حکم لعن بر مُتصف شدگان به فسق و کفر در فقه اسلامی
الموضوعات :محمد رسول آهنگران 1 , مهدی درگاهی 2
1 - استاد فقه و حقوق، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، تهران، ا یران
2 - دانش آموخته سطح چهار حوزوی و پژوهشگر پژوهشگاه المصطفی، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: حکم ثانوی, لعن, مقدسات مسلمین, حفظ نظام اسلام, اتحاد مسلمین,
ملخص المقالة :
مطابق مفاد گزاره های متعدد قرآنی و سنت نبوی (ص)، لعن بر افرادی که عنوان فاسق یا کافر بر آنها تطبیق یابد، نه تنها مشروع، بلکه در مواردی لازم است و چنین نیست که لعن تنها بر جنس افراد و نه شخص افراد مشروع باشد، همان طور که برخی دانشوران حوزه فقه اهل سنت پنداشته اند. البته گستره ی حکم مذکور در مواجهه با دلایل حفظ نظام اسلام و پاسداری از آن که در پرتو حفظ اتحاد مسلمین و جامعه اسلامی تبلور می یابد، چندان هُویدا نیست؛ چنانکه بنابر عقیده ی گروهی، یکی از اوصافی که حاکی از فسق و کفر است بر برخی مصادیق تطبیق یابد و آن مصادیق مورد احترام گروهی دیگر از مسلمانان باشد، مطابق فقه اسلامی، مخصوصاً فقه جعفری، آیا مکلّف می تواند به استناد ادلّه، به لعن آن مصادیقِ خاص مبادرت ورزد؟. حفظ نظام اسلام در گِرو حفظ اتحاد مسلمین است و آن بدون احترام مسلمانان، از هر گرایش و مذهب، به مقدّساتِ دیگر مسلمانان امکان پذیر نیست؛ بنابراین با پدیدار شدن عنوان ثانوی، اهانت و توهین حتی در قالب لعن به مصادیقی که مورد احترام گروهی از مسلمانان، از مذاهب اسلامی هستند، مشروع نخواهد بود و لعن در این موارد باید با همان عناوین کلی و بدون تطبیق بر مصادیق انجام گیرد.
قرآن مجید
1- ابن اثیر، مبارک بن محمد، (بیتا)، النهایه، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، قم.
2- ابن تیمیه، تقیالدین، (1406)، منهاج السنه، جامعه الإمام محمد بن سعود الإسلامیه، سعودیه.
3- ابن تیمیه، تقیالدین، (1416)، مجموع الفتاوى، مجمع الملک فهد، المدینه النبویه.
4- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، (1422)، زاد المسیر، دار الکتاب العربی، بیروت.
5- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، (1407)، فتح الباری، دارالریان للتراث، قاهره.
6- محمد بن احمد، (بیتا)، فتح العلی المالک، دار المعرفه، بیجا.
7- ابن رشد قرطبی، (1408)، البیان والتحصیل، دار الغرب الإسلامی، بیروت، چاپ دوم.
8- ابن عابدین، محمد امین، (1421)، حاشیه رد المختار على الدر المختار، دار الفکر، بیروت.
9- ابن عبدالواحد، محمد، (بیتا)، شرح فتح القدیر، دار الفکر، بیروت.
10- ابن عربی، محمد، (1422)، تفسیر ابن عربى، دار احیاء التراث العربى، بیروت.
11- ابن فارس، احمد، (1404)، معجم مقائیس اللغه، دفتر تبلیغات اسلامى، قم.
12- ابن کثیر، اسماعیل، (1420)، تفسیر القرآن العظیم، دار طیبه، بیجا.
13- ابن مفرج، محمد، (1424)، الفروع، مؤسسه الرسالة، بیروت.
14- ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414)، لسان‌العرب، دارصادر، بیروت.
15- ابن نجیم، زین الدین، (بیتا)، البحر الرائق، دار المعرفه، بیروت.
16- ابوالصلاح حلبی، (1403)، الکافی فی الفقه، کتابخانه عمومی امام علیع.
17- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، (1408)، روض الجنان، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد.
18- أحمد بن محمد بن حنبل، (1420)، مسند أحمد بن حنبل، مؤسسه الرساله، بیروت، چاپ دوم.
19- امام خمینی(ره)، سید روح الله موسوی، (1378ش)، صحیفه امام، جلد 11و15و 17،مؤسسه تنظیم و نشر، قم.
20- امام خمینی(ره)، سید روح الله موسوی، (1415)، المکاسب المحرمه، جلد1و2، مؤسسه تنظیم و نشر، قم.
21- آل کاشف الغطاء، هادی، (بیتا)، الرد على موسى جار الله، موسسه کاشف الغطاء، نجف اشرف.
22- آلوسی، نعمان بن محمود، (1415)، روح المعانى، دارالکتب العلمیه، بیروت.
23- بجیرمی، سلیمان، (1417)، تحفه الحبیب، دار الکتب العلمیه، بیروت.
24- بخاری، محمد بن اسماعیل (1407)، صحیح البخاری، دار ابن کثیر، بیروت، چاپ دوم.
25- بروجردی، سید حسین (1412)، الحاشیه علی کفایه الاصول، جلد 1، نشر انصاریان، قم.
26- بعلی، محمد بن علی، (1406)، مختصر الفتاوى، دار ابن القیم، بیجا.
27- بغدادی، علی بن محمد، (1415)، لباب التاویل، دار الکتب العلمیه، بیروت.
28- بهوتی، منصور بن یونس، (1402)، کشاف القناع، دار الفکر، بیروت.
29- بیهقی، أبوبکر، (1421)، شعبالإیمان، دار الکتب العلمیه، بیروت.
30- ترمذی، محمد بن عیسی، (1403)، سنن الترمذی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم.
31- جصاص، احمد، (1405)، احکام القرآن، دار احیاء التراث العربى، بیروت.
32- جمعی از نویسندگان، (1394)، حرمت تکفیر مسلمانان و اهانت به مقدسات اسلامی نشر مشعر، قم، چاپ دوم.
33- حائری، سید علی، (1377)، مقتنیات الدرر، دار الکتب الاسلامیه، تهران.
34- حائری یزدی، شیخ عبدالکریم، (1418)، دررالفوائد، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ ششم.
35- حر عاملی، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعه، مؤسسه آلالبیتع، قم.
36- حر عاملی، محمد بن حسن، (1403)، الفوائد الطوسیه، چاپخانه علمیه، قم.
37- حسینی شیرازی، محمد، (1424)، تقریب القرآن إلى الأذهان، دار العلوم، بیروت.
38- حطاب رُّعینی، محمد بن محمد، (1412)، مواهب الجلیل، دار الفکر، بیروت، چاپ دوم.
39- خرشی، محمد، (1318)، الشرح الکبیر، بینا، قاهره.
40- خلیل فراهیدی، (1409)، العین، دار الهجره، قم.
41- خمینی، سید مصطفی، (1418)، تحریرات فی الأصول، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، قم.
42- خویی، حبیب الله هاشمی، (بیتا)، منهاج البراعه، مکتبه الاسلامیه، تهران.
43- خویی، سید ابوالقاسم موسوی (1420)، اجود التقریرات، تقریرات محقق نائینی، انتشارات مصطفوی، قم.
44- راغب، حسین بن محمد، (1412)، مفردات ألفاظ القرآن، دار العلم - الدار الشامیة، لبنان – سوریه.
45- زرندی، محمد بن یوسف، (بیتا)، نظم در السمطین، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
46- زمخشری، محمود بن عمر، (بیتا)، الکشاف، دار إحیاء التراث العربى، بیروت.
47- سبحانی، جعفر، (1381)، الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، موسسه الامام الصادقع، قم.
48- سبزواری، سید عبدالاعلی، (1409)، مواهب الرحمان، موسسه اهل بیتع، بیروت.
49- سبزواری، محمد بن حبیب الله، (1419)، ارشاد الاذهان، دار التعارف للمطبوعات، بیروت.
50- سیوطی، جلال الدین، (1416)، تفسیر الجلالین، مؤسسه النور للمطبوعات، بیروت.
51- سیوطی، جلال الدین، (1993)، الدر المنثور، دار الفکر، بیروت.
52- شبراوی شافعی، عبدالله، (1423)، الإتحاف بحبِّ الأشراف، دار الکتاب الاسلامی، قم.
53- شوشتری، نور الله بن شریف، (1367)، الصوارم المهرقه، مطبعه النهضه، تهران.
54- شوکانی، محمد بن علی، (1414)، فتح القدیر، دار ابن کثیر، دار الکلم الطیب، دمشق، بیروت.
55- شوکانی، محمد بن علی، (بیتا)، نیل الأوطار، إدارة الطباعة المنیریة، بی جا و بی تا.
56- شیبانی، أحمد بن حنبل، (بیتا)، السنه، دار ابن القیم، بی جا.
57- صدر، سید محمد باقر، (1418)، دروس فی علم الاصول، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ پنجم.
58- صدوق، محمد بن علی، (1362)، الخصال، دفتر انتشارات اسلامی، قم.
59- صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، مکتبه الداوری، قم.
60- طباطبایی، سید محمد حسین، (1417)، المیزان فى تفسیر القرآن، انتشارات جامعهى مدرسین، قم، چاپ پنجم.
61- طبری، محمد بن جریر، (1403)، تاریخ الأمم و الملوک، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت.
62- طبری، محمد بن جریر، (1412)، جامع البیان، دار المعرفه، بیروت.
63- طریحی، سید احمدحسین، (1416)، مجمع البحرین، کتابفروشی مرتضوی، تهران.
64- طنطاوى، محمد، (بیتا)، التفسیر الوسیط، نرم افزار جامع التفاسیر نور.
65- طوسی، محمد بن الحسن، (1411)، الغیبه، دار المعارف الإسلامیة، قم.
66- طوسی، محمد بن الحسن، (بیتا)، التبیان، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
67- عبید کلبانی، (1428)، اللعن فی الإسلام، دار العاصمه، مملکه البحرین.
68- علامه مجلسی، محمد باقر، (1403)، بحار الأنوار، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم.
69- علیدوست، ابوالقاسم، (1388)، فقه و مصلحت، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران.
70- عمید زنجانی، عباسعلی، (1384)، قواعد فقه سیاسی(مصلحت)، امیرکبیر، تهران.
71- عینی حنفی، محمود بن احمد، (بیتا)، عمده القارى، دار إحیاء التراث العربى، بیروت.
72- غزالی، محمد، (بیتا)، إحیاء علوم الدین، دار المعرفه، بیروت.
73- فخر رازی، محمد بن عمر، (1420)، التفسیر الکبیر، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم.
74- فیض کاشانی، محمد، (بیتا)، تفسیر الصافی، مکتبه الصدر، تهران.
75- فیومی، احمد، (بیتا)، المصباح المنیر، منشورات دار الرضی، قم.
76- قرطبی، محمد بن احمد، (1364)، الجامع لأحاکم القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران.
77- کاشانی، ابوبکر، (1406)، بدائع الصنائع، دار الکتب العلمیه، بیروت، چاپ دوم.
78- کبیر مدنی شیرازی، سید علی خان، (1415)، ریاض السالکین، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ چهارم.
79- کلینی، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم.
80- ماوردی، علی بن محمد، (1414)، الحاوی الکبیر، دار الکتب العلمیه، بیروت.
81- محقق اردبیلی، احمد، (بیتا)، زبده البیان، المکتبه الجعفریه، تهران.
82- محقق ثانی، علی بن حسین، (1409)، رسائل المحقق الکرکی، کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى، قم.
83- محقق ثانی، علی بن حسین، (بیتا)، النفحات اللاهوت، مکتبه نینوی الحدیثه، تهران.
84- مراغی، احمد بن مصطفی، (بیتا)، تفسیر المراغى، داراحیاء التراث العربى، بیروت.
85- مرداوی، علی بن سلیمان، (1419)، الإنصاف، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.
86- مرعشی، شهاب الدین، (بیتا)، شرح إحقاق الحق، تصحیح: السید إبراهیم المیانجی، بینا، بیجا.
87- مسعودی، علی بن حسین، (1965)، مروج الذهب، دار الاندلس، بیروت.
88- مسلم بن الحجاج، (بیتا)، صحیح مسلم، دار إحیاء التراث العربى، بیروت.
89- مشکینی، علی، (1413)، اصطلاحات الاصول، دفتر انتشارات اسلامی، قم.
90- ملک افضلی اردکانی، محسن، (1391)، مفهوم نظام و کاربرد آن در فقه و اصول، مجله فقه و اصول، سال48، (شماره88)، ص133-129.
91- نجفآبادی، حسین علی منتظری، (1409)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، (مترجمان: صلواتی، محمود و شکوری، ابوالفضل) مؤسسه کیهان، قم.
92- نفراوی، احمد بن غنیم، (بیتا)، الفواکه الدوانی، مکتبه الثقافه الدینیه، بیجا.
93- نووی، یحیی بن شرف(بیتا)، المجموع، دار الفکر، بیروت.
_||_
10. Farahidi, K. (1989). Al-Eyn. Qom: Dar al-Hijrah.
11. Haeri Yazdi, A. (1998). Dorar Al-Favaed (6th ed). Qom: Islamic Publication Institute.
12. Haeri, A. (1998). Mughtaniat Al-Dorar. Tehran: Dar Al-Ketab Al-Islamiyah.
13. Halabi, A. (1983). Al-Kafi Fi Al-Fiqh. Imam Ali Public Library.
14. Hanbal, A. (2000). Mosnad Ahmad Ibn Hanbal (2nd ed). Beirut: Al-Resalah Institute.
15. Hashemi Khoei, H. (No date). Menhaj Al-Bara’ah. Tehran: Maktabah Al-Islamiyah.
16. Hatab, M. (1992). Mawahib Al-Jalil (2nd ed). Beirut: Dar Al-Fekr.
17. Hosseini Shirazi, M. (2004). Taqrib Al-Quran Ela Al-Azhan. Beirut: Dar Al-Oloum.
18. Hur Ameli, M. (1983). Al-Fawayed Al-Tosiyah. Qom: Elmiyah Print.
19. Hur Ameli, M. (1989). Vasayel Al-Shia. Qom: Ahlol Bayt Institute.
20. Ibn Abedin, M.(2000). Hashiah Rad Al-Mokhtar Ala Al-Dor Al-Mokhtar. Beirut: Dar Al-Fekr. Qom: Esmaeilian Press.
21. Ibn Arabi, M. (2001). Tafsir Ibn Arabi. Beirut: Dar Ehya Al-Torath Al-Arabi.
22. Ibn Fars, A. (1984). Mojam Moghnis Al-Loghah. Qom: Islamic Promotion Center.
23. Ibn Jouzi, A. (2001). Zad Al-Masir. Beirut: Dar Al-Ketab Al-Arabi.
24. Ibn Kathir, E. (2000). Tafsir Al-Quran Al-Azim. Beirut: Dar Tayebah.
25. Ibn Manzur, M. (1994). Lesan Al-Arsb. Beirut: Dar Sader.
26. Ibn Mofarrej, M. (2004). Al-Foroogh. Beirut: Al-Resalah Institute.
27. Ibn Taymiyyah, T. (1986). Menhaj Al-Sunnah. Saudi Arabia: Islamic University.
28. Ibn Taymiyyah, T. (1996). Majmoo al-Fatavi. Medinah: Majmaa al-Malek Fahad.
29. Jasas, A. (1985). Ahkam Al-Quran. Beirut: Dar Al-Ehya Al-Torath Al-Arabi.
30. Kharshi, M. (1998). Al-Sharh Al-Kabir. Cairo.
31. Khomeini, M. (1998). Tahrirat Fi Al-Osul. Qom: Imam Khomeini’s Works Institute.
32. Khomeini, R. (1995). Al-Makasib Al-Muharamah. Qom: Imam Khomeini’s Works Institut.
33. Khomeini, R. (1999). Sahifah Imam. Qom: Imam Khomeini’s Works Institute.
34. Mousavi Khoei, A. (2000). Ajvad Al-Taqrirat. Qom: Mostafavi Publication.
35. Qurtabi, I. (1988). Al-Bayan Va Al-Tahsil. Beirut: Dar Al-Gharb Al-Islami
36. Ragheb, H. (1992). Mofradat Alfadh Al-Quran. Lebanon: Dar Al-Elm.
37. Sabzevari, M. (1999). Ershad Al-Azhan. Beirut: Dar Al-Taraf Lelmatbouat.
38. Sadoogh, M. (1083). Al-Khesal. Qom: Islamic Publishing Office.
39. Sadoogh, M. (No date). Elal Al-Sharaye. Qom: Al-Davari Office.
40. Sadr, M. (1998). Doroos Fi Elm Al-Osoul (5th ed). Qom: Islamic Publication Institute.
41. Shabravi Shafe’i, A. (2003). Al-Ethaf Behobe Al-Ashraf. Qom: Daar Al-Ketab Al-Islami.
42. Sheybani, A. (No date). Al-Sonnah. Daar Ibn al-qayyem.
43. Soyouti, J. (1993). Al-Dor Al-Manzour. Beirut: Dar Al-Fekr.
44. Tirmidhi, M. (1983). Sunan Al-Tirmidhi (2nd ed). Beirut: Dar Al-Ehyaa Al-Torath Al-Arabi.
45. Zamakhshari, M. (No date). Al-Kashef. Beirut: Dar Ehya Al-Torath Al-Arabi.
