بررسی فقهی توبه در گناه و اعانت بر اثم در فضای مجازی

علی اکبر ایزدی فرد ¹ ( فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مازندران/ بابلسر- ایران )
محسن نادری ² ( داانشجو کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مازندران/ بابلسر-ایران )
محمد مهدی زارعی ³ ( فقه و مبانی حقوق اسلامی/ دانشکده الهیات و معارف اسلامی/ دانشگاه مازندران/ بابلسر- ایران. )

تاريخ الإرسال : 12 الإثنين , جمادى الثانية, 1445 تاريخ التأكيد : 04 الثلاثاء , رجب, 1445

الکلمات المفتاحية: توبه, , , , , گناه, , , , , اعانت بر اثم, , , , , سقوط مجازات,

ملخص المقالة :

پس از انجام گناه، توبه بر گناهکار واجب می شود و بایدتحت شرایط و آداب صحیح، آن را انجام دهد. علاوه بر آن ممکن است یکسری امور تبعی به واسطه انجام آن گناه بر ذمه تائب باشد که واجب است آن را پس از توبه امتثال نماید.توبه تاثیر و جایگاه انکار نشدنی و بی بدیلی در حوزه فقه و دین ایفاء می نماید. به گونه ای که ممکن است مجازات قبیح ترین اعمال نظیر محاربه تا قبل از ثبوت جرم با توبه ساقط شود. مطابق نص صریح قرآن در مواردی توبه موجب می گردد سیئات و گناهان به حسنات تبدیل شود.یکی از مواردی که احتمال وقوع آن در فضای مجازی وجود دارد اعانت بر اثم است.باتوجه به جایگاه توبه قلمرو شمول آن نسبت به گناه اعانت بر اثم در فضای مجازی چگونه است؟ روش مطالعه در پژوهش حاضر به شیوه توصیفی-تحلیلی همراه با توجیه، تبیین، استدلال و استنتاج بوده است.از مهم ترین یافته های این پژوهش می توان به تاثیر توبه در موارد محصوره در اداء حق الناس و عدم تاثیر توبه در موارد غیر محصوره در حق الناس و نیز عدم تاثیر توبه بر سقوط مجازات های حدی و تعزیرات پس از انتشار محتوا در فضای مجازی اشاره نمود.

نص كامل:



                      الفحص الفقهی للتوبه فی الذنب و الاعانة علی الاثم فی الفضاء الافتراضی

خلاصة:

بعد ارتکاب الذنب تجب التوبة  علی المذنب و علیه اَن یفعلها بالشروط و الشعائر الصحیحة. بالاضافة علی ذلک، یمکن اَن تفرض علی التائب سلسلة من الامور الثانویة(الجانبی)بارتکاب تلک الذنب. یجب الالتزام بها بعد التوبة. للتوبة تاثیر و مکانه لا یمکن انکارها فی الفقه و الشرع. بحیث تسقط عقوبة ابشع الافعال کالمحاربة بالتوبة قبل ثبوت الجرم. بموجب نصّ القرآن الواضح فانّه فی بعض الحالات، تحویل السیئات الی حسنات یکون بالتوبة. اَحد الاَشیاء التّی من المحتمل  اَن تحدث فی الفضاء الافتراضی هو الاعانه علی الاثم. بالنظر الی موقف التوبة، فکیف هو نطاق تضمینها بالنسبة الی اعانه علی الاثم فی الفضاء السیبرانی؟

یعتمد البحث الحالی علی المنهج الوصفی- التحلیلی و بالرجوع الی کتب الفقهاء مع التبریر و التبیین و الاستدلال و الاستنتاج. نتائج هذا البحث:  التوبة من حق الناس فی الفضاء الافتراضی تکون فعالة و موثر فی بعض الحالات و تودی الی سقوط العقوبة. و ذلک عندما تکون الموارد المغلقة. کما یمکن الاشارة الی اَن التوبة لا اثر لها فی سقوط عقوبة الاعانة فی الفضاء الافتراضی بعد نشر المحتوی.

 

الکلمات الدالة : التوبة، اعانة علی الاثم، حق الناس، حق الله، سقوط العقاب.

 

Jurisprudential Investigation of Repentance of sin and Helping to Sin in Cyberspace

 

Abstract

After committing a sin repentance is obligatory on the Sinner And the penitent must do it under the correct conditions and manners.in addition,it is possible that the penitent is responsible for a series of secondary matters due to committing that sin,which must be done after repentance.Repentance plays an undeniable influence and position in the field of jurisprudence and religion.In such a way that the punishment for the most heinous acts such as war may be removed by repentance before the crime is proven.According to the clear text of the Qur'an, in some cases,repentance causes sins to turn into good deeds.One of the things that is likely to happen in the cyberspace is helping to sin.Regarding the position of repentance,how is the scope of its inclusion compared to the sin of helping to sin in the cyberspace? present research with descriptive-analytical method with justification,explanation,reasoning and inference.On of the most important findings of the present research is the effect of repentance in closed cases in fulfilling the rights of people and the ineffectiveness of repentance in non-enclosed cases in fulfilling the rights of people and pointed out the lack of effect of repentance on the fall of limits and punishment after publishing the content in the virtual space.

 

Keywords: repentance, sin, helping to sin, the right of people, god's right, the fall of punishment.

 

 

 

 

                       بررسی فقهی توبه  در گناه و اعانت بر اثم در فضای مجازی

      

 

چکیده:

پس از انجام گناه، توبه بر گناهکار واجب می شود و بایدتحت شرایط و آداب صحیح، آن را انجام دهد. علاوه بر آن ممکن است یکسری امور تبعی به واسطه انجام آن گناه بر ذمه تائب باشد که واجب است آن را پس از توبه امتثال نماید.توبه تاثیر و جایگاه انکار نشدنی و بی بدیلی در حوزه فقه و دین ایفاء می نماید. به گونه ای که ممکن است مجازات قبیح ترین اعمال نظیر محاربه تا قبل از ثبوت جرم با توبه ساقط شود. مطابق نص صریح قرآن در مواردی توبه موجب می گردد سیئات و گناهان به حسنات تبدیل شود.یکی از مواردی که احتمال وقوع آن در فضای مجازی وجود دارد اعانت بر اثم است.باتوجه به جایگاه توبه قلمرو شمول آن نسبت به گناه اعانت بر اثم در فضای مجازی چگونه است؟ روش مطالعه در پژوهش حاضر به شیوه توصیفی-تحلیلی همراه با توجیه، تبیین، استدلال و استنتاج بوده است.از مهم ترین یافته های این پژوهش می توان به تاثیر توبه در موارد محصوره در اداء حق الناس و عدم تاثیر توبه در موارد غیر محصوره در حق الناس و نیز عدم تاثیر توبه بر سقوط مجازات های حدی و تعزیرات پس از انتشار محتوا در فضای مجازی اشاره نمود. 

 

واژگان کلیدی: 

توبه،گناه، اعانت بر اثم، حق الناس، حق الله، سقوط مجازات. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. طرح مسئله

      در هر ثانیه ممکن است گناهان متعدد و متفاوتی توسط مکلفین در بستر و فضای حقیقی و مجازی حادث شود و اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگری؛ یاری دهنده و تسهیل کننده مقدمات آن گناه باشند. اصطلاحاً به این افراد«معین» و به عملی که انجام می گیرد«اعانت بر اثم» می گویند. اشخاص باید بکوشند در مسیر درست گام بردارند و از اعانت گنه کاران اجتناب کنند. حضرت موسی علیه السلام به محضر پروردگار فرمود«قال ربّ بما أَنعمت عليّ فلن أَكون ظهيرًا للمجرمين»(قصص/17) «موسی گفت: ای خدا، به شکرانه این نعمت که مرا عطا کردی بدکاران را هرگز یاری نخواهم کرد.» البته باید بدانند اگر لغزشی در مسیر داشتند باب توبه باز خواهد بود وخداوند آمرزنده و مهربان است.«یا أَيُّها الَّذين آمنُوا توبوا إِلَى اللَّه تَوْبهً نصُوحًا عَسى رَبُّكم أَنْ يُكفِّر عنْكم سيِّئَاتِكُمْ»(تحریم/8)«ای مومنان به درگاه خدا توبه نصوح کنید باشد که گناهانتان را مستور گرداند.»

     اعانت بر اثم جرمی وابسته و منوط به وجود گناه در عالم خارج است؛تا بتوان برای آن مجازات متناسبی در نظرگرفت. حال این سوال پیش می آید؛ اگر شخصی در فضای مجازی گناهی مرتکب شده پشیمان شود و در این راه شخص دیگری معین باشد،پشیمانی معان چه اثری نسبت به معین خواهد داشت؟به طورکلی تاثیرتوبه درفضای مجازی چه خواهد بود؟آیا می توان  احکامی را که نسبت به اثر گذاری توبه بر سقوط یا اعمال مجازات در فضای حقیقی در نظرگرفته شده است در فضای مجازی تسری داد؟با بررسی نظرات فقها درباره شرایط و اثرگذاری توبه؛ باتوجه به تفاوت ماهوی فضای حقیقی و فضای مجازی؛ باید به تبع تفاوت موضوعات،احکام مختلفی را در راستای تاثیرتوبه در این دو فضا قایل شد.

     پژوهشگران در مقالات خود به اثرگذاری توبه بر گناهان و مجازات های تابعه آن پرداخته اند. از جمله؛ حاجی ده آبادی، رجبی در مقاله ای تحت عنوان«تاملی بر مقررات توبه در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392» با نقد نظر فقهایی که بناء بر مقتضی قاعده دراً معتقدند توبه در هر صورت موجب سقوط حد شرعی می شود؛ اذعان می نماید این دیدگاه افراطی بوده و خلاف مقتضای عقل است و در نتیجه آن حکم شرعی اجرای حد تعطیل می شود. از این رو به عقیده ایشان بهتر است قانونگذار ملاک معین و مشخصی برای تحقق توبه و اثر بخشی آن معین کند.(حاجی ده آبادی،نجفی،1394/ 25)صادقی در پژوهشی با عنوان«نقش توبه در حدود و تعزیرات» با انتقاد نسبت به رویکرد عملی قانونگذار در مواد قانونی مرتبط با اثرگذاری توبه در تعزیرات که تاثیر آن را محدود به مجازات های تعزیری درجه شش تا هشت نموده است این عمل را خلاف موازین عقلانی، فقهی، اطلاقات ادله شرعی و به نوعی تحصیل حاصل و تعذیب بلاجهت می داند.(صادقی،1392/ 171)

     دو عنصر زمان و مکان در ارائه و استنباط احکام شرعی جایگاهی غیر قابل انکار دارند.امروزه با ورود فضای مجازی که محیطی گسترده و پیچیده می باشد ارائه احکامی متناسب با ویژگی های این فضا امری لازم است که باید توسط اهل فن و مجتهدین مورد توجه قرار گیرد.با عنایت به تفاوت ماهوی فضای حقیقی و فضای مجازی توجه به مسئله توبه و آثار آن در فضای مجازی امری ضروری است که کمتر به آن پرداخته شده است.پژوهش حاضر با بررسی آرای فقها در زمینه توبه از انواع گناهان،با لحاظ نمودن این تفاوت و با ارائه مستندات متقن و نقد نظر مشهور در باب توبه در فضای حقیقی؛ نظری قابل تامل نسبت به قلمرو شمول و تاثیر گذاری توبه بر انواع گناهان در فضای مجازی ارائه نموده است. البته در ارتباط با پشیمانی از اعانت بر اثم توسط فقها و پژوهشگران صراحتا سخنی اعم از فضای حقیقی و مجازی به میان نیامده است. از این رو؛ در این پژوهش بناء بر استفتائات صورت گرفته، قلمرو شمول و اثرگذاری توبه در فضای مجازی نسبت به انواع گناهان از جمله اعانت بر اثم مورد نقد و بررسی قرار می گیرد.­

2. مفاهیم بنیادین

 

    2. 1. توبه:  

     توبه به معنی رجوع و بازگشتن از گناه به سمت خداوند است.به توبه کننده«تائب»گفته می شود.(ابن فارس،1399ق، 1/357)توبه از امور باطنی است که شخص در درون خود از اعمال قبلی اش بیزاری می جوید و بدون به زبان آوردن، از پروردگار خویش طلب عفو می نماید.(نجفی،1362، 41/111)مطابق حدیث نبوی(ص)توبه تا آخرین لحظات عمر می تواند موثر باشد.(مجلسی،1403ق، 75 /81)  

     2. 2. گناه و مجازات آن:  

     گناه؛نافرمانی نسبت به امر و نهی شارع مقدس است. این مخالفت دارای تاثیر دنیوی و اخروی برای گنه کار می باشد.(طباطبایی،1374، 15/336)اثم و گناه از جهت شدت و ضعف مراتبى دارد. به همين جهت، فقها گناهان را به صغيره و كبيره تقسيم كرده‌اند.(هاشمی شاهرودی و دیگران ،1374، 57/ 226)البته این نکته حائز اهمیت است که بناء بر روایتی از رسول الله(ص)هر گناه کبیره ای با استغفار و توبه(نصوح)کبیره نخواهد بود و هیچ صغیره ای با تکرار صغیره نخواهد ماند.(ابن بابویه (شیخ صدوق)،1413ق، 4/ 18)و این نکته اهمیت انکار نشدنی توبه را نمایان می سازد.

     برخی از گناهان چه از نوع حق الله و خواه حق الناس مجازات(دنیوی) آن اعم از حدود و تعزیرات منصوص شرعی  توسط شارع تبیین شده است. مانند این که دو مذکر عمل شنیع و مشمئز کننده لواط را انجام دهند که در این صورت حد شرعی(کشتن و یا اعدام)واجب می شود(شهید ثانی،1400، 13/ 105) و کسی بچه ای را با شهوت ببوسد تعزیر می شود(شهید ثانی،1400، 13/113) و برخی از گناهان مجازات آن صراحتا توسط شارع بیان نشده است. در این گونه موارد حاکم می تواند با توجه به حرمت آن عمل تعزیر مناسب را در نظر بگیرد. (مسجدسرایی ،۱۳۹۲ /۸۷) 

 

     2. 3. اثم

     «اثم»؛به معنای ارتکاب عمل خلاف شرع است و بر هرگناهی اطلاق می شودکه باید از ارتکاب آن دوری جست. (هاشمی شاهرودی و دیگران ،1374، 57 /224)(معرفت،1379، 1/483) 

 

      2. 4. اعانت براثم

     تعاریف متفاوتی از اعانت بر اثم توسط فقها مطرح شده است.امام خمینی اعانت براثم را مساعدت و پشتیبانی فاعل به قصدارتکاب امر حرام می داند و معتقد است تحقق اعانت بر اثم منوط به انجام مقدمات توسط معین می باشد. (خمینی،1368، 1 /14)برخی اعانت بر اثم را کمک کردن به دیگری برای انجام محرمات تعریف کرده اند. مانند این که فروشنده ای انگور را به قصد تهیه شراب به دیگری بفروشد.(مکارم شیرازی،1427ق، 1 /481) 

 

     2. 5. فضای مجازی

     تعاریف گوناگونی از فضای مجازی ارائه شده است.از جمله این تعاریف آن است که«فضای مجازی، مفهومی برای توصیف فناوری دیجیتال به هم پیوسته گسترده‌ است.»نمی توان فضای مجازی را مترادف با اینترنت دانست،اما اینترنت ابزار ورود به فضای مجازی است(سیاح طاهری و دیگران،1396، 1/ 30)اشخاص می توانند با استفاده از این فضا تعامل،اشتراک گذاری اطلاعات،انجام کار،بازی کردن،فعالیت های اجتماعی،هنری، سیاسی و غیره را انجام دهند.

     فضای مجازی نقطه مقابل فضای حقیقی است. این فضا دارای چهارلایه است. اولین لایه تجهیزات و ابزار فیزیکی می باشد،در دومین لایه سکوهای فناورانه که تشکیل،ذخیره و تبادل، تغییر داده ها و اطلاعات را ممکن می سازد، وجود دارد. لایه سوم مربوط به اطلاعات و محتوا است و درنهایت لایه چهارم عامل انسانی(کاربران و بهره وران)حضور دارند.این لایه ها دارای تاثیر و تاثر متقابل هستند(اسلامی تنها ،پارسانیا،آقابیگلو،1400/311)فضای مجازی، قلمرویی وسیع و بدون مرز است که باتوجه به ویژگی های منحصر به فرد برای کاربران خود امکانات، آزادی ها، فرصت ها و آسیب هایی را به همراه دارد.همین امر از جمله دلایلی است که هر کشوری نسبت به کاهش آسیب ها و مشکلاتی که ممکن است فضای مجازی ایجاد کند؛در عین توجه به مزایای آن اقدام به وضع قوانین و مقرراتی کند تا امنیت کاربران و حکومت خود را حفظ کند. 

 

3. نظر فقها درباره توبه از گناهان

     توبه باید دارای یکسری از شرایط و آداب باشد تا توبه نصوح محقق شود.حدود بیست و سه تفسیر نسبت به شرایط توبه نصوح بر شمرده شده است(مکارم شیرازی،1374، 24 /2)مثلا گفته شده است؛ تائب با هوای نفس به مخالفت می پردازد و نسبت به اعمال گذشته اش فراوان و پی در پی اشک می ریزد و طلب مغفرت می کند.(قرطبی،1405ق، 18 /199)برخی گفته اند؛توبه نصوح باید چهار ویژگی و وصف داشته باشد که عبارت است از :شرمندگی از اعمال گذشته،استغفار زبانی،ترک آن چه که به خاطر آن توبه کرده است با تصمیم بر طاعت از امر و نهی الهی و ترک آن گناه در آینده .(مکارم شیرازی،1374، 24 /2)

     علی رغم آن که توبه باید با توجه به شرایط و آداب آن صورت گیرد تا به درستی واقع شود امّا اثر گذاری آن بسته به نوع گناهانی است که از طرف مکلفین صادر می شود و این مسئله که آن گناه از جمله گناهان قبیحی باشد که برای آن کیفر حدی دنیوی توسط شارع در نظر گرفته شود یا حق الله محض بوده و حدی تعیین نشده باشد و یا از اموری باشد که حق الناس است، بر اثر گذاری توبه بر سقوط کیفر اثر می گذارد. آیات قرآن از جمله آیه 119 سوره نحل فقط توبه قلبی و اظهار پشیمانی باطنی را کافی نمی داند بلکه جبران خطا و اصلاح عملی را مکمل توبه دانسته است.از این رو توبه(عزم بر عدم تکرار آن گناه) و پشیمانی از اعمال نامشروع گذشته نسبت به تمامی اقسام گناهان بدون هیچ تفاوتی جاری است لکن اصلاح و جبران عملی در تمامی گناهان جاری نیست. ثانیاً نسبت به گناهان مختلف متفاوت است.(مکارم شیرازی،1374، 11/ 445) در یک تقسیم بندی کلی می توان گناهان را  به دو دسته تقسیم نمود که عبارت اند از : حق الله و حق الناس.توبه نسبت به هر یک از این دو قسم  اثر بخشی متفاوتی خواهد داشت که در ادامه مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.   

 

      3. 1. نظر فقها درباره توبه در حق الله

     ممکن است در مواردی که تضییع حق الهی و ارتکاب گناه توسط مکلف صورت می گیرد،حق الله از جمله اموری باشد که شارع مقدس برای آن ها عقوبت معین(حدود) را در شرع تعیین کرده باشد.مانند لواط، زنا و....اما برخی از گناهان که در اثر ترک واجب یا انجام حرام ایجاد می شوند،غیر حدی هستند. نظیر ترک فریضه نماز. در حق الله رویکرد شارع بر تسامح و تساهل بناء شده است.از این رو؛ در روایات توبه بر اقرار به گناهانی که مستوجب حد الهی بر فاعل فعل قبیح است رجحان دارد و این به سبب مصالح اجتماعی و اثرات سوء تشییع فاحشه برای جامعه است.(هاشمی شاهرودی و دیگران،1374، 52/89)بناء بر این توبه نسبت به گناهانی که برای آن مجازات دنیوی معینی توسط شارع تعیین نشده است(امور غیر حدی) تاثیرگذار است. بدین صورت که توبه حقیقی بارعایت شرایط آن،ساقط کننده حق الله است.(گلپایگانی،1409ق: 3 /215)در ترک واجبات تکلیف تائب آن است که اگر واجب ترک شده قابل تدارک است آن را جبران نماید نظیر خمس. اگر از اموری باشد که قضای آن لازم باشد نظیر نماز، قضای آن را به جا بیاورد و در غیر این صورت اگر تکلیف دیگری جز توبه نباشد،شرمندگی و عزم بر ترک معصیت و یا انجام واجب کفابت می کند(شعرانی،1376، 1 /589)البته توبه واجب مستقلی است که پس از گناه ،لازم است توسط مکلف صورت گیرد و اگر توابعی نظیر قضا و تدارک داشته باشد که جزء اجزای توبه نیست،آن ها نیز مستقل از توبه واجب می شود. (نجفی جواهری،1362، 41 /111)این قسم از توبه بدیهی بوده و محل بحث نیست.

     آن چه که نسبت به اثر گذاری توبه در حق الله محل بحث و بررسی می باشد قلمرو اثرگذاری توبه در مورد گناهانی است که برای آن ها کیفر دنیوی در نظر گرفته شده است. قول مشهور فقها آن است که توبه از گناهی که موجب اسقرار حد می گردد تا قبل از اقامه بینه و ثبوت آن نزد محکمه موجب سقوط مجازات است(شهید ثانی،1413ق، 15/ 14) چرا که مقتضی برای اسقاط مجازات توبه است و پس از دستگیری یا اقامه بینه توبه تاثیری نخواهد داشت.زیرا اصل(استصحاب)بر عدم (سقوط آن کیفر)است.(شهید ثانی،1386، 9/ 57) البته مطابق آیه 34 سوره مائده اثر بخشی توبه تا قبل از ثبوت جرم نزد محکمه در صورتی است که اولا مجرم با اراده خود پشیمان شده و توبه نماید.ثانیا اگر مرتکب گناهی شود که علاوه بر حق الله حقی از مردم بر گردن او باشد فقط مجازاتی که مربوط به حق الله بوده از گردن او ساقط شده و برطرف شدن حق الناس منوط به تحصیل رضایت از صاحبان حق است.(مکارم شیرازی،1374، 4 /362) بناء بر این در مواردی مانند زنا به غیر اجبار و استعمال مسکرات که گنه کار امور نامشروع و گناهان را کوچک شمرده و موجبات اشاعه و انتشار فساد را در جامعه فراهم آورده است ؛ تجاوز به حق اللّه‌ کرده و چانچه تا قبل از آشكار شدن جرم و اثبات آن در محاکم توبه نماید حدّ شرعى ساقط مى‌شود.(هاشمی شاهرودی و دیگران،1374، 52 /88) بلکه رویکرد شارع آشکار نشدن آن ها و عدم قبح زدایی از این دسته از جرایم است. به همین خاطر سیره معصومین علیهم السلام مبتنی بر توبه مجرم و عدم اقرار آن ها بر گناهان بوده  و كسانى كه نزد ایشان می آمدند و اقرار به جرم می كردند، مورد سرزنش و ملامت قرار  می گرفتند.(همان)البته شایان توجه است که این تفصیل زمانی است که جرم با بینه اثبات شود اما بناء بر قول مشهور اگر ثبوت گناه و کیفر آن به واسطه اقرار باشد حاکم در  دستور به اجرای حد و یا بخشش مخیر خواهد بود.(شهید ثانی،1400، 13 /100)

     در کنار قول مشهور، برخی از فقها نظرات دیگری را مطرح کرده اند. خواجه نصیر الدین طوسی معتقد است صرف پشیمانی گنه کار از اعمال قبیحه ای نظیر زنا که با رضایت طرفین صورت گرفته است و عزم و اراده بر عدم تکرار آن ها کافی بوده و منشا اثر می باشد.( نصیر الدین طوسی،1407ق، 1 /308) زیرا خداوند به این افراد وعده قبول توبه داده است و وفای به عهد به مقتضی عدل الهی واجب می باشد. البته این احتمال وجود دارد که برخی از گنه کاران به واسطه شدت گناه ارتکابی راهی برای بازگشت نداشته و توبه آن ها هرگز مقبول نباشد. نظیر قاتلین معصومين (ع)و گمراه كنندگان مردم و ترویج کنندگان احكام خلاف شرع (شعرانی،1376، 1 /590-591) در مقابل رای ابن فهد حلی قرار دارد مبنی بر این که توبه مسقط مجازات نیست و فقط نسبت به حیات اخروی دارای اثر می باشد(حلی، ۱۴۰۷ ق، ۵ /140)از میان فقها اهل سنت نیز ابن حزم اندلسی بر این باور و اندیشه است که عفو و بخشش گنه کار توسط خداوند تبارک و تعالی حدود و کیفر واجب دنیوی را ساقط نمی کند(ابن حزم،بی تا، 11/ 137)البته با توجه به نصّ صریح قرآن که توبه نصوح مورد پذیرش خداوند متعال قرار خواهد گرفت با توبه و اصلاح، مجازات اخروی از آن ها برداشته خواهد شد و مشمول عفو و مغفرت الهی می شوند. (همان)

 

     3. 2. نظر فقها درباره توبه در حق الناس

     شمول و دایره اثر گذاری توبه در سقوط مواخذه دنیوی محصور در حق الله محض است. مانند شرب خمر و آن هم قبل از آشکار شدن و ثبوت در محکمه بناء بر قول مشهور(شهید ثانی،1410ق، 9 /57)اما توبه نسبت به حق الناس موجب سقوط مجازات نیست(ابن فهدحلی، ۱۴۰۷ ق، ۵ /140)و باید حق دیگران را تمام و کمال اداء کرد و از آن ها تحصیل رضایت نمود.(همان) در حق الناس صرف توبه تاثیر نداشته و موجب آمرزش نمی شود.(مجلسی،1414ق، 6 /67)بناء بر این در گناهانی مانند سرقت یا اتلاف مال يا قصاص و اموری از این قبیل، واجب است شخص تائب به صاحب مال يا حق مراجعه کند و اگر صاحب مال در قید حیات نباشد به وراث او مراجعه و حق آن ها را تدارک و جبران نماید مگر آن كه آن ها وی را بري‌ء الذمّةکرده باشند.(گلپایگانی،1409ق، 3 /215) از این رو حق النّاس بدون رضايت صاحبان حق، ساقط نخواهدشد و حق همچنان بر ذمه گناهکار باقی می ماند(مکارم شیرازی،1374، 4 /362)بناء بر این، اگر معصيت انجام شده گمراه کردن مردم باشد از آن امور بایدتوبه كند، و مردمی را كه گمراه كرده بازگردانده، هدایت نماید و اعلام كند كه عمل وی باطل بوده است.(شعرانی،1376، 1 /589)البته به عقیده سیستانی گمراه نمودن دیگران اگر موجب حق مالی نباشد توبه و استغفار کافی است. (سیستانی،7/6/1402،([e-mail] 

 

     3. 3. نظر فقها درباره توبه در تعزیرات

     تعزیر نوعی مجازات شرعی بوده که کیفیت اعمال آن در شرع به طور دقیق مشخص نشده  و محاکم بناء بر احوالات مختلف می توانند آن را تعیین کنند.(البته مجازات تعزیر همواره کمتر از حد است). تعزیر علاوه بر گناهانی که کیفر آن ها صراحتا در شرع تعیین نشده گناهانی که شرایط اجرای حدود در آن ها به طور تمام و کمال موجود نیست را شامل می شود.(ابن زهره ،1417ق، 1/435) تعزیر ممکن است نسبت به حق الله یا حق الناس یا جرایمی که ترکیبی از حق الله و حق الناس است انجام شود.(شهید اول،1400ق، 2/ 142) توبه مجازات تعزیر(حق الله) را بر می دارد حال آن که در گناهان مستوجب حد فقط تا قبل از اقامه بینه و ثبوت جرم در محکمه موجب سقوط مجازات است.(هاشمی شاهرودی و دیگران،1374، 57/ 185)دلیل این تفاوت بین تعزیر و حدود، ماهیت و غایتی است که در جرم انگاری جرایم تعزیری نهفته است که عبارت است از تنبیه گنه کار و  جلوگیری از تکرار آن گناه. بناء بر این  زمانی که قراینی دال بر پشیمانی گنه کار وجود داشته و این گمان برود که او متنبه شده و مجددا مرتکب آن گناه نمی شود دلیلی بر ادامه تعزیر وجود ندارد و حاكم مى‌تواند او را عفو كند، هر چند با بيّنه ثابت شده باشد.(مکارم شیرازی،1425ق، 1/129)البته در اثر گذاری توبه بر تعزیرات فقها اقوال مختلفی مطرح کرده اند.صاحب تحریر الاحکام معتقد است تا قبل از اقامه بینه اگر شخص توبه نماید تعزیر وی منتفی است و  اگر پس از اقامه بینه باشد مجازات ساقط نمی شود.(علامه حلی،1422ق، 5 /346)اما قول دیگری وجود دارد مبنی بر این که در عفو یا اجرای تعزیر نظر حاکم اهمیت داشته و او مخیر به صدور حکم تعزیر یا بخشش گنه کار بوده و توبه اثری در سقوط تعزیر ندارد.(منتظری، 1367، 2/ 396)

 

4. نقد و بررسی

     4. 1. توبه از گناهان مستوجب حد و تعزیر در فضای مجازی

     گناه و اعانت بر آن دو موضوع متفاوت است. بر این اساس باید تاثیر توبه بر  هر کدام در فضای مجازی به طور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.نخست به اثر توبه نسبت به انواع گناهان در فضای مجازی پرداخته می شود. سپس اثرگذاری توبه بر اعانت بر اثم مورد نقد و بررسی قرار می گیرد.

     توبه نقش غیر قابل انکاری در شرع به واسطه تاکید شارع دارد و حداقل اثر آن در صورتی که به درستی واقع شود سقوط کیفر و مجازات اخروی فاعل فعل ممنوع است.بناء بر این محل بحث در شمول اثرگذاری آن بر مجازات های دنیوی می باشد.از این رو؛ گناهان شخصی که به رابطه میان خالق و مخلوق بر می گردد از موضوع بحث خارج بوده چرا که امری بدیهی و روشن است.

     توبه از ديدگاه حقوق جزاي اسلامي از موارد سقوط مجازات دنیوی به شمار می رود.مستند آن آیات و روایات متعددی است که بدین مورد اشاره نموده اند.از جمله آیاتی که مورد استناد قول مشهور قرار گرفته است؛ آیه 34 از سوره مائده می باشد.در آیه مذکور خداوند پس از آن که در آیه قبل جزاء محارب و مفسد فی الارض را بیان نمود،اجرای حکم را منوط به عدم توبه این دسته از افراد قبل از دستگیری می داند و می فرماید «الا الذین تابوا  من قبل ان تقدروا علیهم فاعلموا ان الله غفور رحیم» (مائده/34) مگر آنان كه پيش از آن كه بر آن ها دست يابيد، توبه کنند. پس بدانيد كه خدا (بر گنه کاران)آمرزنده مهربان است.

     در آیات دیگری نیز توصیه به توبه و اصلاح بعد از انجام گناه شده است و بازگشتن از راه غلط به مسیر درست را از عوامل بخشایش و رحمت پروردگار نسبت به تائب دانسته است.از جمله این آیات می توان به آیه70 از سوره فرقان(1) و آیه39 از سوره مائده (2) اشاره نمود. به خصوص در آیه 70 از سوره فرقان پا را فراتر از  سقوط مجازات گذاشته و توبه را عاملی در جهت تبدیل سیئات به حسنات دانسته است.

-----------------------------------------------------

 1- فرقان/70 إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ  وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا

مگر آن کسانی که از گناه توبه کنند و عمل صالح به جای آرند، پس خدا گناهان آن ها را بدل به حسنات گرداند، و خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است.

2- مائده/39 فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

اما آن کس که پس از ستم کردن، توبه و جبران نماید، خداوند توبه او را می‌پذیرد؛ (و از این مجازات؛ معاف می‌شود، زیرا) خداوند، آمرزنده و مهربان است.

     در روایات هم می توان تاثیر و اثر گذاری (زمان) توبه را نسبت به اعمال یا سقوط مجازات مشاهده نمود. نظیر داستان زنی که چهاربار نزد امام علی (ع)اقرار به زنا نمود و حضرت(ع) مجبورشدند دستور به اجرای حد شرعی دهند. حال آن که فرمودند«اگر او در خانه و بین خود و خالق خویش توبه می کرد بهتر از اجرای حد توسط من بود» (حرعاملی، ۱۴۰۳ ق، ۲/ 36)و یا حدیث دیگری که از امام صادق(ع) روایت شده است؛ تاثیر توبه در سقوط حد سرقت(قطع ید) را به خوبی نشان می دهد به این مضمون که اگر سارق با اراده خویش توبه نماید و مال مسروقه را به صاحبش بازگرداند حد سرقت بر وی جاری نمی شود و دست او نبايد قطع شود.(کلینی،1367، 7/ 220) 

     علاوه بر ادله نقلی،عقل به عنوان یکی از ادله(معتبر فقهی) بر لزوم توبه پس از ارتکاب گناه دلالت می کند. زیرا توبه موجب عدم نزول مجازات از جانب شارع بر عبد خطا کار شده و  موجبات گشوده شدن رحمت و نجات آدمی از عذاب است و عقل بر جلوگیری از بدبختی و رسیدن به خوشبختی حکم می کند. از این رو پس از گناه توبه وجوب پیدا می کند.(سبحانی، 1383، 8/ 465)

     با توجه به این مستندات نمی توان اثر توبه بر سقوط مجازات های دنیوی و یا اخروی را انکار نمود اما در فقه توجه به دو عنصر زمان و مکان نقش قابل توجهی در استنباط و ارائه احکام داشته و دارد.امروزه در بستر زمان، مکانی به نام فضای مجازی محل زیست بشر شده است. از این رو، در نقد و بررسی قول مشهور فقها با رویکرد فضای مجازی این نکته حائز اهمیت است که فضایی با خصایص منحصر به فرد وجود دارد که اصطلاحا به آن «فضای مجازی» می گویند. از جمله ویزگی ها و وجوه تمایز فضای مجازی نسبت به فضای حقیقی که می تواند بر موضوعات و احکام مختلف فقهی تاثیر گذار باشد، ناشناخته بودن هویت افراد، سرعت انتشار و باز نشر افعال افراد در این فضا است.

     از جمله خصایص فضای مجازی ناشناخته بودن هویت کاربران آن در بسیاری از محیط های این فضای سراسر پیچیده است.برخلاف فضای حقیقی که هویت افراد همیشه مشخص و ثابت است و مدارک هویتی انسان در دسترس می باشد در بستر مجازی شخص قادر است به راحتی سن ،جنسیت و طبقه اجتماعی خود را کتمان کرده یا داده های کذب از هویت خود ارائه دهد(سیاح طاهری و دیگران،1396: 1/35)امکان ارائه اطلاعات کذب در فضای مجازی باتوجه به پنهان بودن ابعاد هویتی اشخاص بیشتر است. به همین خاطر در برخی موارد که نیاز به ارائه مدارک دقیق باشد نهاد های مربوطه خواستار ارائه مدارک و اطلاعات به صورت حضوری می باشند.

     فضای مجازی، صرفا ابزاری جهت بهره مندی از فناوری های دیجیتال ناشی از آن نیست،بلکه اجتماعی از جامعه بشری و ماشین ها در بستر فناوری های الکترونیکی  و شبکه های ارتباطی است.(اسلامی تنها، آقا بیگلو، پارسانیا،1400/310)این فضا،امکان تعامل انسان ها بایکدیگر را تسهیل کرده و وسعت بخشیده است.فضای مجازی در گفت و گو  مجازی افراد نقش ایفاء کرده است و این قابلیت می تواند در کنش های افراد در فضای حقیقی و مجازی موثر واقع شود.(پوردیان، عباسی شوازی،معینی،1397/ 79)

      بناء بر این نسبت به قلمرو اثرگذاری توبه بر سقوط مجازات ها باید بین فضای حقیقی و فضای مجازی تفاوت قایل شد و نظر مشهور فقها در باب تاثیر توبه بر سقوط مجازات(تا قبل از ثبوت در محکمه و دستگیری) در حدود و تاثیر آن در سقوط تعزیر بالجمله (اعم از ثبوت جرم و قبل از آن) محل تامل است. از سه جهت می توان دیدگاه مشهور فقها در سقوط حدود قبل از اقامه بینه و سقوط مجازات تعزیری با توبه را در فضای مجازی قابل مناقشه و محل ایراد دانست.

     1- روایاتی که نسبت به تاثیر و نفوذ توبه وجود دارند از جمله  داستان زنی که چهاربار نزد امیر المومنین(ع)اقرار به زنا نمود که پیش تر به آن اشاره شد(حرعاملی، ۱۴۰۳ ق، ۲/ 36) زمانی توبه را منشا اثر در سقوط مجازات می دانند که گناه پنهان بوده و در معرض دید عموم و محکمه قرار نگرفته باشد امّا زمانی که شخصی محتوای تولید شده را در فضای مجازی منتشر نماید امکان پنهان بودن نداشته و در معرض دید و انظار کاربران قرار می گیرد. انتشار داده و پیام در این فضا با سرعت بسیار زیادی جریان دارد طوری که ممکن است پس از انتشار پیام میلیون ها نفر در کسری از ثانیه آن پیام را مشاهده نمایند. حتی اگر پس از لحظاتی آن محتوا از دسترس خارج شده و حذف گردد.بناء بر این با توجه به ویژگی «سرعت بسیار زیاد انتقال داده»دیدگاه مشهور محل تامل است

     2-توبه برای اثر بخشی نسبت به سقوط مجازات دنیوی نیاز به احراز دارد و شک در توبه قبل از سقوط جرم مانع از پذیرش آن بوده(خمینی،1392، 10/ 58) و در نتیجه اصاله العدم جاری می شود. با توجه به این خصیصه احراز توبه در فضای مجازی بسیار دشوار است. به طور مثال ممکن است شخصی مرتکب گناهی مانند روابط نامشروع با نامحرم شود که مجازات آن تعزیر(به واسطه کامل نبودن 

شرایط حد و یا عدم تعیین مجازات در شرع) است و پس از مدتی پیام های حاوی مطالب مستهجن و قبیحه را حذف کند. در این جا نمی توان گفت، تا قبل از ثبوت جرم در محکمه و علم قاضی فرد پشیمان شده بلکه اصل وقوع توبه مشکوک و مردد است. از این رو به مقتضی اصل استصحاب وقتی شخص مرتکب گناهی شد تحمل مجازات بر عهده او مستقر می شود حال شک و تردیدی بروز پیدا می کند که به قرینه حذف پیام های قبیحه در گفت و گو مذکور آن فرد توبه کرده یا نه. به شک توجه نکرده و مجازات باید اجرا شود. چرا که شخص ممکن است همزمان یا پس از مدتی این کار را تکرار نماید اما چون فضای مجازی ویژگی های خاص خود را دارد این احتمال وجود دارد که ارتکاب فعل حرام دور از چشم محکمه باشد. بناء بر این اگر حقیقتا توبه نموده باشد دارای اثر اخروی خواهد بود. ممکن است این شبهه پیش بیاید که حذف پیام قرینه بر توبه و نشانه آن بوده و مجازات ساقط می شود اما در جواب باید گفت حذف پیام قبیحه ممکن است به علت دیگری نظیر ترس از عواقب کیفری آن بوده باشد نه به واسطه پشیمانی و عزم بر ترک آن فعل و خوف از خداوند.پس اصل توبه محل تردید است از این رو، احکام توبه در این موارد نمی تواند بار شود. البته یک راه برای سقوط مجازات  اعم از جرایم تعزیری و حدی وجود دارد که در دیدگاه مختار مصنف ذکر می شود.

     3-اگر توبه موجبات سقوط مجازات های دنیوی را برای مجرمین فراهم کند در این صورت احتمال ایجاد اختلال در نظم عمومی جامعه وجود دارد بناء بر این برای جلوگیری از نابسامانی مدنی و اجتماعی و مقابله با اشاعه گناه باید شخص گنه کار که حد شرعی و یا تعزیر بر وی واجب شده است مجازات شود تا دیگران عبرت گرفته و آن کار را تکرار نکنند چرا که در غیر این صورت توبه موجب تعطیلی احکام شده و اشخاص مبادرت به فعل قبیحه کرده و با توبه ظاهری از مجازات می گریزند و با خود می گویند مرتکب گناه شده و پس از آن توبه کرده و مجازات نمی شویم. آیه 9 سوره مبارکه یوسف(1) مویّد و ناظر بر این مدعا است. چرا که یکی از برادران یوسف علیه السلام خطاب به سایر برادران گفت او را بکشید و یا به دیاری دور از پدر بیافکنید و بعد از این عمل از گناه خود توبه کرده و مردمی صالح و درستکار باشید.

     بناء برآنچه گفته شد؛ باید این مسئله را درنظر گرفت فضای مجازی دارای ویژگی های منحصر به فردی است که این فضا را تاحدودی نسبت به فضای حقیقی متمایز می کند.توبه در هردو فضا(حقیقی و مجازی)واجب است امایکی از ویژگی های فضای مجازی پویایی زمان است(سیاح طاهری و دیگران،1396،1 /33)در فضایی که با زدن یک کلید (enter)محتوایی نشر داده می شود و بازخورد و مشاهدات میلیونی توسط اشخاص پیدا می کند و در اغلب اوقات هویت کاربرانی که محتوا را مشاهده می کنند مشخص نیست،چنانچه عمل شخص به طور مثال مخل نظام و حکومت اسلامی شود یا ضرری به دیگری وارد نماید و شخص دیگری نیز یاری دهنده بوده باشد حتی اگر آن راحذف کند و پشیمان شود به نظر می آیداثر دنیوی ندارد.بناء بر این تا قبل از انتشار و ارسال محتوا در فضای مجازی در مرحله تولید و قصد، اگر شخص توبه نماید به دلیل این که به خاطر خوف از خداوند از انجام آن امر صرف نظر کرده است. در این صورت نه تنها مواخذه ای در کار نیست بلکه ثوابی هم برای او در نظر گرفته می شود.(فیض کاشانی،1372، 5 /108) لکن پس از انتشار در فضای مجازی اثر گذاری توبه در اموری که مستوجب حد و یا تعزیر هستند جای بررسی و تامل داشته و نسبت به حق الناس و گمراه نمودن مردم جبران گمراهی ای که برای مردم ایجاد کرده است در فضای مجازی تقریبا سخت و نزدیک به محال خواهد بود.به این خاطر که یکی از ویژگی های فضای مجازی«ناشناس بودن و گمنام بودن هویت کاربران است.»(سیاح طاهری و دیگران، 1396،1 /35)و سرعت بازخورد در آن قابل قیاس با فضای حقیقی نیست.

     با توجه به این دلایل و مستندات به طریق اولی(مفهوم اولویت) قول آن دسته از فقها که صرف توبه و پشیمانی از گناه را مسقط مجازات می دانند می تواند قابل خدشه و تامل باشد. همچنین نظر فقهایی مانند ابن حزم و ابن فهدحلی مبنی بر مطلق بودن عدم اثر بخشی توبه نسبت به سقوط مجازات دنیوی به نظر می رسد مخالف ظاهر و عموم ادله به خصوص آیه 34 سوره مائده باشد. از این رو پژوهش حاضر در ادامه ضمن توجه به این ایرادات و عنایت به نقش غیر قابل انکار توبه تفصیلی دقیق نسبت به اثرگذاری توبه بر ساقط شدن گناهان مرتبط با حق الله در فضای مجازی ارائه می دهد.

---------------------------------------

1-  اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِينَ(یوسف:9) باید یوسف را بکشید یا در دیاری (دور از پدر) بیفکنید تا روی پدر یک جهت به طرف خودتان باشد و بعد از این عمل (توبه کرده و) مردمی صالح و درستکار باشید.

     4. 2. توبه از گناهان مرتبط با حق الناس در فضای مجازی 

     در فضای حقیقی حق النّاس بدون رضايت صاحبان حق، ساقط نخواهدشد و حق همچنان بر ذمه شخص گناهکار باقی خواهد ماند(مکارم شیرازی،1374، 4 /362)تائب بایستی به صاحب مال يا حق مراجعه کند و اگر او در قید حیات نباشد به وراث وی مراجعه و حق آن ها را تدارک و جبران نماید مگر آن كه آن ها وی را بري‌ء الذمّةکرده باشند.(گلپایگانی،1409ق،3 /215)و اگر چنانچه معصيت انجام شده گمراه کردن مردم باشد از آن امور بایدتوبه كند، و مردمی را كه گمراه كرده بازگردانده و هدایت نماید و اعلام كند كه عمل وی باطل بوده است.(شعرانی،1376، 1 /589) 

     امّا باید توجه داشت که فضای مجازی محیطی وسیع، بدون مرز و بی انتها است و در بسیاری از مواقع هویت کاربران معلوم نیست. از این رو برعکس فضای حقیقی که اگر شخص با تحریک احساسات و ترغیب اشخاص موجب گمراهی آن ها شده باشد می تواند ولو با زحمت و دردسر فراوان آن ها را شناسایی و از گمراهی بازگرداند و یا حقی را تضییع کرده به صاحبان حق رجوع کند اما نسبت به افرادی که در فضای مجازی منحرف کرده است و یا حق آن ها را پایمال نموده رجوع به آن ها در صورتی که تعداد آن ها زیاد بوده و هویت آن ها نامعلوم باشد فراهم نیست چون کاربران اغلب از نام کاربری ای غیر از نام و نام خانوادگی خود استفاده می کنند. بناء براین بهتر است قبل از انتشار محتوا در این فضا به عواقب دنیوی و اخروی آن توجه شود. بناء بر این در فضای مجازی باید بین جایی که افراد محصور و قابل شناسایی هستند و جایی که  غیر محصوره بوده و عملا امکان شناسایی هویت اشخاص وجود ندارد قایل به تفصیل شد. در ادامه این تفصیل مورد بررسی قرار می گیرد.  

     4. 3. توبه از اعانت بر اثم در فضای مجازی 

     فقها نسبت به توبه از اعانت بر اثم به عنوان یکی از افعال حرام،اعم از فضای حقیقی و دنیای مجازی سخنی بر زبان نیاورده اند.از این رو مسئله مذکور جدید بوده و بر اساس کلید واژه ای نظیر فضای مجازی پرداختن به آن نو آورانه است.اعانت بر اثم با توجه به عموم و اطلاقات ادله که دال بر حرمت آن است امری حرام بوده و باید از آن اجتناب نمود.با توجه به مستندات متقنی که بر حرمت اعانت بر اثم تاکید دارند از جمله آیات و سایر ادله(روایات، دلیل عقل و قاعده لاضرر) حرمت اعانت بر اثم ثابت می شود و از آن جایی که شرع مجازات معینی برای آن در نظر نگرفته است اتخاذ کیفر در موارد مختلف از اعانت بر عهده محکمه می باشد. بناء بر این در حوزه جرایم تعزیری قابل بحث و بررسی است.در اعانت بر اثم دو شخص دخیل در وقوع گناه هستند که یکی از آن ها مستقیما عملیات اجرایی گناه را در عالم خارج محقق می کند و دیگری به صورت غیر مستقیم وقوع گناه را تسهیل می کند. با توجه به قول مشهور که اعانت بر اثم منوط به تحقق نتیجه در عالم خارج است(نجفی،1421ق،6 /239) این شبهه ایجاد می شود که اگر معان توبه کند(چه پس از ارتکاب عمل یا قبل از آن)چه تاثیری بر معین و وجوب توبه توسط او خواهد داشت؟

     به نظر می رسد بر خلاف قول مشهور، دو شخص متفاوت در این جا هستند که هر کدام وزر گناه خویش را حمل خواهند نمود و باید هرکدام به صورت جداگانه از کرده خویش بیزاری جسته و توبه نمایند. یکی فردی است که قصد مبادرت به عمل خلاف شرعی را داشته اما توبه کرده و دیگری اعانت کننده در صورت علم و قصد مرتکب معصیت شده و با توجه به اقدام عملی یا ارشادی خود جهت محقق کردن اعانت بر اثم مستوجب مجازات خواهد بود مگر آن که توبه نماید. البته میزان تاثیرگذاری توبه او با توجه به زمان توبه و احوالات مختلف نسبت به موضوعات گوناگون و قضایا خارجیه متفاوت خواهد بود.وانگهی با توجه به این که مسئله و امر توبه کردن فراتر از جرم و مجازات بوده و به عمل شخصی درونی برمی گردد که ممکن است به مرحله مجازات نرسد  در هر صورت لازم است تا توبه حقیقی با رعایت آداب آن توسط اعانت کننده و اعانت شونده صورت گیرد.

     موید این نظر آن است که اوّلاً به عقیده برخی از فقها شرط تحقق نتیجه معتبر نیست(خامنه ای، leader.ir،4/4/1402.) و انجام تمام یا پاره ای از مقدمات فعل (حرام) دیگری را در صدق عنوان اعانت بر اثم کافی می دانند(شیخ انصاری، ۱۴۱۱ ق، ۱ /72)ثانیاً فقهای معاصر معتقدند معین و معان هرکدام به صورت جداگانه موظف به توبه و پشیمانی حقیقی هستند و در این جهت فرقی میان فضای حقیقی و فضای مجازی وجود ندارد. (سیستانی،20/3/1402، ،[e-mail]) (مکارم شیرازی،19/3/1402

[e-mail] )(علوی بروجردی،3/3/1402، [e-mail])

     صافی گلپایگانی معتقد است اگر خطای مذکور گناه باشد مثل این که مطلب دروغی را به کسی نسبت داده و دیگران هم کمک کردند هر یک از آن ها باید توبه کنند و توبه واقعی توبه شخص درمحضر خدای سبحان است هرچند در فضای مجازی اعلام نگردد.ولی اگر دروغی را به دیگری نسبت داده باشد علاوه بر توبه لازم است دفع این نسبت را هم بکند تا توبه صحیح محقق شود.(صافی گلپایگانی، 18/3/1402، [e-mail])به عقیده طباطبایی حکیم بایدسعی کنند از تاثیر منفی عمل سابق خود جلوگیری کنند.(طباطبایی حکیم،3/3/1402، [e-mail])بناء بر این توبه معان تاثیری بر وجوب توبه معین ندارد و لازم است معین در هر صورت  به واسطه معصیتی که داشته  و کمکی که با علم و قصد خود جهت تحقق بخشیدن فعل حرام در عالم خارج صورت داده است، توبه نماید.اما تاثیرگذاری توبه معین در سقوط کیفر دنیوی بستگی به زمان توبه او دارد که در ادامه نظر مختار پژوهش ذکر می شود. 

 

5. نظر مختار

 

     5. 1. تاثیر توبه بر حدود و تعزیرات در فضای مجازی

      با توجه به نقد و بررسی اقوال فقها، در ما نحن فیه به طور کلی توبه در امور کیفری(اعم از حدود و تعزیرات) تا قبل از انتشار در فضای مجازی موثر است و پس از آن اثر دنیوی ندارد. همان گونه که به نظر ابن فهد حلی و برخی از فقها عامه نظیر ابن حزم توبه مسقط مجازات نیست و فقط نسبت به حیات اخروی دارای اثر می باشد. (ابن فهدحلی، ۱۴۰۷ ق، ۵ /140) البته می توان در جمع بین قول مشهور و این نظر گفت که توبه مسقط مجازات دنیوی در فضای مجازی نیست مگر آن که ثبوت جرم  وکناه به واسطه اقرار مرتکب باشد در این صورت اقرار نشانه و دلیلی بر پشیمانی او بوده و تعزیر و اجرای حد برداشته می شود.

     مضافا دلیل این سختگیری در فضای مجازی نسبت به فضای حقیقی منطبق با عقل است. چرا که با توجه به این که در فضای مجازی جرم و گناه آسان تر ایجاد می شود و بستر برای وقوع آن آماده تر است رویکرد سختگیرانه در اعمال مجازات امری عقلانی و منطبق با منطق می باشد. بناء بر این بر خلاف قول مشهور  که در فضای حقیقی معتقد هستند اگر شواهدی دال بر تنبه گنه کار موجود باشد تعزیر ادامه پیدا نمی کند چون تحصیل حاصل است در فضای مجازی احراز قراین به این سادگی امکان پذیر نبوده و به صرف ادعای گنه کار مبنی بر توبه و پشیمانی نمی توان تعزیر را در صورتی که لازم باشد اجرا نکرد و یا متوقف نمود . چرا که فضای مجازی دارای زوایا پنهان و ویژگی های منحصر به فردی است که آن را از فضای حقیقی متمایز کرده و بر احکام و آثار تبعی آن تاثیر می گذارد.به طور مثال زیر نظر گرفتن رفتار ظاهری افراد در فضای حقیقی به مراتب راحت تر بوده چون فرد با هویتی مشخص در معرض دید می باشد اما در فضای مجازی گنه کار ممکن است با هزاران اکانت و با هویت های نامحدود و نامشخص در بستر های مختلف مشغول فعالیت باشد. از این رو توبه مسقط مجازات نیست مگر با احراز آن و احراز آن به وسیله اقرار مرتکب قبل از ثبوت جرم میسّر خواهد بود.

  

        5. 2. تاثیر توبه بر حق الناس در فضای مجازی

      در فضای مجازی توبه در مواردی که با حق مردم مرتبط است حسب موارد و موضوعات مختلف حکمی متفاوت خواهد داشت.ممکن است گاهی با حصول رضایت توبه بر سقوط مجازات دنیوی اثرگذار باشد مثل حق مالی ای که به واسطه فعل شخص در فضای مجازی ایجاد می شود و در مواردی اثرگذاری توبه فقط مختص به حیات اخروی شود مانند تشویش اذهان و انتشار مطلبی خلاف واقع در محیطی عمومی در فضای مجازی که اشخاص بازدید کننده از نظر تعداد و هویت مشخص نیستند. توضیح مطلب آن که نسبت به حق الناس و به ویژه گناه گمراه کردن مردم از طریق وارونه جلوه دادن حق و انتشار کذب و .... می توان دو فرض را در نظر گرفت.

     فرض اول : تعداد افرادی که مخاطب شخص بوده اند محصور و معدود بوده و قابل تشخیص باشند. در این صورت امکان هدایت آن ها وجود داشته و می توان بناء بر قول مشهور تا قبل از اقدام دستگاه های ذی ربط شخص به جبران اعمال گذشته خود بپردازد.

     فرض دوم: تعداد افرادی که مخاطب شخص هستند غیر محصور و متعدد بوده و قابل تشخیص به لحاظ هویتی نباشند. دراین صورت امکان هدایت تمامی آن ها و ابراز حق نزدیک به محال بوده و در صورتی که قابل جزای دنیوی باشد اثر دنیوی نخواهد داشت.

      با توجه به دو فرض اخیر مثالی که بتواند این تفصیل را به خوبی نمایان سازد خالی از لطف نیست.مثلا ممکن است شخصی در فضای مجازی و در یک گروه مشخص مانند گروه فامیلی که جمعی از اقوام حضور دارند امری خلاف واقع و کذب را منتشر کند و پس از آن پشیمان شود. یا این که در پیام رسانی که جنبه عمومی با هزاران دنبال کننده دارد به صورت عمومی خبر کذبی را منتشر کند که هویت افراد و کمیت آن ها دقیقا مشخص نیست. در حالت اول چون هویت و تعداد اشخاص مشخص است توبه می تواند مسقط عقوبت دنیوی و اخروی شود اما در مورد دوم چون تعداد افرادی که به آن خبر دسترسی داشته اند نا معلوم و هویت آن ها مجهول است و عواقب مشاهده آن خبر علی رغم توبه و اعلان کذب بودن پابر جا است نمی توان گفت که عقوبت دنیوی این عمل با توبه ساقط می شود و این به همان تفاوت و اختلاف ماهوی فضای حقیقی با دنیای مجازی بر می گردد.اما در امور مالی منوط به رضایت ذی حق و صاحبان حق است اعم از این که تعداد آن ها مشخص باشد و یا این که به لحاظ هویتی و کمیت نامعلوم باشند بناء بر این حسب موارد مختلف اثر توبه می تواند منحصر در سقوط مجازات اخروی شود و یا در برخی از موارد مجازات اخروی و دنیوی را ساقط کند.

     علاوه بر این توبه ممکن است نیازمند یکسری از امور تبعی باشد.حال با توجه به فروضی که ذکر گردید این سوال پیش می آید شخصی که در فضای مجازی امری خلاف واقع و کذب را منتشر کند و پس از آن توبه نماید، آیا لازم است کذب بودن آن محتوا را اعلان و دیگران را آگاه نماید؟ در صورت لزوم(اعلان کذب بودن خبر) با توجه به این که هویت کاربران و تعداد افرادی که آن محتوا را مشاهده نموده اند مجهول بوده و معلوم نیست توبه شخص دارای اثر بوده و یا حق الناس(گمراه نمودن افراد) بر ذمه آن شخص باقی خواهد بود؟    

     برخی از فقها معتقدند شخص باید علاوه بر توبه کذب بودن آن خبر را اعلام کند(علوی بروجردی ،7/6/1402، [e-mail])(مکارم شیرازی،7/6/1402،[e-mail]) (دوزدوزانی تبریزی،7/6/1402،

[e-mail])(نوری همدانی،7/6/1402 ،[e-mail]) (طباطبایی حکیم،7/6/1402، 

[e-mail])

     به عقیده سیستانی اگر موجب حق مالی نباشد توبه و استغفار کافی است.(سیستانی،7/6/1402، [e-mail])امّا صافی گلپایگانی قایل به تفصیل شده است به گونه ای که در مورد سوال چنانچه افرادی که بر علیه آن ها امری خلاف واقع و کذب در فضای مجازی منتشر شده از این مطلب مطلع و با خبر شده اند باید دروغ گو بعد از توبه از آن ها طلب حلالیت نماید.ولی اگر مطلع و با خبر نشده اند برای آن ها طلب مغفرت کند. دلیل بر این حکم روایتی از امام صادق(ع)وارد شده است که حضرت (ع) فرمود:اگر غیبت کسی را کردی و او با خبر شد باید از او طلب حلالیت کنی و اگر مطلع نشد برایش طلب مغفرت کن و در این جهت فرقی بین غیبت و تهمت نیست. (صافی گلپایگانی،7/6/1402،[e-mail])

      به نظر می رسد با توجه به این که شخص دارای مخاطبانی می باشد که خبر کذب را برای آن ها بازگو می کند و به آن افراد ضرر زده و یا آبروی بعضی را لکه دار می کند و یا موجب گمراهی و بدبینی افراد به دیگران می شود و همه این امور موجبات حق آن افراد بر ذمه منتشر کننده خبر کذب را فراهم می آورند . بناء بر این علاوه بر توبه اعلان کذب بودن آن خبر امری ضروری است که مطلقا بر عهده تائب خواهد بود.

      نسبت به قسمت دوم سوال که پس از توبه و اعلان کذب بودن خبر (باتوجه به مجهول بودن تعداد و هویت افراد مشاهده کننده)شخص بری الذمه شده و یا حق الناس (گمراه نمودن افراد) بر ذمه آن شخص باقی خواهد بود، برخی فقها معتقدند اگر شخص توبه نماید و سعی کند به همه افراد خود را برساند و واقعیت را به آن ها اعلام نماید توبه او موثر بوده و بری الذمه می شود حتی اگر برخی از افراد آن تکذیبیه را نبینند ضرری به توبه او نمی رساند. (علوی بروجردی،7/6/1402، [e-mail])(طباطبایی حکیم،7/6/1402،[e-mail])

به عقیده مکارم شیرازی در فرض مذکور در همان فضا و هر فضایی که می داند آن افراد نیز حضور دارند آن مطلب خلاف را اصلاح نماید و نسبت به افرادی که به ایشان دسترسی ندارد،به قدری برای ایشان کارهای خیر انجام دهد تا یقین به رضایت وی حاصل شود.(مکارم شیرازی،7/6/[e-mail])

به اذعان دوزدوزانی تبریزی اگر با آن خبر کذب آبروی کسی لکه دار شده یا ضرر دیگری به او رسیده باید کذب بودن خبر را اعلام کند و از شخص مورد نظر حلالیت بطلبد.(دوزدوزانی تبریزی،7/6/1402،[e-mail])از نظر مقام معظم رهبری موارد مختلف است. (خامنه ای،7/6/1402، leader.ir)

     با تجمیع این استفتائات به نظر می رسد موارد دارای اختلاف باشد و از آن جا که طلب حلالیت از افرادی که حقشان تضییع شده و ضرری متوجه آن ها شده امری لازم است باید گفت چنانچه مخاطبانی که خبر کذب را دیده اند به لحاظ هویتی و کمیتی مشخص باشند توبه دارای اثر دنیوی بوده و در غیر این صورت تاثیر آن فقط مربوط به عقوبت اخروی خواهد بود.

 

     5. 3. تاثیر توبه بر اعانت بر اثم در فضای مجازی

     نسبت به اثرگذاری توبه بر اعانت بر اثم در فضای مجازی می توان گفت همان نکته ای که در مورد تعزیرات بیان گردید، جاری است به گونه ای که اگر اعانت کننده و اعانت شونده قبل از انتشار مطلب در فضای مجازی و تولید محتوا توبه کنند مسقط مجازات دنیوی و اخروی است در غیر این صورت ساقط کننده کیفر دنیوی نیست.

با توجه به این مطلب می توان فروضی را ذیل این بحث درنظر گرفت:

     1-اگر معین شخص را تحریک به انجام اثم نماید و هیچ وقت پشیمان نشود اما معان قبل از شروع فعل حرام پشیمان شود در این صورت اگر تحقق نتیجه شرط صدق عنوان اعانت باشد اعانت بر اثم محقق نمی شود. اما با توجه به استفتائات صورت گرفته که پیش تر ذکر گردید در هر صورت معین با توجه به عمل خویش باید توبه نماید.

    2-اگر معین شخص را تحریک به انتشار خبرکذب یا کلاهبرداری بااستفاده از پیوندهای(لینک)های آلوده و اساسا هر آن چه اثم است نماید اما قبل از انجام عمل توسط معان پشیمان شود و معان را از انجام آن عمل منصرف کند و معان هم عملیات مجرمانه و اثم را اجرایی نکند. در این جا به طریق اولی باتوجه به این که معین پشیمان است و علاوه برآن حصول نتیجه شرط است اعانت براثم محقق نمی شود.شایان توجه است؛ به عقیده علوی بروجردی  در مثل مورد سوال چنانچه تشویق کننده و محرک جداً توبه نماید و شخص مذکور را از انجام عمل نهی کند اعانت بر اثم بر او صادق نیست. (علوی بروجردی،21/5/1402،[e-mail])از نظر مکارم شیرازی تحریک کننده در فرض مذکور مسئولیتی ندارد (مکارم شیرازی،21/5/1402،[e-mail])

طباطبایی حکیم معتقد است اگر در حین تحریک و تشویق غفلت از حکم آن داشت معذور می باشد. همچنین اگر اعانت شونده مرتکب عمل نشد ،حرمت تحریک و تشویق بر آن مترتب نمی شود و فقط به دلیل تجری باید توبه و استغفار کند.(طباطبایی حکیم،21/5/1402، [e-mail])

     3-اگر شخص معین پس از اعانت پشیمان شود اما عمل توسط معان صورت گیرد ضمن این که باید تلاش کند واقعیت ها را آشکار کند اعانت براثم محقق خواهد شد. این براساس اصل استصحاب است. گرچه عبارات علماء و اصوليّين در تعريف  استصحاب، مختلف است امّا تمام آن ها به يك مفهوم اشاره مى‌كنند و آن عبارت است از: «هو الحكم ببقاء حكم او موضوع ذى حكم شكّ في بقائه».)(فاضل لنکرانی،1385، 5 /202) یقین سابق آن بود که معین که مقدمه اثم را تسهیل کرده است و در آن مدخلیت داشته با حصول نتیجه مرتکب اعانت براثم شده است حال که توبه کرده شک می کنیم که اعانت براثم همچنان موجود است و باید مجازات اعمال شود؟ در اینجا یقین سابق را عمل می کنیم و شک لاحق را توجه نمی کنیم. 

 

6. نتیجه گیری 

     بر اساس آن چه  عنوان شد، می توان نتیجه گرفت :

    1- حق الله محض و مشخصا گناهانی که در رابطه مخلوق با خالق ایجاد می شود و گناه شخصی و فردی است و مجازات دنیوی ندارد با توبه تائب در صورتی که با آداب و روش صحیح آن صورت گیرد به اقتضای عدل الهی که خلف وعده نمی کند مجازات اخروی توبه کار برداشته می شود اعم از این که آن گناه در فضای مجازی صورت گرفته باشد یا در فضای حقیقی نظیر خیره شدن به نامحرم در فضای حقیقی به قصد لذت و دیدن عکس نامحرم در فضای مجازی به قصد گناه.

     2- گناهانی که مجازات آن حد واجب شرعی است در فضای حقیقی توبه تا قبل از اقامه بینه منشا اثر بوده و حد را ساقط می کند و در صورت اثبات با اقرار حاکم مخیر به پذیرش توبه یا عدم پذیرش آن است اما در فضای مجازی توبه تاقبل از انتشار محتوا در مرحله قصد و تولید منشا اثر است.مگر آن که گنه کار به جرم و گناه خود قبل از دستگیری اقرار کند در آن صورت مجازات حد از او برداشته می شود.

     3-در تعزیرات توبه مطلقاً در فضای حقیقی منشا اثر بوده و خواه قبل و پس از ثبوت جرم مانع از ادامه تعزیر می شود.اما در فضای مجازی با توجه به مشکل بودن احراز توبه و شک در اصل توبه اصاله العدم جاری شده و بناء بر اصل استصحاب تعزیر در صورت لزوم و تشخیص محکمه واجب می شود مگر آن که گنه کار به جرم و گناه خود قبل از دستگیری و اقامه بینه اقرار کند. در این صورت این اقرار نشانه توبه بوده و ادامه مجازات تحصیل حاصل است.

     4- گناهانی که حق الناس بوده و به رابطه فرد با دیگران بر می گردد در فضای حقیقی توبه مسقط مجازات نیست و علاوه بر توبه باید از کسی که حق او تضییع شده تحصیل رضایت شود .اما در فضای مجازی بین حالتی که افراد محدودی حقشان تضییع شده و  هویت آن ها معلوم است و جایی که غیر محصوره بوده و هویت اشخاص معلوم نیست باید قایل به تفصیل شد و در حالت اول تحصیل رضایت ممکن بوده و در صورت رضایت مجازات دنیوی و اخروی ساقط می شود اما در حالت دوم تحصیل رضایت نزدیک به محال بوده و مسقط مجازات دنیوی نیست.

     5-در اعانت بر اثم اثر گذاری توبه توسط فقها مطرح نشده است اما با توجه به حرمت اعانت احکام تعزیرات می تواند بر آن بار شود.اعانت کننده و اعانت شونده تا قبل از انتشار محتوا در فضای مجازی هرکدام باید جداگانه توبه نمایند. در غیر این صورت پس از انتشار مجازات می شوند مگر آن که قبل از ثبوت جرم اقرار به گناه خود کنند.

      با توجه به این که بسیاری از محتوا های منتشر شده در فضای مجازی ممکن است با امنیت روانی کاربران در سنین مختلف در ارتباط باشد و به آن آسیب رساند بهتر است مسئولین ذی صلاح با اصلاح قوانین موجود در حوزه فضای مجازی نسبت به ساماندهی و تنبیه مخلان نظم عمومی جامعه و گناهکارانی که با سوء نیت به انتشار محتوا خلاف شرع و قانون می پردازند، اقدام نمایند و محدوده اثرگذاری توبه نسبت به انواع جرایم را در فضای مجازی تعیین و ضمانت اجرای لازم را برای این امر در نظر بگیرند.

 

     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

1- قرآن کریم، ترجمه الهی قمشه ای ، (1387 ) ، قم ،انتشارات نسیم حیات .

2- ابن بابویه(شیخ صدوق)، محمد بن علی ، (1413ق) ،من لایحضره الفقیه،محقق :علی اکبرغفاری، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.

3- ابن حزم،  ابو محمد علی بن احمد بن سعید، (بی تا) ، المحلّى في شرح المجلّى، چاپ اول، بیروت :دار الجیل.

4- ابن زهره حلبی، سيّد حمزة بن علي،( 1417ق)، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، محقق: ابراهيم بهادري، قم: مؤسسة الامام الصادق عليه السلام.

5- ابن فارس بن زكرياء القزويني الرازي،ابوالحسین،(1399ق) ،معجم مقاییس اللغه، قم : نشر دار الفکر.

6- اسلامی تنها،علی اصغر،اقابیگلو، عزیز، پارسانیا،حمید(1400) ،مدینه فاضله مجازی چارچوب نظری حکمرانی فضای مجازی جمهوری اسلامی،دو فصلنامه علمی دین و ارتباطات،سال بیست و هشتم، 1 ،  305-330 .

7- انصاری، شیخ مرتضی،(1411ق) ، المکاسب، چاپ اول ، قم : انتشارات دارالذخائر.

8- پوردیان،روح الله، عباسی شوازی، محمد تقی، معینی، مهدی، (1397) ،فضاي مجازي، همنشینی و رفتارهاي پرخطر: مطالعه رابطه همنشینی دانشجویان در فضاي مجازي با رفتارهاي پرخطر در فضاي واقعی و مجازي،فصلنامه پژوهش های انتظام اجتماعی،سال دهم،ش 3، 77- 104 .

9- حاجی ده ابادی،احمد.محمد رجبی،(1394)، تاملی بر مقررات توبه در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392،حقوق اسلامی،سال دوازدهم،ش 46، 7 تا30.

10- حرعاملی، محمد بن الحسن، (1403ق) ، وسائل الشیعه، چاپ پنجم، بیروت :دار احیاء التراث العربی.

11- حلی(علامه حلی) ،جمال الدين أبو منصور الحسن بن يوسف بن المطهر،( 1422ق ) ،تحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإمامية، قم: موسسه امام صادق علیه السلام.

12- حلی(ابن فهد)،جمال الدين، احمد بن محمد اسدى،(۱۴۰۷ ق)،المهذب البارع في شرح المختصرالنافع، چاپ اول ،قم:دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين

13- خامنه ای، سید علی حسینی،(استفتاء  leade..ir) ، تاریخ استفتاء4/4/1402 ،تاریخ افتاء 27/4/1402

14- خامنه ای، سید علی حسینی، (استفتاء  leader.ir) ، تاریخ استفتاء7/4/1402 ،تاریخ افتاء 7/6/1402

15- خمینی، سیدروح الله الموسوی،(1368)، المکاسب المحرمه،  چاپ سوم، قم: موسسه اسماعیلیان.

16- خمینی، سید روح الله موسوی، ( 1392 ) ،استفتائات امام خمينى( ره)( موسوعة الإمام الخميني) ، چاپ اول، تهران :موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

17- دوزدوزانی تبریزی، یدالله،(استفتاء [e-mail])،تاریخ استفتاء 7/6/1402 تاریخ افتاء 23/6/1402

18- سبحانی،جعفر، (1383)، منشورجاوید، چاپ اول، قم :موسسه امام صادق علیه السلام.

19- سیاح طاهری، محمد حسین و دیگران،(1396) ،حقیقت مجازی(درباره فضای مجازی چه بدانیم و چه بگوییم؟) ،تهران،مرکز ملی فضای مجازی.

20- سیستانی، سید علی حسینی،(استفتاء [e-mail] )،تاریخ استفتاء 20/3/1402 تاریخ افتاء 28/3/1402

21- سیستانی، سید علی حسینی، (استفتاء ([e-mail] ،تاریخ استفتاء 7/6/1402 تاریخ افتاء 18/6/1402

22- شعرانی، ابوالحسن، ( 1376) ، شرح تجريد الاعتقاد ،چاپ هشتم ،  تهران: کتافروشی اسلامی.

23- صادقی، محمد هادی،(1392) ، نقش توبه در حدود و تعزیرات، پژوهشنامه حقوق کیفری، سال چهارم ،ش2، 153-174 .

24- صافی گلپایگانی، لطف الله، [e-mail])) ،تاریخ استفتاء از دفتر مرحوم صافی گلپایگانی 18/3/1402 ،تاریخ افتاء 23/3/1402

25- صافی گلپایگانی، لطف الله، ([e-mail] )، تاریخ استفتاء از دفتر مرحوم صافی گلپایگانی 21/3/1402 ،تاریخ افتاء 17/4/1402

26- صافی گلپایگانی، لطف الله، [e-mail])) ، تاریخ استفتاء از دفتر مرحوم صافی گلپایگانی 7/6/1402 ،تاریخ افتاء 30/6/1402

27- طباطبایی حکیم،سید محمد سعید،( [e-mail])،تاریخ استفتاء از دفتر مرحوم طباطبایی حکیم 3/3/1402،تاریخ افتاء 17/7/1402

28- طباطبایی حکیم،سید محمد سعید، (([e-mail]،تاریخ استفتاء از دفتر مرحوم طباطبایی حکیم 21/5/1402،تاریخ افتاء 20/7/1402

29- طباطبایی حکیم،سید محمد سعید، [e-mail]))،تاریخ استفتاء از دفتر مرحوم طباطبایی حکیم 7/6/1402،تاریخ افتاء 11/7/1402

30- طباطبایی، محمد حسین، (1374) ، تفسیر المیزان، مترجم: محمد باقر موسوی همدانی ، چاپ پنجم ، قم:دفتر انتشارات اسلامی.

31- عاملی جُبَعی(شهید ثانی)، زین‌الدین بن نورالدین علی بن احمد ،(1386)، الروضه البهیه فی شرح اللمه الدمشقیه، تحقیق :سید محمد کلانتر، چاپ اول و دوم،  نجف:منشورات جامعة النجف الدينية .

32- عاملی جُبَعی(شهیدثانی) ، زین‌الدین بن نورالدین علی بن احمد ،(1410ق) ،الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، چاپ اول ، قم: انتشارات داوری

33- عاملی جُبَعی(شهید ثانی)، زین‌الدین بن نورالدین علی بن احمد،  (1413ق) ، مسالک الافهام الي تنقيح شرائع الاسلام، قم: موسسه المعارف الاسلامیه .

34- عاملی جُبَعی(شهید ثانی) ، زین‌الدین بن نورالدین علی بن احمد ، (1400) ، الروضه البهیه فی شرح اللمه الدمشقیه ترجمه:علی شیروانی، چاپ نوزدهم، قم: انتشارات دار العلم .

35- عاملی(شهید اول) ، محمد بن مكى بن احمد،(1400) ، القواعد و الفوائد، تحقيق: سيد عبد الهادى حكيم، چاپ اول،قم:كتابفروشى مفيد.

36- علوی بروجردی،سیدمحمدجواد،(استفتاء  [e-mail])،تاریخ استفتاء3/3/1402،تاریخ افتاء 12/4/1402

37-علوی بروجردی،سیدمحمدجواد، (استفتاء ([e-mail]،تاریخ استفتاء21/5/1402،تاریخ افتاء 2/6/1402

38- علوی بروجردی،سیدمحمدجواد،(استفتاء  [e-mail])،تاریخ استفتاء7/6/1402،تاریخ افتاء 18/7/1402

39- فاضل موحدی لنکرانی، محمد، (1385)، ایضاح الکفایه، چاپ پنجم، قم: انتشارات نوح.

40- فیض کاشانی،محمدبن شاه مرتضی،(1372) ، راه روشن(ترجمه المحجه البیضاء)، چاپ اول،مشهد : مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى.‌

41-قرطبی، شمس الدین، (1405ق) ، تفسیر القرطبی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

42- کلینی، ثقه الاسلام ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق رازی،(1367 ) ، الفروع من الکافی،  تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ سوم ، تهران دار الکتب الاسلامیه 

43- گلپایگانی،محمد رضا،(1409ق)،مجمع المسائل، چاپ دوم، قم: دار القرآن الکریم .

44- مجلسی، محمد تقی، (1403ق) ، بحار الانوار، ،بیروت: دار الوفاء .

45- مجلسی، محمد تقی ، (1414ق) ، لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه ، چاپ دوم، قم: موسسه اسماعیلیان .

46- مسجدسرایی،حمید،(۱۳۹۲)،واکاوی در ادله شمول تعزیر، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال چهل و پنجم،ش ٩٥، ۸۷-۱۰۳ .

47- معرفت،محمد هادی،(1379)،تفسیر و مفسران، قم: موسسه فرهنگی التمهید .

48- مکارم شیرازی، ناصر،( 1425 ق) ، تعزیر و گستره آن، چاپ اول ، قم: مدرسه امام  علی بن ابی طالب علیه السلام .

49- مکارم شیرازی،ناصر،(1427 ق)دائره المعارف فقه مقارن، چاپ اول ، قم :مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع).

50- مکارم شیرازی ، ناصر ، (1374) ، تفسیر نمونه ، تهران  ،چاپ سی و دوم  ،دار الکتب الاسلامیه.

51- مکارم شیرازی، ناصر، (استفتاء [e-mail]) ، تاریخ استفتاء 18/3/1402 ،تاریخ افتاء 20/3 /1402

52- مکارم شیرازی، ناصر،(استفتاء [e-mail]) ، تاریخ استفتاء 19/3/1402 ،تاریخ افتاء 20/3 /1402

53- مکارم شیرازی، ناصر، (استفتاء ([e-mail] ، تاریخ استفتاء 21/5/1402 ،تاریخ افتاء 22/5 /1402

54- مکارم شیرازی، ناصر،(استفتاء pasokh@ makarem.ir )، تاریخ استفتاء 7/6/1402 ،تاریخ افتاء 8/6 /1402

55- منتظری، حسینعلی،( 1367) ،دراسات في ولاية الفقيه و فقه الدولة الاسلاميه، قم : المركز العالمي للدراسات الاسلامية.

56-  نجفی، محمد حسن، (1421ق) ، جواهر الکلام فی ثوبه الجدید، چاپ اول، قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.

57- نجفی جواهری، محمد حسن، (1362) ، جواهر الکلام، چاپ هفتم ، بیروت: دار احیاء التراث العربی .

58- نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، (1407ق) ،  تجریدالاعتقاد، چاپ اول ،تهران: مکتب الاعلام الاسلامی.

59- نوری همدانی،حسین، (استفتاء[e-mail] )،تاریخ استفتاء 2/3/1402،تاریخ افتاء2/3/1402

60- نوری همدانی،حسین،(استفتاء  ( [e-mail]،تاریخ استفتاء 7/6/1402،تاریخ افتاء7/6/1402

61- هاشمی شاهرودی،سیدمحمود و دیگران(1374) فقه اهل بیت علیهم السلام - فارسی، قم : موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

 

1-Holy Quran, translation of elhi qomshei,(1387sh). Qom: nasim hayat publications.

2-Ibn Baboyeh(sheikh Sadough), Mohammad bin Ali(1413 Ah), man La Yahdrah al-faqih,Researcher : Ali Akbar GHafari, Qom: Islamic publishing office affiliated whith the modaresin community.

3- Ibn Hazm, Abu mohammad Ali bin Ahmad bin Saeid, (no date), Al-mohli fi Sharh al- Mojli, Beirut: Dar Al-Jail.

4- Ibn Zohra Halabi, seyyed Hamza bin Ali, (1417Ah), Ghani al nozou, Qom: Institute of Imam sadigh.

5- Ibn faris bin Zakaria Qazvini Razi,Abu Hossein, (1399Ah), Dictionary of Comparisons, Qom: Dar al-fakr Publishing.

6- Islami Tanha, Ali Asghar.Hamid,parsania.Aziz,Agha Biglo.The Virtual utopia, "the theoretical framework of the governance of the Virtual space of the Islamic republic".Two scientific quarterly journals of religion and communication.No1,Spring and summer of(1400Sh).Page 305 to 330.

7-  Ansari,Sheikh Morteza.(1411Ah). Almakaseb. Qom: publisher dar zakhaer.

8- Pour Dayan, Ruhollah, Abbasi Shawazi, Mohammad Taghi, Moini, Mehdi, (1397 Sh), Virtual Space, companionship and risky behaviors,Social Order Research Quaterly, year10, No3, Page 77-104.

9- Haji Dehabadi, Ahmad, Rajabi , Mohammad, (1394 Sh), Areflection on the Provisions of repentance in the Islamic penal Code approved in 1392 Sh,Islamic law, No 46, Page 7 to 30.

10- Hor Ameli, Mohammad bin Hassan, (1403 Ah), Al Shia means, Beirut: Revival of Arabic heritage. 

11- Heli, Jamal al-DIN Abu Mansour Hassan bin yousof Motahar, (1422Ah), Tahrir al-Ahkam,  Qom: Institute of Imam sadigh.

12- Heli, Jamal al-DIN Ahmad bin Mohammad Asadi, (1407Ah), Al Mohadab al – Bara' , Qom: Islamic publishing office affiliated whith the modaresin community.

13- Khamenei,Seyyed Ali. (leader.ir).Question data 4/4/1402Sh, Answer data 27/4/1402Sh.

14- Khamenei,Seyyed Ali. (leader.ir).Question data 7/4/1402Sh, Answer data 7/6/1402Sh.

15- Khomeini,Seyyed Ruhollah Mousavi.(1368Sh).Al-Makaseb al-Muharmah. Qom: Ismailian Institute.

16- Khomeini,Seyyed Ruhollah Mousavi.(1392Sh), Opinions of Imam Khomeini, Tehran:Imam Khomeini Editing and Publishing Institute.

17- Dozdozani Tabrizi, Yadullah. ([e-mail]). Question data7/6/1402Sh, Answer data 23/6/1402Sh.

18- Sobhani, Jafar, (1383 Sh), Immortal cherter, Qom: Institute of Imam sadigh.

 19- Sayah Taheri, mohammad Hossein and others.(1396Sh)Virtual reality (what to know and say about Virtual Space).Tehran:National Center of Virtual space.

20- Sistani, Seyyed Ali Hosseini. ([e-mail]). Question data 20/3/1402Sh, Answer data 28/3/1402Sh.

21- Sistani, Seyyed Ali Hosseini. ([e-mail]). Question data7/6/1402Sh, Answer data 18/6/1402Sh.

22- Shaarani, Abu Hasan, (1376Sh), Description of Tajrid al-IEteghad.Tehran: Islamic bookstore.

23- Sadeghi, Mohammad Hadi, (1392Sh), The role of repentance in punishments, Research Paper on criminal law, No2, Page 153 to 174.

24- Safi Golpayegani,Lotfullah. ([e-mail]). Question data 18/3/1402Sh, Answer data 23/4/1402Sh.

25- Safi Golpayegani,Lotfullah. ([e-mail]). Question data 21/3/1402Sh, Answer data 17/4/1402Sh.

26- Safi Golpayegani,Lotfullah. ([e-mail]). Question data 7/6/1402Sh, Answer data 30/6/1402Sh.

27- Tabatabai Hakim, Seyyed Mohammad Saeid,( [e-mail]) Question data 3/3/1402Sh, Answer data 17/7/1402Sh.

28- Tabatabai Hakim, Seyyed Mohammad Saeid,( [e-mail]) Question data 21/5/1402Sh, Answer data 20/7/1402Sh.

29- Tabatabai Hakim, Seyyed Mohammad Saeid,( [e-mail]) Question data 7/6/1402Sh, Answer data 11/7/1402Sh.

30-Tabatabai, Mohammad Hossein, (1374Sh), Tafsir al-Mizan, Translated by Mohammad Bagher Mousavi Hamdani, Qom: Islamic publications office.

31- Ameli jobai, Zain al Din bin Nur al Din Ali bin Ahmad, (1386Sh), Roza al-Bahiya,Najaf: Publications of Najaf Religious University.

32- Ameli jobai, Zain al Din bin Nur al Din Ali bin Ahmad, (1410Ah), Roza al-Bahiya, Qom: Davari publications.

33- Ameli jobai, Zain al Din bin Nur al Din Ali bin Ahmad, (1413Ah), Masalek al-Efham,Qom:Islamic Education publishing Office.

34- Ameli jobai, Zain al Din bin Nur al Din Ali bin Ahmad, (1400sh), Roza al-Bahiya ,Qom: Dar al-elm publishing.

35- Ameli jobai, Mohammad bin Makki bin Ahmad, (1400Sh), Rules and benefits, Research: Abdul Hadi Hakim, Qom: Mofid bookstore.

36-  Alavi boroujerdi ,Seyyed Mohammad Javad.( [e-mail]). Question data 3/3/1402Sh, Answer data 12/4/1402Sh.

37- Alavi boroujerdi ,Seyyed Mohammad Javad.( [e-mail]). Question data 21/5/1402Sh, Answer data 2/6/1402Sh.

38- Alavi boroujerdi ,Seyyed Mohammad Javad.( [e-mail]). Question data 7/6/1402Sh, Answer data 18/7/1402Sh.

39- Fazel Movahedi Lankarani , Mohammad, (1385Sh), Idah al-kafaya, Qom: Nooh publication.

40- Faiz Kashani,Mohammad Bin Shah Morteza.(1372Sh).bright way.Mashhad:Astan Quds Razavi Printing and Publishing Institute.

41- Qortubi, Shamsuddin, (1405Ah), Tafsir Qortubi, Beirut: Revival of Arabic heritage.

42- Klini Razi, Abu Jafar Mohammad Bin Yaqub. (1367sh).Fouru al-Kafi.Tehran:Dar al-Islamia books.

43- Golpayegani, Mohammad Reza(1409Ah), Majma al-Masael, Qom: Dar al-Qoran' al-karim.

44- Majlisi,Mohammad Bagher.(1403Ah), Bihar al-Anwar, Beirut: Dar al-vafa.

45- Majlisi,Mohammad Bagher.(1414Ah), lawayeh sahebgharanie, Qom: Ismailian Institute.

46- Masjessoraii, Hamid, (1392Sh), Analyzing the proofs of inclusion of tazeer.Islamis Studies: jurisprudence and principles, No 95, Page 87 to 103.

47- Maarefat, Mohammad Hadi.(1379Sh).Tafsir and commentators. Qom: Al-tamhid Cultural Institute.

48- Makarem Shirazi,Nasser.(1425Ah), Ta'zeer and its extent, Qom: Imam Ali Bin Abu Talib School.

49- Makarem Shirazi,Nasser.(1427Ah).Encyclopedia of Comparative Jurisprudence.Qom: Imam Ali Bin Abu Talib School.

50- Makarem Shirazi,Nasser.(1374Sh), Sample interpretation, Tehran:Dar al-Islamia books.

51- Makarem Shirazi,Nasser.([e-mail]).Question data 18/3/1402Sh, Answer data 20/3/1402Sh.

52- Makarem Shirazi,Nasser.([e-mail]).Question data 19/3/1402Sh, Answer data 20/3/1402Sh.

53- Makarem Shirazi,Nasser.([e-mail]).Question data 21/5/1402Sh, Answer data 22/5/1402Sh.

54- Makarem Shirazi,Nasser.([e-mail]).Question data 7/6/1402Sh, Answer data 8/6/1402Sh.

55- Montazeri, Hossein Ali, (1367Sh), Qom:

56- Najafi Javaheri , Mohammad Hassan.(1421Ah). Jawahar al-kalam.Qom: Islamic Jurisprudence encyclopedia institute on the religion of ahl al-Bayt.

57- Najafi Javaheri , Mohammad Hassan.(1362Sh). Jawahar al-kalam. Beirut: Revival of Arabic heritage.

58- Nasir al-DIN tusi, Mohammad bin Mohammad, (1407Ah), Tajrid al-IEteghad, Tehran: Islamic al-Aalam-school.

59- Nouri Hamdani, Hossein. ([e-mail]). Question data 2/3/1402Sh, Answer data 2/3/1402Sh.

60- Nouri Hamdani, Hossein. ([e-mail]). Question data 7/6/1402Sh, Answer data 7/6/1402Sh.

61- Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud.(1374Sh).Ahl al-Bayt Jurisprudence. Qom: Islamic Jurisprudence encyclopedia institute on the religion of ahl al-Bayt.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

---