat.
- ______ (n.d.). Zad al-Mustaqna' fi Ikhtisar al-Muqna'. Riyadh: Dar al-watan li Nashr.
- Haddadi, A. (1943). Al-jouharat al-Nayirat (1st Ed). Cairo: aL-Matba'at al-Kheiriat.
- Hussaini Amili, S.M. (1998). Miftah al-Kiramat fi Sharh Qawa'id al-Ilamat (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.
- Haskafi, M. (2002). Al-dur al-Mukhtar Sharh Tanwir al-Absar wa Jame' al-Bihar (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.
- Hisni, M. (1994). Kifayat al-Akhyar fi Hal Qayat al-Ikhtisar (1st Ed). Damascus: Dar al-Kheir.
- Hotab Roini, M. (1991). Mawahib al-Jalil fi Sharh Mukhtasar Khalil (3rd Ed). Beirut: Dar al-Fikr.
- Halabi, T.D. (1982). Al-Kafi fi al-Fih (1st Ed). Esfahan: Imam Amir al-Mo'minin Public Library.
- Hilli, A.Q., Najm Din, J. [Mohaqaq Hilli] (1998). Sharayi' al-Islam fi Masail al-Halal wa al-Haram (2nd Ed). Tehran: Istiqlal.
- Hilli, Y. (1984). Al-jami' li Sharayi' (1st Ed). Qom: Seyyed al-Shohada al-Ilmiyat Institute.
- Khatib Sharbini, M. (1994). Moghni al-Muhtaj ila Ma'rifat Ma'ani Alfaz al-Minhaj (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.
- Khanfar, H.A. (n.d.). Al-Hashiyat al-Athiminihat ala Zad al-Mustaghna'.
- Disouqi, M. (n.d.). Hashiyat al-Disouqi ala al-Sharh al-Kabir. Beirut: Dar al-Ihya' al-Kutub al-Arabiyat.
- Dameiri, B. (2008). Al-Shamil fi Fiqh al-Imam Malik (1st Ed). Cairo: Najibivaih li Al-Makhlouqat wa Khadamat Al-Terath Center.
- Dameiri, M. (2004). Al-Najm al-wahaj fi Sharh al-Minhaj (1st Ed). Jeddah: Dar al-Minhaj.
- Ramli, M (n.d.). Ghayat al-Bayan Zobd bin Raslan. Beirut: Dar al-Ma'rifat.
- ______ (1983). Nahayat al-Muhtaj ila Sharh al-Minhaj. Beirut: Dar al-Fikr.
- Rouyani, A.W. (2008). Bahr al-Mazhab fi Foru' al-Mazhab al-Shafiei (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.
- Zorqani, A.B. (2001). Sharh al-Zarqani ala Mukhtasar al-Khalil (1st Ed). Beirut, Dar al-Kutub al-Ilmiyat.
- Zarkashi, M. (1992). Sharh al-Zarkashi ala Mukhtasar al-Kharqi, (n.d.). Dar al-Abikan.
- Zamakhshari, J.A.M. (1985). Al-Kushaf an Ha'ayeq Ghawamiz al-Tanzil wa Oyounalaqawil fi Vojuh al-Ta'vil. Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi.
- Zaylaei, O. (1934). Tabyin al-Haqayeq Sharh Kanz al-Daqayeq (1st Ed). Cairo: Matba'at al-Amiriyat.
- Sobhani, Tabrizi, J. (1997). Nizam al-Qaza wa al-Shahadat fi al-Shariat al-Islamiat al-Ghora (1st Ed). Qom: Imam Sadiq Institute.
- Sabzawari, M.B. (1868). Zakhirat al-Ma'ad (1st Ed). (Lithography). Qom: Aal al-Beit Institute.
- _______ (2002). Kifayat al-Ahkam (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.
- Sirakhsi, M. (1993). Almabsout. Beirut: Dar al-Ma'rifat.
- Soghdi, A. (1983). Al-Natf fi al-Fatawa (2nd Ed). Oman-Beirut: Dar al-Furqan - al-Risalat Institute.
- Samarqandi, N. (2007). Oyoun al-Masail (1st Ed). Baghdad: Matba'at Asad.
- Siravi, M. [Fazil Miqdad] (2005). Kanz al-Irfan fi Fiqh al-Qor'an. Tehran: Maktabat al-Mortazaviat.
- Shoronbolali, H. (n.d.). Hashiyat al-Shoronbolali. Beirut: Dar al-Ihya al-Kutub al-Arabiyat.
- Shellebi, A. (1934). Hashiyat al-Shellebi (1st Ed). Cairo: AL-Matba'at al-Amiriat.
- Shahid Awal, M. (1996). Al-Dorus al-Shareiat fi Fiqh al-Imamiat (2nd Ed). Qom: Islamic Propagation Office.
- Shahid Thani, Z.D. (1989). Al-Rouzat al-Bahiyat fi Sharh al-Lom'at al-Damishqiat (1st Ed). Qom: Davari Publishing.
- ______ (1992). Masalik al-Afham ila Tanqih Sharayi' al-Islam (1st Ed). Qom: Institute of Islamic Studies.
- ______ (1981). Rouz al-Janan fi Sharh al-Irshad al-Azhan (1st Ed). Qom: Islamic Propaganda Office Publications.
- Sheikhizadeh, A.R. (n.d.). Majma' al-Anhar fi Sharh Multaqi al-Abhar. Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabi.
- Sheikh Tousi, M. (1986). Al-Khilaf (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.
- Shirazi, M. (1986). Al-Fiqh. Beirut: Dar al-Olum.
- Tabatabaie Borujerdi, S.H. Nahayat al-Taqdir (1st Ed) (n.d.). Qom.
- Tabatabaie Ha'eri, S.A. (1997). Riaz al-Masa'il fi Tahqiq al-Ahkam bil Dala'il. Qom: Aal al-Beit Institute.
- Tabatabaie, S.A. (1991). Riaz al-Masail fi Bayan al-Ahkam bil Dala'il. Qom: Islamic Publishing Institute.
- Tabatabaie Hakim, S.M. (2008). Mostamsik al-Orvat al-Vothqa (1st Ed). Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabi.
- Tabatabaie Yazdi, M.K. (1999). Al-Orvat al-wothqa. Qom: Islamic Publishing Institute.
- Amali, M. [Hor Amali]. (1982). Wasa'il al-Shia ila Masa'il al-Shareiat. Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabiat.
- Allameh Helli, H. (1989). Irshad al-Azhan ila Ahkam al-Iman (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.
- ______ (1999). Tahrir al-Ahkam al-Shareiat ala Mazhab al-Imamiat (1st Ed). Qom: Imam Sadiq Institute.
- Omrani, Y. (2000). Al-Bayan fi Mazhab Imam al-Shafiei (1st Ed). Jeddah: Dar al-Minhaj.
- Omira, A.B. (1994). Hashyat al-Omira ala Sharh Al-Minhaj. Beirut: Dar al-Fikr.
- Eini, M. (1999). Albanayat Sharh al-Hidayat (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.
- Fazil Lankarani, M. (1991). Tafsil al-Shariyat fi Sharh al-Tahrir al-wasilat - Ijtihad wa Taqlid (2nd Ed). Qom: Islamic Propagation Office.
- Fakhr Mohaqiqin Helli, M. (2008). Izah al-Fawaid fi Sharh al-Moshkilat al-qawaid (1st Ed). Qom: Ismailian Institute.
- Qazi, A.Y.M. (1984). Masa'il al-Feqhiyat min Kitab al-Riwayatin wa al-Wajhain (1st Ed). Riyadh: Maktabat Al-Ma'arif.
- Qarafi, A. (1995). Alzakhirat (1st Ed). Beirut: Dar al-gharb al-Islami.
- Qulyoubi, A.S (1994). Hashiyat al-Qolubi ala Sharh al-Minhaj. Beirut: Dar al-Fikr.
- Kasani, A. (1985). Bada'ie al-Sana'ie fi Tartib al-Shara'ie (2nd Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.
- Karami Moqadasi, M. (2004). Dalil al-Talib li Neil al-Matalib (1st Ed). Riyadh: Dar al-tayabat.
- Koluthani, M. (2004). Al-Hidayat ila mazhab al-Imam Ahmad (1st Ed). (d.). Gharas Institute.
- Kousaj, I. (2004). Masa'il al-Imam Ahmad bin Hanbal wa Issac bin Rahwiat (1st Ed). Medina: Imadat al-Bahth al-Elmi, al-jami'at al-islamiat bil Medina.
- Mawardi, A. (1998). Al-Hawi al-Kabir (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.
- Mahalli, J.D. (1994). Sharh al-Minhaj al-Talibin. Beirut: Dar al-Fikr.
- Mawardi, A. (n.d.). Al-ansaf fi Ma'rifat al-Rajih min al-Khilaf (2nd Ed). Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabi.
- _______ (2003). Tashih al-Forou' (1st Ed). Beirut: Al-Risalat Institute.
- _______ (n.d.). Al-Hidayat fi Sharh al-Bidayat Mobtadi. Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabi.
- Muzni, I. (1989). Mokhtasar al-Muzni. Beirut. Dar al-Ma'rifat.
- Moqaddasi, A.R. (2003). Al-odat Sharh al-Omdat. Cairo: Dar al-Hadith
- Moqaddasi, A.R. (1994). Al-Sharh al-Kabir (1st Ed). Cairo: Hijr.
- Mullan Khusro, M. (n.d.). Dorar al-Hokkam Sharh al-Ghorar al-Ahkam. Beirut: Dar al-Ihya al-Kutub al-Arabiyat.
- Minhaji Iswiti, M. (1996). Jawahir al-oqud wa mo'ayan al-qaza wa al-Moqiain wa al-Shohud (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.
- Mo'min Qomi, M. (2001). Tahrir al-wasilat Principles - al-Qaza wa al-Shahadat (1st Ed). Tehran: Imam Khomeini Publishing Institute.
- Musavi Ardabili, S.A.K. (2002). Fiqh al-Qaza (2nd Ed). (n.d.).
- Musavi Khomeini, R.A. [Imam Khomeini] (n.d.). Tahrir al-wasilat. Tehran: Islamic Scientific Bookstore.
- Musavi Khoyi, S.A.Q. (1997). Al-Taqnih fi Sharh al-Orwat al-wothqa (1st Ed). Qom: Lotfi.
- ______ (1990). Fiqh al-Shia, Ijtihad wa Taqlid (3rd Ed). Qom: Nowzohour Publishing.
- Musavi Sabzavari, S.A.A. (1992). Mohazzab al-Ahkam fi Bayan al-Halal wa al-Haram (4th Ed). Qom: Al-Minar Institute.
- Musavi Qazvini, S.A. (1998). Risalat fi Idalat (1st Ed). Qom: Islamic Propagation Office.
- Musavi Ameli, M. (1990). Madarik al-Aham (1st Ed). Beirut: Aal-al-Beit Institute al-Ihya Al-Terath.
- Muwaq Maliki, M. (1995). Al-taj wa iklil li Mukhtasar al-Khalil (1st Ed). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyat.
- Meidani, A.Gh. (n.d.). Al-Bab fi Sharh al-Kitab (1st Ed). Beirut: Maktabat al-Elmiyat.
- Najafi, M.H. (1983). Jawahir al-Kalam fi Sharh al-qawaeid al-Islam (7th Ed). Beirut: Dar al-Ihya Al-Terath al-Arabi.
- Nowi, Y. (1991). Rouzat al-Talibin wa omdat al-Moftin (3rd Ed). Beirut-Damascus-Oman: al-Maktab al-Islami.
- ______ (n.d.). Al-Majmou' Sharh al-Mohazab. Beirut: Dar al-Fikr
- ______ (2004). Minhaj al-Talibin wa Omdat al-Moftinin (1st Ed). Beirut: Dar al-Fikr.
- Hashimi Baghdadi, M. (1998). Al-Irshad ila Sabil al-Rishad (1st Ed). Beirut: Al-Risalat Institute.
- Yousefi, I.M. [Fazil aabi] (1987). Kashf al-Romuz fi Sharh al-Mokhtasar al-Nafi'. Qom: Islamic Publishing Institute.