ماهیت‌شناسی فقهی هبه، هدیه و جایزه؛ تفاوت‌ها و اشتراکات
الموضوعات : Jurisprudence and Principles of Islamic Law
1 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.
2 - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
الکلمات المفتاحية: هبه, هدیه, جایزه, عطیه, نحله,
ملخص المقالة :
«هبه» در معنای عام خودش از جمله موضوعاتی است که از دیرباز، مورد ابتلای عموم مردم بوده است. با ظهور اسلام «هبه» به‌عنوان عقدی مستقل شناخته شد و شارع مقدس، احکام و شرایطی را برای آن قرار داده است. پژوهش حاضر در صدد تحدید موضوعات فقهی هبه، هدیه و جایزه و رابطه این عناوین با یکدیگر است. این تحقیق به منظور دستیابی به این فرضیه صورت‌گرفته که اگرچه این عناوین ماهیت مشترک داشته و بعضاً به جای یکدیگر به کار برده می‌شوند، لکن شناخت این عقود در مقام اثبات، نیاز به قیودی دارد که با بررسی این قیود مشخص میشود که هدیه و جایزه معنایی اخص از هبه دارند. هدف از این پژوهش، مرزبندی دقیق این عناوین فقهی و رابطه آنها با یکدیگر است تا احکام و شرایط هرکدام به‌درستی بر این موضوعات منطبق شود. این مقاله با روش کتابخانهای به جمع‌آوری اطلاعات پرداخته و روش تجزیه و تحلیل دادهها توصیفی - تحلیلی است که با جمع‌آوری نظرات لغویها و فقها، ماهیت و قیود این عقود بررسی شده و در نهایت نتایج پژوهش تحلیل و ارائه شده است.
1- قرآن کریم.
2- آل کاشف الغطاء، محمدحسین نجفی، 1359 ق، تحرير المجله، المكتبة المرتضوية، نجف اشرف، چاپ اول.
3- آل كاشف الغطاء، محمدحسین نجفی، 1426 ق، الفردوس الأعلى، مصحح: محمدعلی قاضی طباطبایی، دار أنوار الهدى، قم، چاپ اول.
4- ابن ادریس، محمد بن احمد، 1410 ق، السرائر الحاوي لتحرير الفتاوى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ دوم.
5- ابن اثیر، مبارك بن محمد، 1367 ش، النهاية في غريب الحديث و الأثر، مصحح: محمود محمد زاوی و طاهر احمد، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم.
6- ابن براج، عبدالعزیز، 1406 ق، المهذب، مصحح: جمعی از محققین، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
7- ابن دريد، محمد بن حسن، 1988 م، جمهرة اللغة، دار العلم للملایین، بیروت، چاپ اول.
8- ابن بابويه، محمد بن على(شیخ صدوق)، 1376 ش، الأمالي، كتابچى، تهران، چاپ ششم.
9- ابن حيون، نعمان بن محمد، 1385 ق، دعائم الإسلام و ذكر الحلال و الحرام و القضايا و الأحكام، مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السلام، قم، چاپ دوم.
10- ابن سيده، على بن اسماعيل، 1421 ق، المحكم و المحيط الأعظم، مصحح: عبدالحمید هنداوی، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول.
11- ابن منظور، محمد بن مکرم، 1414 ق، لسان العرب، دار صادر، بیروت، چاپ سوم.
12- اصفهانی، سيد ابوالحسن، 1422 ق، وسيلة النجاة (مع حواشي الإمام الخميني)، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى قدس‌سره، قم، چاپ اول.
13- اصفهانی، محمدحسین (كمپانى)، 1418 ق، حاشية كتاب المكاسب، مصحح: عباس آل سباع قطیفی، أنوار الهدى، قم، چاپ اول.
14- امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، 1377، اسلامیه، تهران، چاپ چهاردهم.
15- انصاری، مرتضى بن محمدامین، 1411 ق، كتاب المكاسب، منشورات دار الذخائر، قم، چاپ اول.
16- ايروانى، باقر، 1427 ق، دروس تمهيدية في الفقه الاستدلالي على المذهب الجعفري، قم، چاپ دوم.
17- باقری، عبدالله؛ احمدی، سید محمدصادق؛ مسعود، غلامحسین، (1398 ش)، تأملی فقهی بر مشروعیت مالیات بر هبه. پژوهش های فقه و حقوق اسلامی. سال شانزدهم. شماره 58. ص27-50.
18- بصرى بحرانى، محمدامین زین‌الدین، 1413 ق، كلمة التقوى، سيد جواد وداعى، قم، چاپ سوم.
19- جبعی عاملی، زین‌الدین بن على (شهید ثانی)، 1413 ق، مسالك الأفهام إلى تنقيح شرائع الإسلام، مصحح: گروه پژوهش مؤسسه معارف اسلامی، مؤسسة المعارف الإسلامية، قم، چاپ اول.
20- جبعی عاملى، زین‌الدین بن على (شهید ثانی)، 1422 ق. حاشية شرائع الإسلام، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
21- جزائرى، سيد محمدجعفر مروج، 1416 ق، هدى الطالب في شرح المكاسب، مؤسسة دارالکتاب، قم، چاپ اول.
22- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1382، فلسفه اعلی در علم حقوق، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
23- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1384، مسائل منطق حقوق و منطق موازنه، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
24- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1386، سیستم شناسی در علم حقوق، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
25- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1393، قوه قدسیه، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
26- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1387، علم حقوق در گذر تاریخ، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
27- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1382، فن استدلال، منطق حقوق اسلام، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
28- حر عاملى، محمد بن حسن، 1409 ق، تفصيل وسائل‌الشیعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، مصحح: مؤسسه آل‌البیت(ع)، مؤسسة آل‌البیت(ع)، قم، چاپ اول.
29- حسینی عاملى، سید محمدجواد بن محمد، 1419 ق، مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلاّمة، مصحح: محمدباقر خالصی، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
30- حلی، حسن بن يوسف (علامه حلی)، 1388 ق، تذكرة الفقهاء، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، قم، چاپ اول.
31- حلی، نجم‌الدین (محقق حلی)، جعفر بن حسن، 1408 ق، شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام، مصحح: عبدالحسین محمدعلی بقال، مؤسسه اسماعيليان، قم، چاپ دوم.
32- حميرى، نشوان بن سعيد، 1420 ق، شمس العلوم، مصحح: حسین بن عبدالله العمری و دیگران، دارالفکر، دمشق، چاپ اول.
33- خوانسارى، محمد امامى، بی¬تا، الحاشية الأولى على المكاسب، بی¬نا. قم.
34- خويى، سید ابوالقاسم، بی¬تا، مصباح‌الفقاهة (المكاسب)، مقرر: محمدعلی توحیدی، بی¬جا، بی¬نا.
35- راغب اصفهانى، حسين بن محمد، 1412 ق، مفردات الفاظ القرآن، دارالقلم، بیروت، چاپ اول.
36- زمخشرى، محمود بن عمر، 1979 م، أساس البلاغة، دار صادر، بیروت، چاپ اول.
37- سبزوارى، سيد عبد الأعلى، 1413 ق، مهذّب الأحكام، مؤسسه المنار - دفتر حضرت آية الله، قم، چاپ چهارم.
38- سيستانى، سيد على حسينى، 1417 ق، منهاج الصالحين، دفتر حضرت آية الله سيستانى، قم، چاپ پنجم.
39- شبیری زنجانی، سید موسی، بی¬تا، دروس خارج خمس، مرکز فقهی امام محمدباقر علیه‌السلام وابسته به دفتر آیه الله العظمی شبیری زنجانی، قم، چاپ اول.
40- طباطبایی، سید محمدحسین، 1417 ق، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ پنجم.
41- طباطبایی يزدى، سید محمدکاظم، 1414 ق، تكملة العروة الوثقى، مصحح: سید محمدحسین طباطبایی، کتاب‌فروشی داورى، قم، چاپ اول.
42- طوسی، محمد بن حسن، 1387 ق، المبسوط في فقه الإمامية، مصحح: سید محمدتقی کشفی، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، تهران، چاپ سوم.
43- طوسی، محمد بن حسن، 1411 ق، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، مؤسسة فقه الشيعة، بیروت، چاپ اول.
44- عبدالمنعم، محمود عبدالرحمان، بی¬تا، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهية، بی¬نا.
45- عسكرى، حسن بن عبدالله، 1400 ق، الفروق في اللغة، دار الافاق الجدیده، بیروت، چاپ اول.
46- عمید، موسی، 1387، حقوق مدنی هبه، مؤسسه فرهنگی نگاه بینه، تهران، چاپ اول.
47- فيومى، احمد بن محمد، 1414 ق، المصباح المنير فى غريب الشرح الكبير للرافعى، مؤسسه دار الهجرة، قم، چاپ دوم.
48- فیروزآبادی، محمد بن يعقوب، 1415 ق، القاموس المحيط، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول.
49- قطب راوندى، سعيد بن هبة اللّه، 1405 ق، فقه القرآن، انتشارات كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، قم، چاپ دوم.
50- کاتوزیان، ناصر، 1377، حقوق مدنی-عقود معین، گنج دانش، تهران، چاپ سوم.
51- كوفى، فرات بن ابراهيم، 1410 ق، تفسير فرات الكوفي، مؤسسة الطبع و النشر في وزارة الإرشاد الإسلامي، تهران، چاپ اول.
52- گلپايگانى، سيد محمدرضا موسوى، 1399 ق، بلغة الطالب في التعليق على بيع المكاسب، چاپخانه خيام، قم، چاپ اول.
53- گلپايگانى، سيد محمدرضا موسوى، 1413 ق، هداية العباد، دارالقرآن الكريم، قم، چاپ اول.
54- محقق داماد، سید محمد، 1418 ق، كتاب الخمس، مقرر: عبدالله جوادی آملی، دار الإسراء للنشر، قم، چاپ اول.
55- محقق¬فر، مهدی، ملاحظاتی در ماهیت¬شناسی عقود با رویکرد تطبیقی در بیع، پژوهشنامه فقه و حقوق اسلامی، سال اول، شماره دوم، (1387).
56- مرتضى زبيدى، محمد بن محمد، 1414 ق، تاج العروس، مصحح: علی شیری، دارالفکر، بیروت، چاپ اول.
57- مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1389 ش، فرهنگ‌نامه اصول فقه، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، معاونت پژوهشي دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
58- مطرزى، ناصر بن عبدالسيد، 1979 م، المغرب، مصحح: محمود فاخوری و عبدالحمید مختار، مکتبه اسامه بن زید، حلب، چاپ اول.
59- مکارم شيرازى، ناصر، 1416 ق، أنوار الفقاهة - كتاب الخمس و الأنفال، انتشارات مدرسة الإمام علي بن أبي طالب علیه‌السلام، قم، چاپ اول.
60- مقدس اردبيلى، احمد بن محمد، 1403 ق، مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، مصحح: آقا مجتبی عراقی و دیگران، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
61- موسوی، سید روح‌الله (امام خمینی)، بی¬تا، تحرير الوسيلة، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، چاپ اول.
62- موسوی، سيد روح‌الله (امام خمینی)، 1421 ق، كتاب البيع، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى قدس‌سره، تهران، چاپ اول.
63- موسوی خلخالى، سيد محمدمهدی، 1427 ق، فقه الشيعة - كتاب الخمس و الأنفال، دار البشير، قم، چاپ اول.
64- موسوی قزوينى، سید على، 1424 ق، ينابيع الأحكام في معرفة الحلال و الحرام، مصحح: سید علی علوی قزوینی و سید عبدالرحیم جزمئی قزوینی، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
65- میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، 1413 ق، جامع الشتات في أجوبة السؤالات، مصحح: مرتضی رضوی، مؤسسه كيهان، تهران، چاپ اول.
66- ميرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن، 1427 ق، رسائل الميرزا القمي، دفتر تبليغات اسلامى - شعبه خراسان، قم، چاپ اول.
67- نجفى، بشیر حسین، 1427 ق، مصطفى الدين القيم، دفتر حضرت آية الله نجفى، نجف اشرف، چاپ اول.
68- نجفی، محمدحسن بن باقر (صاحب جواهر)، 1404 ق، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام. مصحح: عباس قوچانی و علی آخوندی، دار إحياء التراث العربي، بیروت، چاپ هفتم.
69- نراقی، احمد بن محمدمهدی، 1425 ق، تذكرة الأحباب، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
70- نوین، پرویز، 1378، حقوق مدتی(7): عقود معین(2)، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
71- هلال، هیثم، 1424 ق، معجم مصطلح الاصول، دارالجلیل، بیروت، چاپ اول.
