نظریه توافقی شدن کیفر حدی مبانی فقهی و چالش های اجرایی

الموضوعات :

محمدعلی حاجی ده آبادی ¹ , عباسعلی نیک نسب ²

1 - دانشیار دانشکده حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران
2 - دانشجوی دکتری حقوق جزا، دانشگاه قم، قم، ایران

تاريخ الإرسال : 03 الإثنين , ذو القعدة, 1439 تاريخ التأكيد : 03 الإثنين , ذو القعدة, 1439 تاريخ الإصدار : 08 الجمعة , شوال, 1439

الکلمات المفتاحية: مصلحت, حکم حکومتی, کیفر حدی, کیفر توافقی, مقتضیات زمانی,

ملخص المقالة :

در فقه اسلامی حدود گروه مهمی از مجازات های غالباً بدنی هستند که پس از پیروزی انقلاب اسلامی مورد استقبال قانونگذار کیفری ایران نیز قرار گرفته و بیش از سه دهه اجرا گردیده اند. در طول این سال ها اجرای برخی از کیفرهای حدی به خصوص قتل و سنگسار مشکلاتی را برای کشور فراهم نموده است. یک تدبیر مفید جهت کاستن از بار منفی اجرای کیفرهای بدنی ، استفاده از واکنش های توافقی است. چرا که در این راهبرد، مجازات بدنی همچنان در متن قوانین باقی مانده و در همین اندازه هم می تواند هدف ارعاب انگیزی مجازات ها را تأمین نماید؛ از طرفی در موارد استثنایی با صرف نظرکردن از اجرای کیفر بدنی و استفاده از مجازات توافقی می توان بزه کار را به انجام رفتارهای مثبت و سازنده ، ترمیم خسارت و ادای دین خود به بزه دیده و جامعه درک بدی رفتار خود و در نهایت اصلاح و بازسازگاری جسمی و روحی و روانی سوق داد و تشویق نمود. با توجه به ظهور نظریه توافقی شدن عدالت کیفری، این پرسش مطرح می شود که آیا امکان استفاده از مجازات توافقی در جرائم مستوجب حد وجود دارد؟ در مقاله حاضر ضمن تأکید بر وجود مبانی فقهی و عدم غفلت از چالش های اجرایی، امکان پذیری اجرای موردی نظریه در جرایم حدی - با این قید که وجود و اعمال کیفرهای حدی یک اصل است و مجازات توافقی استثنایی بر اصل و تنها شامل موارد خاصی می شود که وجود مصلحت مهمتر، ترک مفسده، مقتضیات زمان و مکان و اموری از این دست اجرای آن را توجیه نماید - نتیجه گرفته شده و پیشنهادهایی در این زمینه ارائه شده است.

المصادر:

1. قرآن مجید


2. نهج البلاغه امام علی (ع) .


3. اصفهانی، محمد بن حسن، ( 1416)، کشف اللثام و الابهام  عن قواعد الاحکام، جلد 10، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین  حوزه علمیه قم، قم، چاپ دوم.


4. انجمن بین المللی کتاب مقدس ، (2009)،  کتاب مقدس – عهد عتیق و عهد جدید، ترجمه تفسیری، بی­نا، بی­جا، چاپ چهارم.


5. بخاری، محمد ابن اسماعیل، (بی­تا)،  صحیح بخاری ، جلد 4 ، دارالمعرفه، بیروت، بی­چا.


6. پیوندی ، غلامرضا، (1392)،  اصول و معیارهای کیفرگذاری از منظر مکاتب حقوقی در مقایسه با آموزه های اسلامی،  رساله دکتری رشته فقه و حقوق جزا، دانشگاه شهید مطهری (ره)، تهران.


7. توحیدی، محمد و عبده زاده ، سیروان، (1393)، تأثیر مجازات حدود بر امنیت، انتشارات خرسندی، تهران، چاپ اول.


8. جاویدان، لاله، (1396)، تاریخ تحولات حقوق کیفری از پیدایش تا کنون، نشر آوا، تهران، چاپ اول.


9. جواد علی ، (1978)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، جلد 5 ، مکتبه النهضه و دارالعلم للملایین، بغداد و بیروت، بی­چا.


10. حاجی ده آبادی، احمد، (1389 )، قواعد فقه جزایی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، چاپ دوم.


11. حاجی ده آبادی، محمد علی، (1387)، قاعده دفع افسد به فاسد و دلالت­های حقوقی – جرم شناختی آن ، نشریه فقه و حقوق، سال پنجم، شماره 18.


12. حاجی ده آبادی، محمد علی، ( 1383)، امر به معروف و نهی از منکر و سیاست جنایی ، مجله فقه و حقوق، شماره 1.


13. حاجی­ده آبادی، محمدعلی و قادری­نیا، محمد، (1395)،  مبانی، آثار و چالش­های حق مجرم در تعیین سرنوشت خویش در دعوای کیفری، مجله حقوق اسلامی، سال سیزدهم، شماره 51 .


14. حائری، سید علی بن محمد طباطبایی، (1418)، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالذلایل ، جلد 15و16، مؤسسه آل البیت (ع)، قم، چاپ اول.


15. حسینی تهرانی، سید محمد حسین، ( 1421)، ولایت فقیه در حکومت اسلامی، جلد 1-4 ، انتشارات علامه طباطبایی، مشهد، چاپ دوم.


16. حسینی جورجانی، سید امیر ابوالفتح، (1404)،آیات الاحکام ، انتشارات نوید، تهران، چاپ اول.


17. خمینی ، روح الله ، (1388)، تحریر الوسیله، ترجمه علی اسلامی، جلد 4 ، دفتر انتشارات اسلامی، قم ، بی­چا.


18. خویی، سید ابوالقاسم، (1410)، تکمله المنهاج ، نشر مدینه العلم، قم، چاپ بیست و هشتم.


19. دوستخواه، جلیل، (1388)، اوستا، جلد 2، انتشارات مروارید، تهران، چاپ چهاردهم.


20. دهخدا، علی­اکبر، (بی­تا) ،  لغت نامه ، جلد 9، نشر دیجیتالی مرکز تحقیقات رایانه­ای قائمیه اصفهان، اصفهان، بی­چا.


21. رایجیان اصلی، مهرداد، (1381)، تبیین استراتژی عقب­نشینی یا تحدید دامنه مداخله حقوق جزا و جایگاه آن در حقوق ایران، مجله حقوقی دادگستری، شماره 41.


22. ساریخانی، عادل، (1396)، فلسفه احصان در جرائم جنسی مستوجب حد با محوریت قانون مجازات اسلامی سال 1392، فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، سال سیزدهم، شماره 48 .


23. شانه­چی، کاظم مدیر، (1380)، آیات الاحکام، انتشارات سمت، تهران، چاپ دوم.


24. شریعتی، روح­الله، (1387)،  قواعد فقه سیاسی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، چاپ اول.


25. شوشتری، سید محمد حسن مرعشی، ( 1427)، دیدگاه­های نو در حقوق ، جلد 1و2 ، نشر میزان، تهران، چاپ دوم.


26. شهید اول، (1410)، لمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه، دارالتراث – الدار الاسلامیه، بیروت، چاپ اول.


27. شهید ثانی، (1390)،  شرح لمعه ، جلد 13، ترجمه علی شیروانی، مؤسسه انتشارات دارالعلم، قم، چاپ دهم.


28. شهید ثانی، (1413)، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، جلد 14و15، مؤسسه المعارف الاسلامیه، قم، چاپ اول.


29. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، (1416)،  وسائل الشیعه، جلد 28،  مؤسسه آل البیت (ع)، قم، چاپ سوم.


30. شیخ صدوق، (1413)، من لا یحضره الفقیه، جلد4، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ دوم.


31. شیخ صدوق، (1415)، المقنع، مؤسسه امام هادی (ع)، قم، چاپ اول.


32. شیخ طوسی، (1365)، تهذیب الاحکام، جلد 10، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم.


33. شیخ طوسی، (1400)، النهایه  فی مجرد الفقه و الفتاوی، دارالکتب العربی، بیروت، چاپ دوم.


34. شیخ طوسی، (1387)، المبسوط فی فقه الامامیه، جلد 8، مکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، تهران، چاپ سوم.


35. شیخ طوسی، (1407)، الخلاف، جلد 5، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.


36. شیخ طوسی، (1390)، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، جلد4، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ اول.


37. شیخ مفید، ( 1413)، المقنعه، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید رحمه الله علیه، قم، چاپ اول.


38. صانعی، یوسف، ( 1384)، استفتائات قضایی، جلد 1، نشر میزان، تهران، چاپ اول.


39. طبرسی، فضل بن الحسن، (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، جلد 3 ، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم.


40. طبرسی، فضل بن الحسن، (1377)، تفسیر جوامع الجامع، جلد 1، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول.


41. طیب، سید عبدالحسین، (1378 )، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، جلد4، انتشارات اسلام، تهران، چاپ دوم.


42. علامه حلی، (1413)، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، جلد3، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.


43. علی دوست، ابوالقاسم، (1394)،  فقه و مصلحت، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، چاپ دوم.


44. عمید زنجانی، عباسعلی، (1391)،  قواعد فقه بخش حقوق جزا، انتشارات سمت، تهران، چاپ پنجم.


45. عوده، عبدالقادر، (بی­تا)، التشریع الجنائی الاسلامی مقارنا بالقانون الوضعی، جلد 2،  دارالکتب العربی، بیروت، بی­چا.


46. فرانسواز آلت مئس، (1385)، قراردادی­کردن حقوق کیفری: افسانه یا واقعیت؟، ترجمه رضا فرج­اللهی، مجله حقوقی دادگستری، شماره 54.


47. فیض، علیرضا، (1373)،  مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ سوم.


48. قیاسی، جلال­الدین، (1385 )، مبانی سیاست جنایی حکومت اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، چاپ اول.


49. کاظمی، جواد بن سعید، (1365)، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، جلد 4 ، کتابفروشی مرتضوی، تهران، چاپ دوم.


50. کلانتری، کیومرث، (1375)، اصل قانونی­بودن جرایم و مجازات­ها، انتشارات دانشگاه مازندران، بابلسر، چاپ اول.


51. گلپایگانی، سید محمدرضا موسوی، (1412)، الدر المنضود فی احکام الحدود، جلد1و2و3 ، دارالقرآن الکریم، قم، چاپ اول.


52. لنکرانی، محمد فاضل، (1375)، جامع المسائل، چاپ مهر، قم، چاپ اول.


53. محسنی، محمد آصف، (1387)، حدود الشریعه، انتشارات بوستان کتاب، قم، چاپ اول.


54. محقق حلی، (1374)، شرایع الاسلام، جلد 4، ترجمه ابوالقاسم بن احمد یزدی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ ششم.


55. محقق داماد، سید مصطفی، (1381)،  قواعد فقه بخش جزایی، مرکز نشر علوم اسلامی، تهران، چاپ سوم.


56. محمدی، ابوالحسن، (1374)، حقوق کیفری اسلام، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، چاپ اول.


57. مرادزاده، احسان، (1394)، نظرات غیرمشهور در جرایم حدی و تطبیق آن با قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، انتشارات جنگل، تهران، چاپ اول.


58. مظفری­زاده ، سجاد، (1391)، ترمینولوژی جرم­شناسی، نشر بهینه فراگیر، تهران، چاپ اول.


59. مکارم شیرازی، ناصر، (1421)، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، جلد 3، مدرسه امام علی بن ابی طالب، قم، چاپ اول.


60. مکارم شیرازی ، ناصر، (1383)، استفتائات جدید، جلد 3، مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ اول.


61. معاونت آموزش قوه قضائیه، (1388)، مجموعه نظریات مشورتی فقهی امور کیفری، جلد1و3و6، انتشارات جنگل، تهران، چاپ اول.


62. منتظری، حسینعلی، ( 1429)، مجازات­های اسلامی و حقوق بشر، ارغوان دانش، قم، چاپ اول.


63. منتظری، حسینعلی، (بی­تا)، کتاب الحدود، انتشارات دارالفکر، قم، چاپ اول.


64. مؤمنی، عابدین و رستمی نجف­آبادی، حامد، (1395)، مصلحت و مجازات­های حدی، انتشارات خرسندی، تهران، چاپ اول.


65. میرمحمد صادقی، حسین، (1393)، جرایم علیه اشخاص، بنیاد حقوقی میزان، تهران، چاپ پانزدهم.


66. نجف­آبادی، سعید هادی و آیتی، سید محمدرضا، (1395)، تبدیل و جایگزینی مجازات­های اسلامی ( حدود و تعزیرات ) متناسب با مقتضیات زمان، فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، سال سیزدهم، شماره46.


67. نجفی ابرندآبادی ، علی­حسین و بادامچی، حسین، (1383)، تاریخ حقوق کیفری بین النهرین ، انتشارات سمت، تهران، چاپ اول.


68. نجفی ابرندآبادی، علی حسین و هاشم بیکی، حمید، (1390)، دانشنامه جرم­شناسی، گنج دانش، تهران، چاپ دوم.


69. نجفی، شیخ محمد حسن، (1404)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد 41،  دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.


70. نجفی، مرتضی و محسنی، فرید، (1388)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، فردافر، انتشارات بین­المللی الهدی، تهران، چاپ هفتم.


71. نوبهار، رحیم، (1389)، اهداف مجازات­ها در جرایم جنسی چشم­اندازی اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، چاپ اول.


72. نوبهار، رحیم، (1384)، بررسی قاعده فقهی حرمت تنفیر از دین، مجله تحقیقات حقوقی، شماره 42.

نیازپور، امیرحسن، (1392)، توافقی­شدن آئین دادرسی کیفری، بنیاد حقوقی میزان، تهران، چاپ دوم.

1. Alidoust, A. (2015). Jurisprudence and expediency (2^nd ed.). Tehran: Publishing Organization of Islamic Culture and Thought.


2. Allama Helli. (1993). Qavaid Al-Ahkam Fi Marifat Al-Halal Wa Al-Haram (1^st ed). Qom: Islamic Publishing House affiliated with the Society of Seminary Teachers in Qom.


3. Al-Shahid Al-Awal. (1990). Al-Lumal Al-Dimashqiyya fī Fiqh Al-Imamiyya (1^st ed.). Beirut: Dar al-Torath.


4. Al-Shahid Al-Sani. (1993). Masalek Al-Afham Ela Tanghih Sharaye'a Al-Islam (1^st ed.). Qom:  Al Ma'arIf Al-Islamiyya Institute.


5. Amid Zanjani, A. (2012). Rules of jurisprudence in criminal law (5^th ed.). Tehran: SAMT Publications.


6. Bukhari, M. (no date). Sahih Al-Bukhari. Beirut: Dar Al-Marefah.


7. Doostkhah, J. (2009). Avosta. Tehran: Morvarid Publication.


8. Haeri, S.A. (1998). Riyad Al-Masael Fi Tahqiq Al-Ahkam Fi Dala'el (1^st ed.). Qom: Aal Al-Bayt Institute.


9. Hajideh Abadi, A. (2010). Rules of criminal Fiqh (2^nd ed.). Qom: Research Institute.


10. Hosseini Jorjani, S. A. (1984). Ayat Al-Ahkam (1^st ed.). Tehran: Navid Publication.


11. Hosseini Tehrani, S. M. (2000). Guardianship of the Islamic jurist in Islamic government (2^nd ed). Mashhad: Allameh Tabatabaei Publication.


12. Isfahani, M. (1996). Kashf Al-litham wa Ebham  Qawa'id al-ahkam (2^nd ed.). Qom: Islamic Publishing House.


13. Javad Ali. (1978). Al-Mufassal Fi Tarikh Al-Arab Qabl Al-Islam. Baghdad: Maktabat Al-Nahdah. Beirut: Dar Al-'Ilm Li al-Malayin.


14. Javidan, L. (2017). History of criminal law developments from the beginning until now (1^st ed.). Tehran: Ava Press.


15. Kalantari, K. (1996). Principle of legality of crimes and punishments (1^st ed.). Babolsar: University of Mazandaran Press.


16. Kazemi, J. (1986). Masalik Al-Afham Ela Ayat Al-Ahkam (2^nd ed.). Tehran: Mortazavi Bookstore.


17. Khoei, S. A. (1990). Takmalat Al-Menhaj. Qom: Madinat-ul Elm Publication.


18. Khomeini, R. (2009). Tahrir Al-Wasilah. Qom: Islamic Publishing House.


19. Lankarani, M. F. (1996). Jame Al-Masael (1^st ed.). Qom: Mehr Publication.


20. Marashi Shoushtari, S. M. (2006). New perspectives on laws (2^nd ed.). Tehran: Mizan Press.


21. Mohaghegh Damad, S. M. (2002). Rules of criminal jurisprudence (3^rd ed.). Tehran: Publishing Center of Islamic Sciences.


22. Mohammadi, A. (1995). Islamic criminal law (1^st ed). Tehran: University Publication Center.


23. Mohaqeq Helli, A. (1995). Sharaul Islam (6^th ed). Tehran: University of Tehran Press (UTP).


24. Mohseni, M. A. (2008). Hududul Sharia (1^st ed.). Qom: Bostan Ketab Publishing.


25. Momeni, A., & Rostami Najaf Abadi, H. (2016). Expediency and Hadd punishments (1^st ed.). Tehran: Khorsandi Publication.


26. Montazeri, H. A. (2008). Islamic punishments and human rights (1^st ed.). Qom: Arghavan Danesh Publications.


27. Moradzade, H. (2015). Unknown opinions on Hadd crimes and its conformity with the Islamic penal code approved in 2013 (1^st ed). Tehran: Jungle Publications.


28. Mousavi Golpaygani, S. M. (1992). Al-Dor Al-Mandud fi Ahkam Al-Hudud (1^st ed.). Qom: Darul Quran Karim.


29. Mozafarizadeh, S. (2012). Terminology of criminology (1^st ed). Tehran: Faragir Publishing Co.


30. Najafabadi, S. H., & Ayati, S.M. (2016). To change and replace Islamic punishments in accordance with time requirements. Quarterly Journal of Islamic Law and Jurisprudence Researches, 5(13) 46 56.


31. Najafi Abrandiabadi, A. H., & Hashem Beigi, H. (2011). Encyclopedia of criminology (2^nd ed.). Tehran: Ganj Danesh Publications.


32. Najafi, M., & Mohseni, F. (2009). Constitutional law of Islamic Republic of Iran (7^th ed.). Tehran: Fardafar Publication.


33. Peivandi, Gh. (2013). Principles and standards of penalization from the perspective of legal schools in comparison with Islamic teachings. Doctoral Thesis on Religious Jurisprudence and Criminal Law. Shahid Motahari (Rh) University of Tehran.


34. Qiasi, J. (2006). Criminal policy principles of Islamic government (1^st ed.). Qom: Islamic Sciences and Culture Academy.


35. Sadeghi, H. (2014). Crimes against individuals (15^th ed.). Tehran: Mizan Legal Foundation.


36. Sanei, Y. (2005). Seeking legal advice (1^st ed). Tehran: Mizan Press.


37. Shaneh Chi, K.M. (2001). Ayat al-Ahkam (2^nd ed.). Tehran: SAMT Publications.


38. Shariati, R. (2008). Rules of political jurisprudence (1^st ed.). Qom: Islamic Science and Culture Academy (ISCA).


39. Sheikh Hurr Ameli, M. (1996). Vasa'il Al-Shi'a (3^rd ed.). Qom: Aal Al-Bayt Institute.


40. Sheikh Mufid. (1993). Al-Muqniah(1^st ed.). Qom: International Congress of Sheikh Mofid.


41. Sheikh Saduq, A. (1995). Almqn'a (1^st ed.).Qom: Imam Hadi Institute.


42. Sheikh Tabarsi, F. (1993). Majmal Bayan Fi Tafsir Al-Qur'an (3^rd ed.). Tehran: Nasser Khosro Publication.


43. Sheikh Tousi, A . (1987). Al-Khelaf (1^st ed). Qom: Islamic Publishing House affiliated with the Society of Seminary Teachers of Qom.


44. Sheikh Tousi, A. (1967). Al-Mabsut Fi Fiqh Al-Imamiyya (3^rd ed.). Tehran: Maktabat Al-Mortazaviat Le-Ehya' Al-Asar Al-Jafarieh.


45. Sheikh Tousi, A. (1986). Tahzib Al-Ahkam. Tehran: Dar Al-Kutub Al-Islamia.


46. Sheikh Tousi. (1980). Al-Nihayah fi Mujarrad Al-Fiqh Wa Al-Fatawa (2^nd ed.). Beirut: Dar Al-Kotob Al-Arabi.


47. Tayeb, S. A. (1999). Atyab Al-Bayan Fi Tafsir Al-Quran (2^nd ed). Tehran: Islamic Press.


48. Touhidi, M., & Abdozadeh, S. (2014). Effect of Hudud punishments on security (1^st ed.). Tehran: Khorsandi Publication.