ماهیت وجایگاه عدالت اجتماعی در فرایند استنباط احکام حقوقی اسلام با تاکید بر فقه امامیه
الموضوعات :محمد عبدالرضایی دستگردی 1 , علی مظهر قراملکی 2 , سید حسین هاشمی 3
1 - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مفید، قم، ایران.
2 - استاد، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مفید، قم، ایران.
3 - دانشیار، گروه حقوق، دانشگاه مفید، قم، ایران.
الکلمات المفتاحية: اصل عدالت اجتماعی, حقوق طبیعی, حقوق قراردادی, مقاصد شریعت, قاعده فقهی.,
ملخص المقالة :
پیش‌نیاز بهره‌برداری از عدالت اجتماعی در فرایند استنباط نظام حقوقی اسلام، شناخت ماهیت و جایگاه آن در این نظام و روش صحیح به‌کارگیری آن در استنباط است. در مورد جایگاه عدالت، چند احتمال مطرح شده است. یکی اینکه اساساً تأثیری در استنباط ندارد. دوم اینکه در شمار قواعد فقهی است و دیگری اینکه مبنا و مقصد احکام اجتماعی شریعت و اصلی فرافقهی است. تحقیق پیش‌روی با بررسی دیدگاه‌های مکاتب حقوقی غرب و جریان‌های فقهی‌کلامی اسلامی با نگاه تطبیقی و به شیوه توصیفی تحلیلی به این نتیجه می‌رسد که اولاً احکام ارزشی و در رأس آن‌ها عدالت اجتماعی ریشه در حقایق دارند و از آن‌ها انتزاع می‌شوند. ثانیاً، این حقایق عبارت‌اند از حقوق فطری و طبیعی که فقها به آن مصالح کلی و مقاصد شریعت می‌گویند. بر‌این‌اساس عدالت اجتماعی مبنای احکام اجتماعی بوده، اصلی پیشین‌دینی و فرافقهی است که باید توسط فقیهان در تمام فرایند استنباط احکام اجتماعی اسلام موردتوجه قرار گیرد؛ به این صورت که در موارد غیر منصوص و ظواهر ادله نقلی به‌عنوان قرینه، ظهور لفظیِ دلیل نقلی را می‌شکند و برای آن ظهوری موافق با عدالت درست می‌کند و در مواردی که با نص تعارض دارد به‌عنوان قرینه‌ای، ذهن فقیه را به‌سوی ادله دیگر از جمله دلیل عقلی سوق می‌دهد؛ و موجب ترک نص می‌شود و در مواردی که اساساً ادله نقلی وجود ندارد با ارشاد ذهن به دلیل عقلی یا سیره عام عقلاییِ موافق عدالت، حکم شرعی را اثبات می‌کند و در استنباط احکام ثانویه هم به طور مستقل به اثبات حکم می‌پردازد.
1. علاوه بر قرآن.
2. آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین (۱۴۳۰)، کفایة الأصول، عباسعلی زارعی سبزواری، قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، چاپ ششم.
3. ابن سينا، حسین بن عبدالله(۱۳۶۴)، النجاه[نقد النجاه من الغرق في بحرالضلالات]، تصحیح محمدتقي دانش پژوه، تهران: دانشگاه تهران ، موسسه انتشارات و چاپ.
4. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1383)، منطق دانشنامه علایی، به تصحیح محمد معین، مهدی محقق و مجتبی مشکات، 1ج، همدان دانشگاه بوعلی سینا.
5. ابن فارس، احمد (۱۴۰۴)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السلام محمد هارون، ج ۱–6، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
6. اتکینسون، آر. اف (۱۳۶۹)، درآمدی به فلسفه اخلاق، ترجمه‌ی سهراب علوی نیا، تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب.
7. احمدی، قادر؛ مرادخانی، احمد؛ احمدی، سیدمحمدمهدی؛ عسگری، علیرضا(1398)، «دیه زن و سیاست حقوقی ایران از تعهد به مبانی فقهی تا موازین حقوق بشری»، پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، 58، صفحه 9-26.
8. اردبیلی، احمد بن محمد (۱۴۰۳)، مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، تحقیق مجتبی عراقی- علی پناه اشتهاردی، آقا حسین یزدی اصفهانی، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
9. ارسطو (۱۳۳۷)، سیاست، ترجمه‌ی حمید عنایت، تهران: انتشارات نیل.
10. ارموی، محمد بن حسین (بی‌تا)، الحاصل من المحصول فی علم اصول الفقه، تحقیق عبدالسلام محمود ابوناجی، بنغازی: منشورات جامعه قان یونس.
11. اصغری، سید محمد (۱۳۸۸)، «عدالت به‌مثابه قاعده فقهی و حقوقی»، مطالعات حقوق خصوصی، 39(1)، 1-21.
12. الایجی، قاضی عضدالدین (۱۳۲۵)، شرح المواقف فی الکلام، میرشریف جرجانی، حسن چلپی، و عبدالکریم سیالکوتی، مصر: مطبعه العاده.
13. الحسینی السیستانی، السید علی (۱۴۱۴)، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، ج ۱–1، مکتب آیة الله العظمی السیستانی، چاپ الاولی.
14. الصدر، محمد باقر (۱۴۱۷)، اقتصادنا، تصحیح عبدالحکیم ضیاء و علی اکبر ناجی، ج ۱–1، قم: مكتب الاعلام الاسلامي، چاپ الاولی.
15. الهی خراسانی، علی (۱۳۹۲)، قاعده فقهی عدالت، ویراسته‌ی مسعود ضیایی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول.
16. بیکس، برایان (1396)، نظریه حقوق طبیعی: مندرج در مکاتب معاصر فلسفه حقوق، کتاب راهنمای بلک‌ول برای فلسفه حقوق، ترجمه یحیی شعبانی، سرویراستار محمدمهدی ذوالقدری، تهران: ترجمان علوم‌انسانی، ص 19-46، چاپ دوم.
17. پیرحیاتی، نرگس؛ معمار، ثریا؛ و شهابی، مهدی (۱۳۹۴)، «آثار تغییر در مفهوم عدالت در حقوق»، رفاه اجتماعی، 57(15)، 231-257.
18. تبیت، مارک (1396)، فلسفه حقوق، ترجمه حسن رضایی خاوری، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ پنجم.
19. حاجی ده آبادی، احمد (۱۳۸۸)، «قصاص و دیه زن»، حقوق اسلامی، 22(6)، 151-182.
20. حکمت نیا، محمود (۱۳۹۰)، فلسفه نظام حقوق زن، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.
21. خسرو شاهی، هادی؛ و طباطبایی، محمد حسین (۱۳۸۷)، مجموعه رسائل (علامه طباطبائی)، ج 2، قم - ایران: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم).
22. خویی، سید بوالقاسم (۱۴۱۸)، موسوعة الإمام الخوئي، تحقیق پژوهشگران مؤسسه إحياء آثار آية الله العظمى خويى، ج ۱–33، قم: مؤسسة إحياء آثار الإمام الخوئي، چاپ اول.
23. رازی، فخرالدین (۱۴۱۲)، المحصول فی علم الاصول، بیروت: موسسة الرسالة، چاپ دوم.
24. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲)، مفردات ألفاظ القرآن، تصحیح صفوان عدنان داودی، ج ۱–1، بیروت- دمشق: دار العلم- الدار الشامية، چاپ اول.
25. سلیمانی، عباس؛ و راغبی، محمدعلی (۱۳۹۸)، «بررسی فقهی قاعده عدالت اجتماعی»، حکومت اسلامی، 91(24)، 33-58.
26. شهابی، مهدی (۱۳۹۰)، «فرایند «اجتماعی شدن حقوق» و تأثیر آن بر نظام حقوقی»، مطالعات حقوق خصوصی، 17(41)، 259-278.
27. شهابی، مهدی (1401)، «حقوق طبیعی تکاملی، تأملی بر جایگاه متغیر در اندیشه حقوق طبیعی دابن، رنار و اشتملا»، مطالعات حقوقی، 14(4)، 149-181.
28. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (بی‌تا)، الملل و النحل.
29. شهید ثانی، زین الدین بن علی (۱۴۱۰)، الروضة البهیة في شرح اللمعة الدمشقیة، ج ۱–10، قم - ایران: کتابفروشی داوری، چاپ اول.
30. شهید ثانی، زین الدین بن علی (۱۴۱۳)، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج ۱–15، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول.
31. شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (۱۴۰۰)، النهاية في مجرد الفقه و الفتاوى، ج ۱–1، بیروت: دار الکتاب العربي، چاپ دوم.
32. صادق‌زاده طباطبایی، سید محمود (۱۳۹۳)، «درآمدی بر تطبیق قاعده عدالت»، فقه و اصول، 98(46)، 143-158.
33. صانعی، یوسف (۱۳۸۵)، برابری دیه (زن و مرد، مسلمان و غیر مسلمان)، تحقیق موسسه فرهنگی فقه الثقلین، قم: میثم تمار، چاپ سوم.
34. صانعی، یوسف (۱۳۹۳)، برابری قصاص(زن و مرد، مسلمان و کافر)، قم: دار الثقلين، چاپ یازدهم.
35. طباطبایی، سید محمد حسین (۱۳۹۶)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران: صدرا، چاپ بیست و ششم.
36. طوسی، نصیر الدین (۱۳۲۶)، اساس الاقتباس، تصحیح محمد تقي مدرس رضوي، تهران: دانشگاه تهران.
37. علی‌اکبریان، حسنعلی (۱۳۹۶)، قاعده عدالت در فقه امامیه : گفت‌وگو با جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. (نشر اثر اصلی ۱۳۸۶)
38. علیدوست، ابوالقاسم (۱۳۹۷)، فقه و عرف، تهران: سازمان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ ششم. (نشر اثر اصلی ۱۳۸۴)
39. علیدوست، ابوالقاسم (۱۳۹۶)، فقه و مصلحت، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ چهارم. (نشر اثر اصلی ۱۳۹۵)
40. علیدوست، ابوالقاسم (۱۳۹۳)، «نقش عدالت در فرایند استنباط اول و دوم»، فقه، 81(21)، 3-20.
41. علیزاده، عبدالرضا (۱۳۹۴)، مبانی رویکرد اجتماعی به حقوق: جستاری در نظریه‌های جامعه‌شناسی حقوق و بنیادهای حقوق ایران، قم، تهران: سمت، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ سوم.
42. فارابی، ابونصر (۱۴۰۷)، التنبیة علی سبیل السعا‌دة، تصحیح جعفر آل یاسین، بیروت: دارالمناهل.
43. فاضل هندی، محمد بن حسن اصفهانی (۱۴۱۶)، كشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحكام، تصحیح گروه پژوهش دفتر تبلیغات اسلامی، ج ۱–11، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
44. فیاض، محمد اسحاق؛ و خویی، ابوالقاسم (۱۴۱۷)، المحاضرات فی اصول الفقه، ج ۱–5، قم: دار الهادي، چاپ چهارم.
45. قابل(جامی)، هادی (۱۳۹۰)، قاعده عدالت و نفی ظلم، اول، قم: فقه الثقلین.
46. قربان نیا، ناصر (۱۳۸۳)، «قرائت‌های گوناگون از حقوق طبیعی»، حقوق اسلامی، 1(1)، 37-58.
47. کاتوزیان، ناصر (1379)، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم.
48. کاتوزیان، ناصر (1377)، فلسفه حقوق: تعریف و ماهیت حقوق، ج1، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ اول.
49. لاهيجي، ملا عبدالرزاق (۱۳۶۴)، سرمايه ايمان : در اصول اعتقادات[نقد سرمايه ايمان : در اصول اعتقادات]، تصحیح صادق آملي لاریجانی، تهران: الزهراء.
50. لجنه الفقه المعاصر، جمعی از نویسندگان (۱۳۹۷)، الفائق فی الاصول، قم: مرکز مدیریت حوزه های علمیه، چاپ سوم.
51. محقق داماد، سید مصطفی (۱۳۹۷)، مکتب اجتهادی آخوند خراسانی، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ اول.
52. مرکز اطلاعات و منابع اسلامی جمعی از محققان (۱۳۸۹)، فرهنگ نامه اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، چاپ اول.
53. مصباح یزدی، محمد تقی (۱۳۸۴)، آموزش عقايد، ج ۱–1، قم: شركت چاپ و نشر بين الملل سازمان تبليغات اسلامى، چاپ هفدهم.
54. مصباح یزدی، محمد تقی (۱۳91)، حقوق و سیاست در قرآن (معارف قرآن ۹)، نگارش شهید محمد شهرابی، قم: موسسه آموزشي پژوهشي امام خميني (ره)، چاپ چهارم.
55. مصباح یزدی، محمدتقی (1392)، نگاهی گذارا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام، تدوین و نگارش عبدالحکیم سلیمی، قم: موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی ره، چاپ دوم.
56. مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۴الف)، اخلاق در قرآن، ج ۱–3، قم: موسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم.
57. مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۴ب)، فلسفه اخلاق، قم: موسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی، چاپ هشتم.
58. مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۳)، تعلیقة علی نهایة الحكمة، موسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی، چاپ اول.
59. مصطفوی، حسن (۱۴۰۲)، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج ۱–14، اول، تهران: مركز الكتاب للترجمة و النشر.
60. مطهری، مرتضی (۱۳۸۴)، مجموعه آثار، ج 5 و 19 و 26 و 30، تهران - ایران: انتشارات صدرا، چاپ ۷.
61. مظفر، محمد رضا (۱۴۰۰)، المنطق، بیروت: دارالمعارف.
62. مکارم شیرازی، ناصر (۱۴۱۶)، القواعد الفقیه، قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب ع، چاپ چهارم.
63. مهریزی، مهدی (۱۳۷۶)، «عدالت به‌مثابه قاعده فقهی»، نقد و نظر، 10-11(3)، 184-197.
64. موراوتز، توماس (۱۳۷۸)، فلسفه حقوق: مبانی و کارکردها، ترجمه‌ی بهروز جندقی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول.
65. موسوی خمینی، سید روح الله (۱۳۷۸)، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
66. موسوی سبزواری، عبدالاعلی (۱۴۰۶)، تهذیب الأصول، بیروت: دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم.
67. نجفی، محمد حسن (بی‌تا)، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی، ج ۱–43، بیروت: دار إحياء التراث العربي، چاپ هفتم.
