نقد و بررسی تأویلات فقهی حباء: موضوع ماده 915 قانون مدنی

الموضوعات :

حسین کاویار ¹

1 - استادیار گروه حقوق، دانشگاه اراک، اراک، ایران.

تاريخ الإرسال : 07 الإثنين , شوال, 1440 تاريخ التأكيد : 28 الثلاثاء , شعبان, 1441 تاريخ الإصدار : 03 السبت , محرم, 1442

الکلمات المفتاحية: حبوه, پدر, پسر بزرگ صلبی, مجانیت حباء, وجوب حباء,

ملخص المقالة :

حباء از مسائل انفرادی فقه شیعه است. مصحف، انگشتر، شمشیر و البسه میت از مصادیق اتفاقی حبوه هستند که وجوباً و مجاناً به ولد ذکور صلبی که از او ذکور بزرگتر نباشد، اعطا می شود. برای انتقال حبوه چهار شرط باید موجود باشد: عدم انحصار ترکه به حبوه، فقدان دین مستغرق در ترکه، عدم وصیت به اعیان حبوه و عدم احتساب از میراث پسر بزرگ. عُلقه پسر بزرگ با محبوٌّبه، ملکیت است. لذا بر ورثه واجب است که آثار مالکیت پسر بزرگ را بر حبوه بار کنند. تملّک حبوه قهری است و نیاز به قبول مَحبُوٌّ لَه ندارد. قانون مدنی در ماده 915 به حباء پرداخته است. این ماده پیرامون مسأله حباء ابهامات فراوانی دارد که باید با التفات به فقه به آنها پاسخ درخور و مناسب با زمان داده شود. پژوهش حاضر همین هدف را دنبال می کند.

المصادر:

1-     ابن ابی­جمهور، محمد­بن­زین­الدّین. (1403). عوالی­اللآلی، جلد چهارم: موسسه سیدالشهداء، قم ، چاپ اول.

2-     ابن ادریس­حلّی، محمد­بن­منصور ­بن­احمد. (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، جلد سوم: دفتر انتشارات اسلامی، قم ، چاپ دوم.

3-     ابن براج­طرابلسی، قاضی عبدالعزیز. (1406). المهذّب، جلد دوم: دفتر انتشارات اسلامی، قم ، چاپ اول.

4-     ابن حمزه­طوسی، محمدبن­علی. (1408). الوسیله الی نیل­الفضیله: مکتبه آیت­الله العظمی مرعشی، قم ، چاپ اول.

5-     ابن زهره، حمزه­بن­علی حسینی. (1417). غنیه­النزوع: موسسه امام صادق (ع) ، قم ، چاپ اول.

6-     ابن سعیدحلی، یحیی. (1405). الجامع للشرائع: موسسه سیدالشهداء، قم ، چاپ اول.

7-     ابن فهد­حلّی، جمال­الدّین احمد. (1407). المهذّب­البارع، جلد چهارم: دفتر انتشارات اسلامی، قم ، چاپ اول. 

8-     ابن منظور، ابوالفضل جمال­الدّین محمد­بن­مکرم. (1414). لسان­العرب، جلد چهاردهم: دارالفکر – دارصادر، بیروت ، چاپ سوم.

9-     امامی، حسن. (1392). حقوق مدنی، جلد سوم: انتشارات اسلامیّه، تهران ، چاپ سی­و­نهم.

10-  انصاری، مرتضی. (1415). المکاسب (ط- الحدیثه)، جلد ششم: انتشارات کنگره، قم ، چاپ اول.

11-  بحرالعلوم بروجردی، مهدی. (1405). الفوائد­الرجالیّه، جلد اول: مکتبه­الصادق، تهران ، چاپ اول.

12-  بحرالعلوم، محمد­بن­محمدتقی.(1403). بلغه­الفقیه، جلد چهارم: منشورات مکتبه­الصادق، تهران، چاپ چهارم.

13-  بصری بحرانی، زین­الدّین. (1413). کلمه­التّقوی، جلد هفتم: ناشر جواد وداعی، قم ، چاپ سوم.

14-  جعفری­لنگرودی، محمدجعفر. (1384). ارث، جلد اول: گنج دانش، تهران ، چاپ پنجم.

15-  جعفری­لنگرودی، محمدجعفر. (1391). مبسوط در ترمینولوژی حقوق، جلد سوم: گنج دانش، تهران ، چاپ پنجم.

16-  جوهری، اسماعیل­بن­حماد. (1410). الصحاح- تاج­اللغه و صحاح­العربیه، جلد ششم: دارالعلم للملائین، بیروت ، چاپ اول.

17-  حرّعاملی، محمد­بن­حسن. (1409). تفصیل وسائل­الشیعه الی تحصیل مسائل­الشریعه، جلد بیست­و­ششم: مؤسسه آل­البیت (ع) ، قم ، چاپ اول.

18-  حسینی­تفرشی، مصطفی­بن­حسین. (1418). نقد الرجال، جلد اول: مؤسسه آل­البیت (ع) ، قم ، چاپ اول.

19-  حسینی­عاملی، محمدجواد.(1431). مفتاح­الکرامه، جلدبیست وچهارم: موسسه النشرالاسلامی، قم ، چاپ اول.

20-  خواجویی، اسماعیل­بن­محمدحسین.(1413). الفوائد­الرجالیه: مجمع البحوث­الاسلامیه، مشهد، چاپ اول.

21-  خویی، ابوالقاسم. (1413). معجم رجال­الحدیث و تفصیل طبقات­الرجال، جلد اول و دهم: مرکز نشر الثقافه­الاسلامیه، قم.

22-  سبحانی، جعفر. (1415). نظام الارث فی الشریعه­الاسلامیه الغراء: مؤسسه امام صادق (ع) ، قم ، چاپ اول.

23-  سیستانی، علی. (1417). منهاج­الصالحین، جلد سوم: ناشر دفتر مؤلف، قم ، چاپ پنجم.

24-  شریف مرتضی، علی­بن­حسین موسوی.(1415). الانتصار فی انفرادات الامامیه: دفتر انتشارات اسلامی، قم ، چاپ اول.

25-  شوشتری، محمدتقی. (1371). النجعه فی شرح­اللمعه، جلد دهم: مکتبه­الصدوق، تهران، چاپ اول.

26-  شهید اول، محمدبن­مکّی عاملی. (1417). الدروس­الشرعیّه، جلددوم: دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم.

27-  شهید ثانی، زین­الدّین­بن­علی العاملی. (1410). الروضه البهیّه فی شرح اللمعه­الدمشقیّه (المحشی– کلانتر)، جلد هشتم: کتابفروشی داوری، قم ، چاپ اول.

28-  شهید ثانی، زین­الدّین­بن­علی العاملی. (1413). مسالک­الافهام، جلد سیزدهم: موسسه المعارف­الاسلامیه، قم، چاپ اول.

29-  شهید ثانی، زین­الدّین­بن­علی العاملی. (1421). رسائل، جلد اول: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم.

30-  شهیدی، مهدی. (1394). ارث: نشر مجد، تهران ، چاپ نهم.

31-  شیخ طوسی، ابوجعفرمحمد­بن­حسن.(1390).استبصار،جلدسوم وچهارم: دارالکتب­الاسلامیه، تهران، چاپ اول.

32-  شیخ طوسی، ابوجعفر محمد­بن­حسن. (1407). الخلاف، جلد چهارم: دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول.

33-  شیخ طوسی، ابوجعفر محمد­بن­حسن. (1407). تهذیب­الاحکام، جلد نهم: دارالکتب­الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم.

34-  شیخ طوسی، ابوجعفر محمد­بن­حسن. (بی­تا). الفهرست: المکتبه­الرضویه، نجف ، چاپ اول.

35-  شیخ مفید، محمد­بن­محمد­بن­نعمان عکبری. (1413). الاعلام بما اتفقت علیه الامامیه من الاحکام: ناشر کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم ، چاپ اول.

36-  صادقی­مقدم، محمدحسن.، فولادی، ابراهیم. (1391). بررسی مبانی و مستندات حبوه در فقه امامیه و ضرورت اصلاح قانون مدنی، مجله فقه و حقوق اسلامی، سال سوم، شماره پنجم، پاییز و زمستان، صص 158-123.

37-  صدوق، محمد­بن­علی­بن­بابویه.(1413). من­لایحضره الفقیه، جلد چهارم: دفترانتشارات اسلامی،قم، چاپ دوم.

38-  طباطبایی، علی. (1422). ریاض­المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، جلد چهاردهم: موسسه آل­البیت (ع) لاحیاء التراث، مشهد ، چاپ اول.

39-  طباطبایی­قمی، تقی. (1426). مبانی منهاج­الصالحین، جلد دهم: منشورات قلم­الشرق، قم، چاپ اول.

40-  عاملی، جواد­بن­محمدحسینی. (بی­تا). مفتاح­الکرامه فی شرح قواعد العلامه (ط- القدیمه)، جلد هشتم: داراحیاء التراث­العربی، بیروت، چاپ اول.

41-  علامه حلّی، حسن­بن­یوسف­بن­مطهر اسدی. (1381). رجال العلامه­الحلّی: منشورات المطبعه­الحیدریه، نجف، چاپ دوم.

42-  علامه حلّی، حسن­بن­یوسف­بن­مطهر اسدی. (1411). تبصره­المتعلّمین فی احکام­الدین: موسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران ، چاپ اول.

43-  علامه حلّی، حسن­بن­یوسف­بن­مطهر اسدی. (1413). قواعد الاحکام، جلد سوم: دفتر انتشارات اسلامی، قم ، چاپ اول.

44-  علامه حلّی، حسن­بن­یوسف­بن­مطهر اسدی. (1413). مختلف­الشیعه، جلد نهم: دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم.

45-  فاضل اصفهانی، محمد­بن­حسن. (1416). کشف­اللثام، جلد نهم: دفتر انتشارات اسلامی، قم ، چاپ اول.

46-  فاضل مقداد، مقداد­بن­عبدالله. (1404). التنقیح­الرائع لمختصر الشرائع، جلد چهارم: مکتبه آیت­الله العظمی مرعشی، قم ، چاپ اول.

47-  فیروزآبادی، محمد­بن­یعقوب. (بی­تا). القاموس­المحیط، جلد چهارم: دارالکتب­العلمیه – منشورات محمدعلی بیضون، بیروت.

48-  فیومی، احمد­بن­محمد مقری. (بی­تا). مصباح­المنیر، جلد دوم: منشورات دار الرّضی، قم ، چاپ اول.

49-  کاتوزیان، ناصر. (1389).ارث: نشر میزان، تهران، چاپ چهارم.

50-  کاتوزیان، ناصر. (1393). فلسفه حقوق - جلد اول: تعریف و ماهیت حقوق: شرکت سهامی انتشار، تهران ، چاپ هفتم.

51-  کرباسی، محمدابراهیم. (1431). الارث فی الفقه­الجعفری، جلد دوم: موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت ، چاپ اول.

52-  کشّی، محمد­بن­عمربن­عبدالعزیز. (1490). رجال­الکشی: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، مشهد، چاپ اول.

53-  کلینی، ابوجعفر محمد­بن­یعقوب. (1407). الکافی (ط- الاسلامیه)، جلد هفتم: دارالکتب­الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم.

54-  گلپایگانی، محمدرضا. (1409). مجمع­المسائل، جلد سوم: دارالقرآن­الکریم، قم ، چاپ دوم.

55-  مامقانی، عبدالله. (1320). تحفه­الصفوه فی احکام­الحبوه، جلد اول: چاپ محیی­الدین مامقانی، تبریز، چاپ سنگی.

56-  مامقانی، عبدالله. (1411). مقباس­الهدایه فی علم­الدرایه، جلد دوم، قم: موسسه آل­البیت (ع) لاحیاء التراث، قم: چاپ اول.

57-  محدّث­نوری، حسین. (1417). خاتمه­المستدرک، جلد پنجم: مؤسسه آل­البیت (ع) ، قم ، چاپ اول.

58-  محقّق­ثانی، علی­بن­حسین عاملی کرکی. (1414). جامع­المقاصد، جلد پنجم: مؤسسه آل­البیت (ع) ، قم ، چاپ دوم.

59-  محقق­حلّی، نجم­الدین جعفر. (1408). شرایع­الاسلام، جلد چهارم: موسسه اسماعیلیان، قم ، چاپ دوم.

60-  محقق­حلّی، نجم­الدین جعفر. (1418). مختصر­النافع، جلد دوم: موسسه المطبوعات­الدینیه، قم، چاپ ششم.

61-  موسوی­خمینی، روح­الله. (1389). تحریرالوسیله (ترجمه)، جلد دوم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران ، چاپ سوم.

62-  موسوی­خمینی، روح­الله. (1420). حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران ، چاپ اول.

63-  نجاشی، ابوالحسن احمد­بن­علی. (1407). رجال النجاشی: دفتر انتشارات اسلامی، قم ، چاپ اول.

64-  نجفی، محمدحسن. (1404). جواهرالکلام فی شرح شرایع­الاسلام، جلد سی­ونهم: داراحیاء التراث­العربی، بیروت ، چاپ هفتم.

65-   نراقی، احمد­بن­محمدمهدی. (1415). مستندالشیعه فی احکام­الشریعه، جلد نوزدهم: موسسه آل­البیت لاحیاء­التراث، قم ، چاپ اول.

66-  واسطی­زبیدی، محبّ­الدین.(1414). تاج­العروس من جواهرالقاموس، جلدنوزدهم: دارالفکر، بیروت، چاپ اول.

67-  وجدانی­فخر، قدرت­الله. (1384). الجواهر الفخریّه فی شرح الروضه­البهیّه، جلد پانزدهم: نشر سماء قلم، قم، چاپ دوم.

Akbari (Sheikh Mofid), M. (1992). Al-a'lam bima tafaqat alayha-l-imamiya min al-ahkam (1^st ed.). Qom: Publisher of the Millennium World Congress of Sheikh Mofid.

Allameh Helli, H. (1991). Tabsara al-motialemin fi ahkam al-din (1^st ed.). Tehran: Institute of Publication affiliated to the Ministry of Culture and Islamic Guidance.

Allameh Helli, H. (1993). Mokhtalif al-shia (2^nd ed., Vol. 9). Qom: Islamic Publications Office.

Allameh Helli, H. (1993). Qawaed al-ahkam (1^st ed., Vol. 3). Qom: Islamic Publications Office.

Allameh Helli, H. (2002). Rijal al-Alameh Helli (2^nd ed.). Najaf: Heidarieh Printing Publications.

Ameli (Shahid Avval), M. (1996). Al-dorous al-sharia (2^nd ed., Vol. 2).       Qom: Islamic Publication Office.

Ameli (Shahid Sani), Z. (1989). Al-Rodha al-bahiya fi sharh al-loma al-dameshqiyaa (1^st ed., Vol., 8). Qom: Davari Bookstore.

Ameli (Shahid Sani), Z. (1992). Masalik al-afham (1^st ed., Vol. 13). Qom: Islamic Acquaintances Publications.

Ameli (Shahid Sani), Z. (2000). Rasael (Vol. 1). Qom: Islamic Advertising Office of Qom Seminary.

Amelli Karaki (Mohaghegh Sani), A. (1993). Jame al-maqasid (2^nd ed., Vol. 5). Qom: Al Albeit Institution.

Ansari, M. (1994). Al-makasib (T-Hadith) (1^st ed.,Vol. 6). Qom: Kongereh Publications.

Bahrololom Boroujerdi, M. (1985). Al-fawaed al-rejaliyah (1^st ed., Vol. 1). Tehran: Maktab ol Sadegh.

Bahrololom, M. (1983). Biloqat al-faqih (4^th ed., Vol., 4). Tehran: Al-Sadiq Library Publications.

Basri Bahrani, Z. (1992). Kalamah al-taqwa (3^rd ed., Vol. 7). Qom: Javad Vedaei Publications.

Emami, H. (2013). Civil Law (39^th ed., Vol. 3). Tehran: Islamic Publications.

Fazel Esfahani, M. (1996). Kashf al-letham (1^st ed., Vol. 9). Qom: Islamic Publications Office.

Fazel Meghdad, M. (1984). Al-tanqih al-rae li mokhtasar al-shraye (1^st ed., Vol. 4). Qom: The office of Ayatollah Marashi.

Firouzabadi, M. (n.d.). al-qamous al-mohit (Vol. 4) Beirut: Scientific Book House – Publications of Mohammad Ali Beizon.

Golpayegani, M. (1989). Majma al-masail (2^nd ed., Vol. 3). Qom: The Holy Quran House.

Hashem Sharoudi, M. (2005). Jurisprudence Dictionary (1^st ed., Vol.1). Qom: Islamic jurisprudence encyclopedia institution.

Horr Ameli, M. (1989). Tafsil wasail al-shia ila tehsil masail al-sharia (1^st ed., Vol. 26). Qom: Al Albeit Institution.

Hosseini Ameli, J. (n.d.). Miftah al-kirama fi shrh qawaed al-allama (1^st ed., Vol. 8). Beirut: Arab Heritage Revival House.

Hosseini Ameli, M. (2010). Miftah al-kirama (1^st ed., Vol. 24). Qom: Islamic Publications Institute.

Hosseini Tafreshi, M. (1997). Naqd al-rijal (1^st ed., Vol. 1). Qom: Al Albeit Institution.

Ibn Abi Jumhur al-Ahsa'i, M. (1983). Awali al-layali (1^st ed., Vol. 4).Qom: Seyed al-Shohada Institute.

Ibn al-Barraj al-Tarabulusi, Gh. (1986). Almohazzab (1^st ed., Vol.2). Qom: Islamic Publications Office.

Ibn Fahd al-Hilli, J. (1987). Al-mohazzab al-bare (1^st ed., Vol.4). Qom: Islamic Publications Office.

Ibn Hamza al-Tusi, M. (1988). Al-wasilah ila neil al-fazilah (1^st ed.). Qom: The office of Ayatollah Marashi.

Ibn Idris Ḥilli, M. (1990). Al-Saraer al-havi le-tahrir al-fatavi (2^nd ed., Vol.3). Qom: Islamic Publications Office.

Ibn Manzoor, A. (1993). Lisan al-Arab (3^rd ed., Vol.14). Beirut: Darolfekr – Darossader.

Ibn Zuhra al-Halabi, H. (1996). Qania al-nozou' (1^st ed.). Qom: Imam Sadegh (PBUH) Institute.

Inb Saeed Helli, Y. (1985).  Al-jame al-shareit (1^st ed.). Qom: Seyed al-Shohada Institute.

Ja’fari Langeroudi, M. (2005). Heritage (5^th ed, Vol. 1). Tehran: Ganje Danesh.

Ja’fari Langeroudi, M. (2012). Extension in law terminology (5^th ed., Vol.3).Tehran: Ganje Danesh.

Jouhari, I. (1989). Al-sahah- Taj al-loqah wa sahah al-arabiyah (1^st ed. Vol. 6). Beirut: Darol Elm li Molaeein Mullahs.

Karbasi, M. (2010). Al-irth fi fiqh al-jafari (1^st ed., Vol. 2). Beirut: Institute of Press Studies.

Katouzian, N. (2010). Heritage (4^th ed.).Tehran: Mizan Publications.

Katouzian, N. (2014). The philosopgy of law (7^th ed., Vol. 1). Tehran: Publishing Joint Stock Company.

Keshi, M. (1490). Rijal al-Kashi (1^st ed.). Mashhad: Publications institute of Mashhad University.

Khajouei, E. (1992). Alfawaed al-rijaliya (1^st ed). Mashhad: The society of Islamic Discussions.

Khoei, A. (1992). Majam rijal al-hadith wa tafsil tabaqat al-rijal (Vol. 1 & 10). Qom: Islamic Culture Publishing Center.

Koleini, A. (1987). Alkafi (4^th ed., Vol. 7). Tehran: Islamic Book House.

Mameghani, A. (1942). Tohfat al- sefvah fi ahkam al-hebva (Vol. 1). Tabriz: Mohyeddin Mameghani Publications, Lithography.

Mameghani, A. (1991). Meqbas al-hedaya fi ilm al-deraya (1^st ed., Vol. 2). Qom: Al Albeit Institution to revive the heritage.

Mogharri Fioomi, A. (n.d.). Misbah al-monir (1^st ed., Vol. 2). Qom: Dar AlRazi Publications.

Mohaddes Nouri, H. (1996). Khtama al-mostadrak (1^st ed., Vol. 5). Qom: Al Albeit Institution.

Mohaghegh Helli, N. (1988). Sharaye al-Islam (2^nd ed., Vol. 4). Qom: Esmaeilian Institution.

Mohaghegh Helli, N. (1997). Mokhtasir al-nafi (6^th ed., Vol. 2). Qom: Religious Publications Institution.

Moosavi Sharif Morteza, A. (1994). Al-intesar fi inferadat al-imamiya (1^st ed.).Qom: Islamic Publications Office.

Mousavi Khomeini, R. (1999). Margin of heritage treatise of Mullah Hashem Khorasani (1^st ed.). Tehran: Institute for Organizing and Publishing Imam Khomeini's Works.

Mousavi Khomeini, R. (2010). Tahrir-ol wasilah (Translation) (3^rd ed., Vol. 2). Tehran: Institute for Organizing and Publishing Imam Khomeini's Works.

Najafi, M. (1984). Jawahir al-kalam fi sharh sharaye al-Islam (7^th ed., Vol. 39). Beirut: Arabic Heritage Reviving Institute.

Najashi, A. (1987). Rijal al-Najashi (1^st ed.). Qom: Islamic Publications Institution.

Naraghi, A. (1994). Mostanad al-shia fi ahkam al-sharia (1^st ed., Vol. 19). Qom: Al Albeit Institution to revive the heritage.

Sadeghi Moghadam, M., & Fouladi, E. (2012). Investigating the principles and documentation of Emamieh jurisprudence and the need for reforming the civil code. Journal of Islamic Jurisprudence and Law, 3(5), 123 – 158.

Sadoogh, M. (1992). Man layahzarah-ol faqih (2^nd ed., Vol.4). Qom: Islamic Publications Office.

Shahidi, M. (2015). Heritage (9^th ed.). Tehran: Majd Publications.

Sheikh Toosi, A. (1986). Al-khalaf (1^st ed., Vol.4). Qom: Islamic Publications Office.

Sheikh Toosi, A. (1986). Tahzib al-ahkam (4^th ed., Vol. 9). Teharn: Islamic Book House.

Sheikh Toosi, A. (2011). Istebsar (1^st ed., Vol. 3 & 4), Tehran: Islamic Book House.

Sheikh Toosi, A. (n.d.). Alfihrest (1^st ed.). Najaf: Razavi Library.

Shooshtari, M. (1993). Al-naja fi sharh al-loma (1sr ed., Vol. 10). Tehran: Library.

Sistani, A. (1996). Minhaj al-saleheen (5^th ed., Vol. 3). Qom: Publisher's Office Publications.

Sobhani, J. (1994). Nidham al-irth fi al-sharia al-islamiya (1^st ed.). Qom: Imam Sadegh (PBUH) Institute.

Tabatabaei Qomi, T. (2005). The fundamentals of minhaj-al-saleheen (1^st ed., Vol.10). Qom: East writings Publications.

Tabatabaei, A. (2001). Riadh al-masail fi tahqiq al-ahkam bil-dalail (1^st ed., Vol. 14). Mashhad: Al Albeit Institution to revive the heritage. 

Vaseti Zobeidi, M. (1993). Taj al-arous min jawahir al-qamous (1^st ed., Vol. 19). Beirut: Thought House.

Vejdani Fakhr, G. (2005). Al-Jawahir al-fakhri'ah fi sharh al-Rawzah al-Bihai (2^nd ed, Vol. 15). Qom: Sama Ghalam Publications.