نقدی بر حکم فقهی مهلت دو ساله پرداخت دیه قتل شبه عمد
الموضوعات :صدیقه حاتمی 1 , محمد رضا علمی سولا 2 , علی اولیائی نژاد 3
1 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.
2 - دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
3 - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
الکلمات المفتاحية: دیدگاههای مخالف مشهور, دیدگاه مشهور, مهلت پرداخت دیه, قتل شبه عمد.,
ملخص المقالة :
در باب مهلت پرداخت دیه قتل شبه عمد، فتاوای اصحاب امامیه متفاوت است؛ به‌طوری‌که تتبع جستار حاضر در آثار مکتوب فقهی، وجود چهار نظریه را در فرض مسئله مورد شناسایی قرار داده است: 1 ـ وجوب پرداخت دیه قتل شبه عمد ظرف مدت دو سال (دیدگاه مشهور) 2 ـ وجوب پرداخت دیه ظرف مدت یک سال(دیدگاه شیخ طوسی در خلاف) 3 ـ در صورت تمکن مالی جانی، وجوب پرداخت دیه ظرف مدت یک سال و در صورت عدم تمکن مالی وی، وجوب پرداخت دیه ظرف مدت دو سال(دیدگاه ابن حمزه) 4 ـ وجوب پرداخت دیه ظرف مدت سه سال (دیدگاه آیت ا... خوئی و برخی از معاصران). گرچه قانونگذار در ماده 488 قانون مجازات اسلامی از میان آرای موجود، دیدگاه مشهور را برگزیده است، اما برآیند پژوهش حاضر حاکی از ضعف دیدگاه مزبور است. نوشتار فرارو در پژوهشی توصیفی-تحلیلی و با نگاهی مسئله‌محورانه، پس از تبیین اقوال موجود در مسئله و ارزیابی و تحلیل مستندات آن ها، قول به «وجوب پرداخت دیه ظرف سه سال» را قابل دفاع و صائب دانسته است؛ این نظریه اگرچه مخالف برداشت مشهور فقیهان امامی است؛ لکن تعداد زیادی از فقهای معاصر را با خود همراه نموده است.
1. ابن ادریس، محمد بن احمد (1410 ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
2. ابن براج، عبدالعزیز (1406 ق). المهذب فی الفقه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ چهارم.
3. ابن حمزه، محمد بن علی (1408 ق). الوسیله الی نیل الفضیله، قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی ـ ره.
4. ابن زهره، حمزه بن علی (1417 ق). غنیه النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام.
5. ابن فهد حلی، احمد بن محمد (1410 ق). المقتصر من شرح المختصر، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد.
6. ابن فهد حلی، احمد بن محمد(1407 ق) مهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
7. احمدی، قادر، مرادخانی، احمد، احمدی، سید محمدمهدی، عسگری، علیرضا، (1398)، دیه زن و سیاست حقوقی ایران از تعهد به مبانی فقهی تا موازین حقوق بشری، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل، دوره 16، شماره 58، صفحات28-11.
8. ایروانی، باقر (1427 ق). دروس تمهیدیة فی الفقه الاستدلالی علی المذهب الجعفری، قم: بی‌جا، قم.
9. تبریزی، جواد (1428 ق). تنقیح مبانی الاحکام ـ کتاب الدیات، قم: دار الصدیقة الشهیدة سلام‌الله علیها.
10. حر عاملی، محمد بن حسن (1409 ق). تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
11. حسینی عاملی، محمدجواد بن محمد (1326 ق). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
12. خوانساری، احمد (1405 ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم.
13.خویی، ابوالقاسم (1422 ق). مبانی تکمله المنهاج، قم: مؤسسه احیاء آثار الإمام الخوئی ره.
14. خمینی، روح اللّه (1427 ق). تحریر الوسیلة، قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم.
15. روحانی، صادق. (1412 ق). فقه الصادق علیه‌السلام، قم: دار الکتاب ـ مدرسه امام صادق علیه‌السلام.
16. سلار دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز (1404 ق). المراسم العلویه و الأحکام النبویة فی الفقه الإمامی، قم: منشورات الحرمین.
17. سبزواری، سیدعبدالعلی (1413 ق). مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم: مؤسسه المنار ـ دفتر حضرت آیة الله، چاپ چهارم.
18. شهید اول، محمد بن مکی (1410 ق). اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیة، بیروت: دار التراث ـ الدار الإسلامیة.
19. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (1413 ق) مسالک الافهام إلی تنقیح شرائع الاسلام، قم: مؤسسه المعارف الإسلامیة.
20. صیمری، مفلح بن حسن (1420 ق). غایه المرام فی الشرح شرائع الاسلام، بیروت: دار الهادی.
21. طباطبائی حکیم، محمد سعید (1415 ق). منهاج الصالحین، بیروت: دار الصفوة.
22. طوسی، محمد بن حسن (1407 ق). الخلاف، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
23. طوسی، محمد بن حسن (1387 ق) المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم.
24. علامه حلی، حسن بن یوسف (1410 ق). إرشاد الاذهان إلی أحکام الایمان، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
25. علامه حلی، حسن بن یوسف (1411 ق). تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تهران: مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
26. علامه حلی، حسن بن یوسف (1420 ق). تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، قم: مؤسسه امام صادق علیهم‌السلام.
27. علامه حلی، حسن بن یوسف (1413 ق) قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
28. علامه حلی، حسن بن یوسف (1413 ق) مختلف الشیعه فی أحکام الشریعة، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
29. فاضل لنکرانی، محمد (1429 ق). تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام.
30. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (1404 ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی قدس سره.
31. فاضل هندی، محمد بن حسن (1416 ق). کشف اللثام و الابهام عن قواعد الأحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
32. فیاض، محمد اسحاق (1378). منهاج الصالحین، قم: مکتب آیه اله العظمی محمد اسحق الفیاض.
33. محقق حلی، جعفر بن حسن (1408 ق). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم.
34. مغنیه، محمدجواد (1421 م). فقه الإمام الصادق علیه‌السلام، قم: مؤسسه انصاریان، 1421 ق، چاپ دوم.
35. مفید، محمد بن محمد (1413 ق). المقنعه، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید ـ رحمة الله علیه.
36. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (1403 ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
37. نجفی، محمدحسن (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم.
38. وحید خراسانی، حسین (1428 ق). منهاج الصالحین، قم: مدرسه امام باقر علیه‌السلام.
