جایگاه«ارتکاز» در تفسیر متون دینی، حقوق معاملات و مسائل اصولی

الموضوعات :

حسین عندلیب ¹ , محمدعلی حیدری ² , احمدرضا توکلی ³

1 - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران
2 - استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران
3 - استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

تاريخ الإرسال : 15 الأربعاء , جمادى الثانية, 1440 تاريخ التأكيد : 15 الأربعاء , جمادى الثانية, 1440 تاريخ الإصدار : 15 الأربعاء , جمادى الثانية, 1440

الکلمات المفتاحية: ارتکاز, استنباط احکام, متون دینی, حقوق معاملات, مسائل اصولی,

ملخص المقالة :

تفسیر متون دینی و قواعد حاکم بر آن همواره یکی از مباحث مهم دانش های زبانی از جمله علم اصول فقه بوده و هست. یکی از اصول حاکم بر تفسیر متون دینی که نقش مهم و تأثیرگذاری در جریان استنباط ایفاء می کند ارتکاز عرف است. ارتکاز تلقی و فهم اولیه مردم نسبت به یک چیز است که در اعماق ذهن و افکار آنها رسوخ کرده است و لذا در نظام گفتگو همواره مورد توجه طرفین است. حال سؤال اصلی این است که آیا ارتکاز نقشی در استنباط احکام فقهی- حقوقی دارد؟ آیا شخص متکفل استنباط لزوماً باید به ارتکاز عرف توجه داشته باشد یا خیر؟ فرضیه این پژوهش آن است که با توجه به اینکه شارع مقدس در مقام تشریع با مردم و برای هدایت آنان سخن می گوید و لذا به ارتکازات آنان توجه دارد و اگر در موردی آن را قبول ندارد صریحاً اعلام می کند تا جلوی انحراف مردم گرفته شود. فقهای عظام نیز در تفسیر متون دینی بارها به این قاعده تمسک کرده اند و استنباط حکم شرعی را با توجه به این مهم انجام داده اند. این پژوهش با ارائه تعریفی جامع از ارتکاز و تبیین زوایای آن درصدد احیای ظرفیت های شگرف آن است. یافته این پژوهش آن است که قاعده ارتکاز در تفسیر متون دینی، اثبات برخی حقوق، جلوگیری از تطویل مباحث اصولی ایفای نقش می‌کند.

المصادر:

الف) منابع فارسی

1. حکمت­نیا، محمود، (1386)، مبانى مالکیت فکرى، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، تهران.


2. قنواتی، جلیل، (1379)، حقوق قراردادها درفقه امامیه، سمت، تهران.


3. کاتوزیان، ناصر، (1385)، فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، تهران.

ب) منابع عربی

4.    آخوند خراسانی، ملا محمدکاظم، (1409)، کفایه الاصول، مؤسسه آل البیت(ع)، قم.

5.    امام رضا(ع)، علی بن موسی، (1406)، الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، مؤسسه آل البیت(ع)، قم.

6.   انصاری، مرتضی، (1416)، فرائد الاصول، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

7.   بجنوردى، سید حسن، (1380)، منتهى الأصول، موسسه عروج، تهران.

8.   بروجردى، حسین، (1413)، تقریرات ثلاث، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

9.    تبریزى، جواد بن على، (1416)، إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب، مؤسسه اسماعیلیان، قم.

10.  تبریزی، جواد بن علی، (1426)، منهاج الصالحین‌، مجمع الإمام المهدی(عج)، قم.

11.  حائرى اصفهانى، محمدحسین، (1404)، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیه، دار احیاء العلوم الاسلامیه، قم.

12.  الحسینى الحائرى، سید کاظم، (1423)، فقه العقود، مجمع الفکر الاسلامى، قم.

13.  حسینی عاملی، سیدجواد، (1419)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

14.  حسینی سیتانی، سید علی، (بی­تا)، قاعده لاضرر و لا ضرار ، دفتر حضرت آیت الله سیستانی، قم.

15.  حسینى روحانى، سید صادق، (بی­تا)، منهاج الصالحین، بی­نا، بی­جا.

16.  خوانساری، سید احمد، (1405)، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، تصحیح و تحقیق غفاری، علی­اکبر، مؤسسه اسماعیلیان، قم.

17.  خویى، سید ابو القاسم، (1410)، منهاج الصالحین، نشر مدینه العلم، قم.

18.  سبحانى تبریزى، جعفر، (1424)، إرشاد العقول الى مباحث الأصول، توحید، قم.

19.  صدر، سید محمد باقر، (1417)، بحوث فی علم الاصول، تقریرات هاشمى شاهرودى، محمود، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم.

20.  طباطبائی یزدى، سید محمد کاظم، (1428)، العروه الوثقى مع التعلیقات، مدرسه امام على بن ابى طالب(ع)، قم.

21.  طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم، (1429)، حاشیه کتاب المکاسب، طلیعه نور، قم.

22.  طباطبائی قمی، سید تقی، (1426)، مبانی منهاج الصالحین، منشورات قلم الشرق، قم.

23.  طوسى، محمد بن الحسن‏، (1407)، تهذیب الأحکام، تحقیق خرسان الموسوی، حسن، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

24. طوسى، محمد بن الحسن‏، (1390)، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تحقیق خرسان الموسوی، حسن، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

25.  عراقى، آقا ضیاء الدین، (1414)، شرح تبصره المتعلمین، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

26.  عراقى، آقا ضیاء الدین، (1421)، حاشیه المکاسب (تقریرات: نجم‌آبادی)، غفور، قم.

27.  عراقى، عبد النبى نجفى، (1380)، المعالم الزلفى فی شرح العروه الوثقى، المطبعة العلمیة، قم.

28.  فیاض کابلی، محمد اسحاق، (بی­تا)، منهاج الصالحین، بی­نا، بی­جا.

29.  کلینی، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران.

30.  مظفر، محمدرضا، (1375)، أصول الفقه، اسماعیلیان، قم.

31.  موسوی خمینى، روح­الله، (1381)، الاستصحاب، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‏(ره)، تهران.

32.  موسوی خمینى، روح الله، (1410)، الرسائل، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.

33.  نائینى، میرزا محمد حسین، (1373)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، مقرر: خوانساری، موسی بن محمد، المکتبه المحمدیه، تهران.

34.  نائینى، میرزا محمد حسین، (1413)، المکاسب و البیع، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

35.  نجم آبادى، ابوالفضل، (1380)، الأصول، مؤسسه آیه­الله العظمی البروجردی لنشر معالم اهل البیت، قم.

36.  واسطی زبیدی، محب الدین، (1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق: على شیرى، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع‌، بیروت.

37.  وحید خراسانی، حسین، (1428)، منهاج الصالحین‌، مدرسه امام باقر(علیه السلام)، قم.

Akhond Khorasani, M. K. (1988). Kifaya Al-Usul. Qom: Aal Al-Bayt Institute.

Al-Husseini Al-Haeri, S. K. (2002). Fiqh Al-Oghud. Qom: Majmā Al-Fikr Al-Islami.

Ansari, M. (1995). Faraed Al-Usul. Qom: Islamic Publishers Office affiliated with the Community of the Teachers of Qom Seminary. 

Bojnourdi, S. H. (2001). Montahi Al-Usul. Tehran: Orouj Institute.

Boroujerdi, H. (1992). Taghrirat Salas. Qom: Islamic Publishers Office affiliated with the Community of the Teachers of Qom Seminary.

Fayaz Kaboli, M. I. (1999). Minhaj al-salehin. Qom: The Office of Grand Ayatollah   Muhammad Ishaq Al-Fayaz.

Ghanavati, J. (2000). Hoghough-e gharardadha dar Feqh-e Emamiyeh. Tehran: Samt.

Haeri Isfahani, M. H. (1983). Al-fusul al-gharawiat fi al-usul al-faqhiah. Qom:  Dar Ihya Al-Ulum Al-Islamiyyah.

Hekmatnia, M. (2007). Mabani  Malekiat  Fekri.  Tehran: Research Center for Islamic Culture and Thought.

Husseini Ameli, S. J. (1998). Miftah Al-Karama fi Sharah Qawaed Al-Allama. Qom: Islamic     Publishers Office affiliated with the Community of the Teachers of Qom Seminary.

Husseini Rouhani, S. M. S. (1989). Minhaj Al-Salehin. Qom: Madina Al-Elm Publishing.

Husseini Sistani, S. A. (1993). Ghaida la Zarara va La Zerar. Qom: The Office of Grand Ayatollah Sistani.

Hylton, K. N. (2006). Duty in tort law: An economic approach. Fordham Law Review, 75 (3), 1501-1528. doi: 10.2139/ssrn.887147.

Imam Reza (AS), A. (1985). Al-fiqh A-Mansoub lel Imam Reza (AS). Qom: Aal Al-Bayt Institute (AS).

Iraghi, A. Z. D. (1993). Sharh Tabsarah Al-Motāllamin. Qom: Islamic Publishers Office affiliated with the Community of the Teachers of Qom Seminary. 

Iraghi, A. Z. D. (2000). Hashiah Al-Makasib. Qom: Ghafour 

        Publishing.

Katouzian, N. (2006). Philosophy of law. Tehran: Enteshar Stock  

           Company.

Khansari, S. A. (1984). Jamī Al-Madarik fi Sharh Al-Mokhtasar Al-Nafī. Qom: Esmaeilian  Institute.

Khouee, S. A. (1989). Minhaj Al-Salehin. Qom: Madina Al-Elm Publishing.

Koleini, M. (1986). Al-Kafi. Tehran: Dar Al-Kotob Al-Islamiyah.

Mousavi Khomeini, R. (1989). Al-Rasael. Qom: Esmaeilian Institute.

Mousavi Khomeini, R. (2002). Al-Estishab. Tehran:  The Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini's Works.     

 

Mozaffar, M. R. (1955). Usul Al-Fiqh. Qom: Ismailian Institute.

Naeini, M. M. H. (1954). Maniyat Al-taalib fi Hashiat Al-Makasib. Tehran: Al-Maktabah Al-Muhammadiyah Publishing.

Naeini, M. M. H. (1992). Al-Makasib wa Al-Bayā. Qom: Islamic Publishers Office  affiliated with the Community of the Teachers of Qom Seminary.

Najafi Iraghi, A. N. (1960). Al-Maālem Al-Zolfa fi Sharh Al-Orvah Al-Vothqa. Qom: Al- Motbaāh Al-Elmiyah.

Najmabadi, A. (2001). Al-Usul. Qom: Ayatollah Boroujerdi Institute.

Sadr, S. M. B. (1996). Bohouth fi Elm Al-Usul. Qom: Encyclopedia of Islamic Jurisprudence on the Religion.

Sobhani Tabrizi, J. (2003). Irshad Al-Oghul Ela Mabahith Al-Osoul. Qom: Tohid Publishing.

Tabatabaee Qomi, S. T. (2005). Mabani Minhaj Al-Salehin. Qom: Ghalam Al-Shargh  Publishing.       

Tabatabaee Yazdi, S. M. K. (2007). Al-Orva Al-Vothgā Mā Al-Tālighat. Qom: Imam Ali Ibn

         Abi Talib.

Tabatabaee Yazdi, S. M. K. (2008). Hashiah Ketab Al-Makasib. Qom: Tali-e Noor Publishing.

Tabrizi, J. (1995). Irshad Al-Taalib Elā Al-Taaligh Alā Al-Makasib. Qom: Esmaeilian  Institute.

Tabrizi, J. (2005). Minhal Al-Salehin. Qom: Imam Al-Mahdi Assembly.

Tousi, M. (1970). Al-Istibsar fi Ma Ukhtulif Min Al-Akhbar. Tehran: Dar Al-Ketab Al-Islamiyah.

Tousi, M. (1986). Tahdhib Al-Ahkam. Tehran: Dar Al- Kotob Al-Islamiyah.  

Vahid Khorasani, H. (2007). Minhaj Al-Salehin. Qom: Imam Baqir Seminary. 

Vaseti Zobeidi, M. D. (1993). Taj Al-Ourus Min Jawahir Al-Qamus.   Beirut: Dar Al-Fikr Institute.