بررسی شخصیت فضول و تأثیر آن بر قابل تنفیذ بودن ایقاع فضولی
الموضوعات :سجاد داورپناه مقدم 1 , امین سلیمان کلوانق 2
1 - دانش آموخته دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
2 - استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و علوم اسلامی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
الکلمات المفتاحية: ایقاع فضولی, شخصیت فضول, عقد فضولی, قابل تنفیذ بودن,
ملخص المقالة :
مشهور فقیهان امامیه ایقاعات فضولی را غیر قابل تنفیذ می‌دانند این در حالی است که ایشان عقود فضولی را قابل تنفیذ قلمداد کردهاند. در هر دو دیدگاه شاهد نگرشی مطلق از سوی فقیهان هستیم، ایشان بدون توجه به ویژگیهایی که روایات، عرف و سیرة عقلا بدان تأکید دارند، غیر قابل تنفیذ بودن ایقاعات فضولی و قابل تنفیذ بودن عقود فضولی را امری متقن دانستهاند درحالی‌که تنفیذ و غیر قابل تنفیذ بودن چه در عقود و چه در ایقاعات فضولی، کاملاً مبتنی بر اموری از جمله شخصیت فضول و نسبت او با مالک یا همان فرد اصیل است. مقالة حاضر با تمرکز بر معاملاتی که به‌صورت ایقاع فضولی شکل می‌گیرند، روند ادله غیر قابل تنفیذ و قابل تنفیذ بودن این نهاد را بررسی میکند؛ به نظر میرسد ادلة عدم امکان تنفیذ، بی‌اساس و البته دلایل قابل تنفیذ بودن نیز مقید به ویژگیهای خاصی هستند که روایات، عرف و سیره عقلا بدان تأکید دارند. این قیدها که نشئت‌گرفته از شخصیت فضول هستند عبارت‌اند از: الف) الفت میان فضول و اصیل. ب) امین شمرده شدن فضول از جانب اصیل. ت) یکی بودن عاقد و معقود له.
1. قرآن کریم
2. آل کاشف الغطاء، أحمد، (۱۴۲۳ق). سفینة النجاة و مشکاة الهدی و مصباح السعادات، نجف: مؤسسة کاشف الغطاء العامة.
آل‌عصفور، حسین بن محمد، (بی تا). الأنوار اللوامع في شرح مفاتیح الشرائع، قم: المیرزا محسن آل عصفور.
3. _________، (1414ق). عیون الحقائق الناظرة في تتمة الحدائق الناضرة، قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم.
4. ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدین، (1403ق). عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، قم: مؤسسه سید الشهداء (ع).
5. إبن بابویه، محمد بن علی، (1413ق). من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
6. ابنابیحاتم، عبدالرحمن بن محمد، (1419ق). تفسیر القرآن العظیم (ابن ابی حاتم)، طیب، اسعد محمد، چاپ سوم، ریاض: مكتبة نزار مصطفی.
7. ابن ادریس، محمدبن أحمد، (1410ق). السرائرالحاوي لتحريرالفتاوى، دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
8. _________، (1387ش). موسوعة ابن إدریس الحلي، قم: دليل ما.
9. اصفهانی، محمد حسین، (1427ق). حاشیة المکاسب، قم: ذوی القربی.
10. اراکی، محمدعلی، (1415ق). کتاب البیع، قم: اسماعيليان.
11. انصاری، مرتضی بن محمدامین، (1415ق). القضاء و الشهادات، قم: المؤتمرالعالمي بمناسبةالذکری المئويةالثانية لميلاد الشيخ الأعظم الأنصاري الأمانة العامة.
12. _________، (1411ق). المکاسب (انصاری - دار الذخائر)، قم: دار الذخائر.
13. بحرالعلوم، محمد بن محمد تقی، (1362ش). بلغة الفقیه، تهران: مکتبة الصادق (علیه السلام).
14. بحرانی، یوسف بن احمد، (1363ش). الحدائق الناضرة في أحكام العترةالطاهرة، قم: جماعةالمدرسين في الحوزةالعلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي.
15. تبریزی، میرزا فتاح شیرازی، (1375ق)، هدایة‌الطالب إلی أسرار المکاسب، چاپ اول، تبریز: چاپخانه اطلاعات.
16. خمینی، روح الله، رهبر انقلاب و بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران، (1376ش). کتاب¬البیع تقریرات قدیری، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).
17. خمینی، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، (1421ق). کتاب‌البیع، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره.
18. خمینی، مصطفی، (1376ش). کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).
19. خوانساری نجفی، موسی، (1373ق). منیة الطالب، تهران: المکتبه المحمدیه.
20. خوئی، ابوالقاسم، (1417ق). مصباح‌الفقاهة، چاپ چهارم، قم: موسسه أنصاریان.
21. خوئی، ابوالقاسم، (۱۴۱۸ق). موسوعة الإمام الخوئی، قم: مؤسسة إحیاء آثار الامام الخوئی.
22. روحانی، صادق، (1429ق). منهاج الفقاهة، قم: أنوار الهدی.
23. زارعی سبزواری، عباسعلی، (1430ق). القواعد الفقهیة في فقه الإمامیة، قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم.
24. سبحانی تبریزی، جعفر، (1429ق). رسائل فقهیه، قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام.
25. سند، محمد، (1432ق). بحوث في القواعد الفقهیة، بیروت: دارالمتقین.
26. شهباز قهفرخی، سجاد،(1402ش). روش شناسی مصداق بنای عقلا، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دوره19، شماره73، صفحه 166-190
27. شهید اول، محمد بن مکی، (1410ق). اللمعه الدمشقیه، چاپ اول، بیروت: دارالإسلامیه.
28. _________، (بی تا). القواعد و الفوائد، قم: کتابفروشی مفید.
29. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ اول، قم، کتابفروشی داوری، ۱۴۱
30. _________، (1380ش). حاشیة شرائع الإسلام، قم: ب‍وس‍ت‍ان کتاب قم (مرکز النشر التابع لم‍ک‍ت‍ب الإع‍لام الإسلامی).
31. صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، (1404ق). جواهر الكلام فی شرح شرائع الإسلام، چاپ هفتم، بیروت: دارلإحیاء التراث العربی.
32. طباطبایی، علی بن محمد علی، (۱۴۱۸ق). ریاض¬المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل (ط- الحدیثة)، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
33. طباطبایی، محمد حسین، (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
34. طبرسی، فضل بن حسن، (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران: ناصر خسرو.
35. طوسی، محمد بن حسن، (1365ش). تهذیب الأحكام، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
36. علامه حلی، حسن بن یوسف، (1414ق). تذکرة‌الفقهاء (ط- الحدثیة)، چاپ اول، قم: مؤسسه آل بیت (ع).
37. _________، (1413ق). قواعد الأحکام، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی.
38. فاضل لنکرانی، محمد، (1382ش). تفصیل الشریعة (الوقف و الصدقة و الوصیة و الأیمان و النذور و العهد و الکفارات و الصید و الذباحة)، قم: مرکز فقه الأئمة الأطهار (علیهم السلام).
39. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، (1404ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی (ره).
40. فیاض، محمد اسحاق، (بیتا). تعالیق مبسوطة، قم: محلاتی.
41. کلینی، محمد بن یعقوب، (1429ق). الکافی (ط - الإسلامیة)، چاپ اول، قم: دار الحدیث للطباعة و النشر.
42. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، (1404ق). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، چاپ دوم، تهران: دار الكتب الإسلامیة.
43. _________، (1406ق). ملاذالأخیار في فهم تهذیب الأخبار، قم: کتابخانه عمومی حضرت آيت الله¬العظمی مرعشی نجفی (ره).
44. محقق حلی، جعفر بن حسن، (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
45. مقدس اردبیلی، أحمد بن محمد، (1403ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
46. مکارم شیرازی، ناصر، (1425ق). أنوار الفقاهة (البیع)، قم: مدرسة الإمام علی بن أبی طالب (علیه السلام).
47. منتظری، حسینعلی، (1409ق). کتاب الزکاة، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة.
48. موسوی خوانساری، احمد، (1355ش). جامع المدارک في شرح المختصر النافع، تهران: مکتبة الصدوق.
49. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، (1371ش). جامع الشتات، تهران: کیهان.
50. نائینی، محمد حسین، (1413ق). المکاسب و البیع، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
51. _________، (1373ش). منية الطالب في حاشية المكاسب، تهران: المكتبة المحمدية.
52. همداني، رضا بن محمد هادي، (1376ش). مصباح الفقیه، قم: المؤسسة الجعفرية لاحياء التراث.
