تحلیل جامعه شناختی راهبرد توسعه شهر با استفاده از تکنیک های SOAR و SWOT از منظر جامعه شناسی شهر
مرتضی علی مهدوی
1
(دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد مرند، دانشگاه آزاد اسلامی، مرند، ایران)
کریم حسین‌زاده دلیر
2
(استاد گروه جغرافیا و شهرسازی، واحد مرند، دانشگاه آزاد اسلامی، مرند، ایران (نویسنده مسئول).)
بشیر بیگ بابایی
3
(استادیار، گروه جغرافیا و شهرسازی ، واحد ملکان ، دانشگاه آزاد اسلامی ، ملکان ، ایران)
الکلمات المفتاحية: راهبرد توسعه شهر, تکنیک‌های SOAR و SWOT, جامعه‌شناسی شهر,
ملخص المقالة :
رویکرد راهبرد توسعه شهری یکی از مهم ترین استراتژی های توسعه محسوب شده و در چند سال اخیر نیز توجه بسیاری از محافل علمی ایران را نیز به خود معطوف کرده است. در این رویکرد روش های مشارکتی مورد تاکید قرار گرفته و هدف اصلی آن تأمین توسعه پایدار شهری از طریق ایجاد پتانسیل اجتماعی برای افزایش چشم انداز مشارکتی و اقدام عمومی می باشد. هدف اصلی این پژوهش، تحلیل جامعه شناختی راهبرد توسعه شهر با استفاده از تکنیک های SWOTو SOARاز منظر جامعه شناسی شهر می باشد. روش تحقیق حاضر توصیفی- تحلیلی می باشد. رویکرد تحقیق حاضر به صورت مروری می باشد. برای جمع آوری داده ها از ابزارهای مشاهده و اطلاعات و مدارک موجود استفاده شده است. به منظور نشان دادن نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدها از تکنیک SWOT و به منظور وصول نتیجه و تعیین نقاط قوت، فرصت و آرمان ها از مدل استراتژیک SOAR استفاده گردید. با توجه به موقعیت شهرها و حضور فعال شهروندان در فضاهای شهری، بسیاری از استانداردهای جهانی می توانند موجب ارتقاء مطلوبیت محلات برای شهروندان گردد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که با به کارگیری تکنیک استراتژی توسعه شهری، پتانسیل ها و اولولیت های توسعه فضاهای شهری برای ارتقای سرمایه اجتماعی و مشارکت مردم و نتیجتاً افزایش حس مکان و نشاط اجتماعی ساکنین فراهم می شود.
وزارت مسکن وشهرسازی. (1387). انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی، چاپ اول.
_||_
تحلیل جامعه شناختی راهبرد توسعه شهر با استفاده از تکنیک های SOAR و SWOT از منظر جامعه شناسی شهر
چکیده
رویکرد راهبرد توسعه شهری یکی از مهم ترین استراتژی های توسعه محسوب شده و در چند سال اخیر نیز توجه بسیاری از محافل علمی ایران را نیز به خود معطوف کرده است. در این رویکرد روش های مشارکتی مورد تاکید قرار گرفته و هدف اصلی آن تأمین توسعه پایدار شهری از طریق ایجاد پتانسیل اجتماعی برای افزایش چشم انداز مشارکتی و اقدام عمومی می باشد . هدف اصلی این پژوهش ، تحلیل جامعه شناختی راهبرد توسعه شهر با استفاده از تکنیک های SWOTو SOARاز منظر جامعه شناسی شهر میباشد. روش تحقیق حاضر توصیفی – تحلیلی میباشد. رویکرد تحقیق حاضر بصورت مروری میباشد. برای جمعآوری دادهها از ابزارهای مشاهده و اطلاعات و مدارک موجود استفاده شده است . به منظور نشان دادن نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدید ها از تکنیکSWOT و به منظور وصول نتیجه و تعیین نقاط قوت ، فرصت و آرمان ها از مدل استراتژیک SOAR استفاده گردید .با توجه به موقعیت شهرها و حضور فعال شهروندان در فضاهاي شهري، بسياري از استانداردهاي جهاني مي توانند موجب ارتقاء مطلوبيت محلات براي شهروندان گردد . نتایج تحقیق حاکی از آن است که با بکارگیری تکنیک استراتژی توسعه شهری، پتانسیلها و اولولیتهای توسعه فضاهای شهری برای ارتقای سرمایه اجتماعی و مشارکت مردم و نتیجتاً افزایش حس مکان و نشاط اجتماعی ساکنین فراهم میشود.
کلمات کلیدی :راهبرد توسعه شهر ، تکنیک های SOAR و SWOT ، جامعه شناسی شهر
مقدمه
باتوجهبهرشدجمعیتوافزایشمهاجرتبهشهرهایبزرگتر،توسعهغیرقابلکنترلمناطقشهری،ایجادسکونتگاه هایجدید،کاهشرفاهانسان هاوبروزبسیاریازمشکلاتشهری،بهویژهدرکشورهایدرحالتوسعه،نیازبهتوسعهمدلبهینهبرنامههایتوسعهشهرسازیوتغییرآنازرویکرداستاتیکسنتیبهرویکردانعطافپذیر،مشارکتی،استراتژیکی احساسمیشود .در دهه های اخیر مکاتب و پارادایم های متعددی در حوزه ادبیات شهری شکل گرفته اند که برخی از آنها تاثیرات عمیقی بر فضاهای شهری نهاده اند، در این میان رویکرد « استراتژی توسعه شهری»که یکی از مهم ترین و بحث انگیزترین آنها محسوب شده و در چند سال اخیر نیز توجه بسیاری از محافل علمی – حرفه ای ایران را نیز به خود معطوف کرده است. بسیاری از سیاست گذاران و برنامه ریزان شهری در کشورهای در مختلف سعی بر این دارند که با استناد به مطالعات موردی موفق، این موضوع را تبیین کننند که استراتژی های توسعه شهر با کدامین سازوکارها می توانند تغییرات مثبت در زندگی عادی شهروندان و کاهش فقر شهری ایجاد کند. در واقع رویکرد به مثابه ابزاری تلقی می گردد که بهبود شرایط زندگی شهروندان را به عنوان هدف اصلی انتخاب کرده و مستقیما مقوله کاهش فقر شهری را نشانه رفته است. در این رویکرد روش های مشارکتی مورد تاکید قرار گرفته و هدف اصلی آن تأمین توسعه پایدار شهری از طریق ایجاد پتانسیل اجتماعی برای افزایش چشم انداز مشارکتی واقدام همگانی می باشد. کاهش فقر شهری ،اتخاذ راهبردهای حمایت از گروه های کم درآمد وبهبود شرایط زندگی طیف غالب شهری از مهم ترین اهداف استرتژی توسعه شهری به شمار می رود . (حسین زاده دلیر و همکاران ، 1389: 182) . استراتژيتوسعهشهری1 ( CDS )باماهيتراهبرديوبراي كمكبهايجاددموكراسيتصميم گيريوبهبود وضع زندگيتوسطسازمانائتلافشهرها2 درسال1999پيشنهادگرديد . ( Cities Alliance, 2004) برنامهريزيراهبرديتوسعةشهريرويكردنوينيدربرنامهريزيومديريتتوسعهوعمران شهرياستكهبااتكابهاصولتوسعةپايدارشهريبرترسيمچشمانداز،تدويناهدافتوسعه، روياروييهمهجانبهومنظمبامسائلاساسيشهر(موضوعاتكليديوساختاريشهر)استفاده بهينهواثربخشازمنابعكمياب (حفاظتواعتلايكيفيتمحيط)ودستيابيبهنتايجمناسببراي عموم( تأكيدبراجراومشاركت )استواراست. ( پیرزاده و همکاران ، 1387: 20)هرچند حیات CDSبه شکل گیری رسمس سازمان ائتلاف شهرها به سال 1999 برمی گردد ، اما این سازمان در سالهای بعد با مشارکت « بانک جهانی» و مرکز سکونت گاه های انسانی وابسته به سازمان ملل متحد اسناد رسمی آن را منتشر کرده ودر حال حاضر نیز تریبون و متولی رسمی اجرایی CDS در سطح جهانی به شمار می رود. (حسین زاده دلیر و همکاران1389: 174) . شهربهعنوانپديده ايپيچيدهوپوياستكهدرگذرزمانهموارهدچارتحولاتيكالبدي،اجتماعي،اقتصادي وحتيسياسيوفرهنگيميشود. درنتيجهرشدسرسامآورشهرهامديريتشهريبهعلّتفقدانمنابعوزمان لازمبرايپاسخگوييبهنيازهايفزايندهشهروندان،دچارمعضليگرديدهكهرهاييازآنراتنهادرچارچوب راه حل هاينوينميتوانجستجوكرد. (حاتمی نژاد ، فرجی ملایی،1389: 55)
تدوین استراتژی‌های توسعه شهر (CDS) به شهرها کمک می‌کند تا از طریق برنامه‌ریزی استراتژیک از پتانسیل شهرنشینی استفاده کنند و در نتیجه به ارتقای توسعه، متعادل کردن رشد شهر و توانمندسازی شهروندان کمک کنند Asefi et al, 2020 ).
الگوی طرح های توسعۀ شهری در ایران، از حدود نیم قرن پیش ، با تاثیر پذیری از الگوهای کشورهای غربی، در کشور رواج پیدا کرده است. اجرای این طرح ها با توجه به شرایط و نیازهای زمانی خود ، با مجموعه ای از نتایج مثبت و منفی همراه بوده است.در ایران این طرح ها به دلیل به دلیل عدم زیرساخت های مناسب اقتصادی – اجتماعی، رشد بالای جمعیت و هجوم وسیع روستاییان به شهرها ،کمبود قوانین مناسب در بهره گیری از اراضی شهری ، ضعف نهاد های مدنی و نظارت عمومی، بی ثباتی سکونت گاه ها، ضعف نهاد های حرفه ای برنامه ریزی ، ضعف نهادهای حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی و مانند اینها امکانات محدودی برای موقعیت طرح های توسعه و عمران شهری وجود دارد . با توجه به مجموعه عوامل و شرایط موثر در شکل گیری و اجرای طرح های توسعه شهری در ایران از یک طرف و با توجه به بررسی و ارزیابی نتایج حاصله از آنها، از طرف دیگر، می توان گفت که در مجموع این طرح ها نتوانسته اند در عمل به تحقق اهداف مورد نظر خود دست پیدا کنند . ( وزارت مسکن وشهرسازی ، 1387: 84) با گسترش امکانات و خدمات در شهرهای میانی می توان از مهاجرت به سمت شهرهای بزرگ جلو گیری کرد و اقتصادی پویا برای این شهرها به وجود آورد. برای کمک به ایجاد فرآیندهای تصمیم سازی مشارکتی در کشورهای در حال توسعه و شهرهای میانی به منظور کاستن از سطح فقر شهری و تأمین توسعه پایدار سازمان ائتلاف شهرها "راهبرد توسعه شهر"را به عنوان ابزار مؤثری ترویج می نماید. راهبرد توسعه شهر با مسئله فقر زدایی و ارتقاء کیفیت زندگی اقشار فقیر در کشورهای در حال توسعه و جوامع در حال شهرنشین شدن رابطه بسیار نزدیکی دارد.
هدف اصلی این پژوهش ، تحلیل جامعه شناختی راهبرد توسعه شهر با استفاده از تکنیک های SOAR و SWOTاز منظر جامعه شناسی شهر می باشد . سوال اصلی مورد بحث این است که کاربرد راهبرد توسعه شهر با استفاده از تکنیک های SOAR و SWOT چگونه می باشد ؟
مبانی نظری
در دهه های اخیر مکاتب و پارادایم های متعددی در حوزه ادبیات شهری شکل گرفته اند که برخی از آنها تاثیرات عمیقی بر فضاهای شهری نهاده اند, در این میان رویکرد «استراتژی توسعه شهری (CDS) «که یکی از مهم ترین و بحث انگیزترین آنها محسوب شده و در چند سال اخیر نیز توجه بسیاری از محافل علمی- حرفه ای ایران را نیز به خود معطوف کرده است. هر چند حیات CDS به شکل گیری رسمی سازمان «ائتلاف شهرها» به سال 1999 بر می گردد, اما این سازمان در سال های بعد با مشارکت «بانک جهانی» و مرکز سکونتگاه های انسانی وابسته به سازمان ملل متحد (HABITAT) اسناد رسمی آن را منتشر کرده و در حال حاضر نیز تریبون و متولی رسمی اجرایی CDS در سطح جهانی به شمار می رود. امروزه بسیاری از مدیران, برنامه ریزان و نظریه پردازان شهری سعی در بسط این موضوع دارند که با استناد به تجارب موفق CDS, این رهیافت چگونه و با کدام مکانیسم ها قادر است در انتظام فضایی شهرها, ایجاد تغییرات مثبت در زندگی عادی شهروندان و کاهش فقر شهری, نقش خود را توسعه دهد (حسین زاده دلیر و همکاران، 1390).
فان جیجک، میگوید که یک عنصر کلیدی مدیریت شهری برای ایجاد شهر رقابت پذیر، برابر و پایدار، در گرو هماهنگی و یکپارچگی بخشهای خصوصی و عمومی است تا بتواند از عهده مشکلات اصلی ساکنان شهری برآید (van Jijik,2002). یکی از اجزای کلیدی در مطالعات و تحلیلهای CDS ، تحلیل توان رقابت اقتصادی شهر در سطوح بینالمللی، ملی و منطقهای است. به عبارت دیگر تدوین راهبرد توسعه و متعاقبا تدوین برنامه اجرایی، مستلزم تعیین مزیت رقابتی شهرها میباشد. از اینرو تحلیل بستر اقتصادی شهر به منظور ارزیابی قوتها و ضعفهای آن در مقایسه با دیگر شهرهای منطقه و کشور با هدف شناسایی گوشههایی است که شهر در آن مزیت رقابتی داشته و قادر خواهد بود برای ارائه محصولات و خدمات خود بازار فراهم نماید(تلیار و عربی، 1393 به نقل از گلکار، 1383: 65).
ستراتژی توسعه شهری عبارت است از یک برنامه عملی برای توسعه متعادل در شهرها، توسعه و پایداری که از طریق مشارکت، برای بهبود کیفیت زندگی برای همه شهروندان حاصل میشود و بر چهار رکن قابلیت زندگی، بانکپذیری، رقابتپذیری و حکمرانی خوب شهری استوار است (رهنما و ابراهیمی، 1397).
از مجموع مطالعات انجام شده در مورد ارزیابی نتایج عملکرد طرح های جامع شهری در ایران چنین برمی آید که این طرح ها در مجموع نتوانسته اند در جهت اهداف مورد نظر خود حرکت کنند. بررسی نتایج عملکردها و نارسائی های این طرح ها حاکی از آن است که شهرها در طول اجرای طرح های جامع خود، از اهداف و ایده آل های آن فاصله گرفته و پس از پایان دوره طرح ، انطباق کمی با آینده متصوره طرح جامع داشته اند . (مشهودی ، 1386: 7 ) . مجموعهمطالعاتوبررسي هادرزمينهفرايندمتداولشهرسازيجهاندرقالبطرحهايجامعو تفصيلي،نشانميدهدكهامروزهاينشيوهازشهرسازيبهرغمبرخيازدستاوردهايمثبت ، كاراييخودراازدستدادهوباتنگناهاينظريوعمليفراوانروبرواست ناكارآمديوشكستاينطرح هادركشورهايجهانسومبه علتتفاوتميانشهرهاي درحالتوسعهباشهرهايجوامعصنعتيازيكطرفوعدموجودطرحوبرنامهبوميمطابقبا ساختاراينكشورهاازطرفديگر،نمودبيشتريداشتهاست درايراننيزمطالعاتمتعدديازجمله «ارزیابی طرح های جامع شهری» ناكارآمدياينطرح هارابهوضوحنشاندادهاست .توجهبهاثرگذاريطرحهايشهريبرشهروشهروندانوناكاميدرحلمشكلاتفزايندهزندگي شهري،لزومتغييردرچارچوبنظريوفرايندطرحهايكنونيبهويژهبامطالعهشهربهعنوان سيستميپوياوهمنگريشهربافضاهايفرادستآن ،استفادهازمشاركتشهروندان ،تكيهبر همكنشهاياجتماعي ،فرهنگي ،اقتصاديو
زيستمحيطيشهرودرنهايتپايبنديبهتوسعه اجتماعاتمحليوحكمرواييخوباجتنابناپذيرميباشد. مدیریت و برنامه ریزی استراتژیک هم محیط خارجی را به منظور کشف فرصت ها و تهدید ها و هم محیط داخلی را به منظور کشف و درک نقاط قوت و ضعف سیستم بررسی می کند . عواملی که در آینده سیستم بیشترین تأثیر را دارند، اصطلاحاً عوامل استراتژیک نامیده می شوند : نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت ها وتهدیدها . در واقع می توان گفت برنامه ریزی استراتژیکی به عنوان مجموعه ای از تصمیمات و اقدامات تعریف می شود که نتیجه آن تنظیم و تحلیل سیستماتیکی مناسب قوت ها و فرصت ها برای به حداقل رساندن ضعف و تهدیدهاست . (حکمت نیا و موسوی ،385 : 284 ) . مقصود از فرصت ها و تهدیدات خارجی عوامل، رویداد ها وروند های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی ، محیطی، بوم شناختی، سیاسی، قانونی، تکنولوژیک هستند که می توانند در آینده به نهاد یا سازمان مورد نظر ( در اینجا شهر) منفعت یا زیان برسانند . واژه خارجی در اینجا از آن جهت مورد استفاده قرار می گیرد زیرا فرصت ها و تهدیدها به میزان زیادی خارج از کنترل یک سازمان قرار دارند. از جمله این موارد انقلاب رایانه ها ، فن آوری زیستی ، نانو تکنولوژی ، جابجایی های جمعیت ، اکتشافات ژنتیکی و سلول های بنیادی ، تغییر در ارزش ها و نگرش های کار ، کشفیات فضایی، ظهور تکنولوژی های بازیافت پسماندها ، و افزایش رقابت ها در سطوح مختلف تنها نمونه هایی از این فرصت ها و تهدید ها محسوب می شوند. نکته مهم آنست که اگر نقاط قوت سازمان یا شهر به گونه ای باشد که شهرها و سازمان های رقیب نتوانند به راحتی از آنها تقلید کنند، می گویند که شهر یا سازمان مزبور نسبت به رقبا دارای استعداد، شایستگی و مزیت است. نکته مهم دوم آن است که در جهانی که عوامل خارج از حیطه و کنترل شهر یا سازمان « فرصت ها و تهدیدها
» بسیارند و بررسی آنها نمی تواند مبنایی مطمئن برای ابتکار عمل درست و تصمیم گیری کاملا قابل اتکاء و تدوین اهداف و راهبردهای کارآمد و کاربردی شود، بنظر می رسد در چنین حالتی منابع وتوانمندی های بالقوه و بالفعل موجود شهر یا سازمان که ثبات تر هستند می توانند هویت و ماهیت آنان را بادقت بیشتری تبیین نمود. کاربرد تکنیک SWOT فراهم کردن یک چارچوب منطقی برای هدایت نظام مند بحث های سیستم ، راهبردهای مختلف ودر نهایت انتخاب راهبرد است . همچنین ، فرصت ها و تهدیدات کلیدی خارجی به طور سیستماتیک با ضعف و قوت های داخلی در یک رویکرد ساختاری مقایسه می گردند . هدف از این مقایسه شناسایی یکی از چهار الگوی خاص برای سازگاری موقعیت داخلی و خارجی است .الف) قوت و فرصت (SO) : ناحیه یک ، بهترین موقعیت است، سیستم با چند فرصت محیطی رو به رو است و قوت های بسیاری دارد که استفاده از فرصت هارا ترغیب می نماید . این وضعیت ، استراتژی رشد را ترغیب می نماید.
ب) قوت وتهدید (ST) : در ناحیه دوم ، سیستم دارای قوت های کلیدی است لیکن با محیطی تهدید زا مواجه می باشد. در این وضعیت، استراتژی از قوت های موجود برای ساختن فرصت های بلند مدت در سایر موارد استفاده می کنند.
ج) ضعف و فرصت(WO) : در ناحیه سوم ، سیستم با یک فرصت خوبی روبه روست ، لیکن از چند ضعف داخلی رنج می برد.
د) ضعف و تهدید (WT) : در ناحیه چهارم ، سیستم نه با فرصت و نه با قوت محیط داخلی مواجه می باشد. بلکه از بعد داخلی با ضعف و از نظر خارجی با تهدیدات متعددی مواجه کی باشند.در این حالت بهترین استراتژی ،استراتژی کاهش خواهد بود.
قوت:
قوت های سازمان همان منابع و توانایی هایی است که سازمان در اختیار دارد و می تواند از آنها به منظور ایجاد یک مزیت رقابتی استفاده کند. موارد ذیل می توانند از قوت های مدیریت شهری به حساب آیند:
نیروی انسانی کارآمد و آموزش دیده ، مشارکت فعال شهروندان و سمن ها ، سرمایه گذاری مولد ، منابع مکفی ، چشم انداز روشن .
ضعف :
نبودن بعضی از توانایی های کلیدی درمدیریت شهری می تواند به عنوان یک ضعف تلقی شود. موارد ذیل می توانند از ضعف های شهرداریها باشند : نیروی انسانی ناکارآمد ، بافت های فرسوده (مساله دار) ، کمبود بودجه ، مقررات ناکارا و قدیمی ، نداشتن مبانی تئوریک برای اداره شهر،مسائل و مشکلات شهری ، دخالت و کم کاری دستگاه های مرتبط در حوزه شهری .
فرصت :
شناسایی و بررسی دقیق محیط خارجی می تواند فرصت های جدیدی را برای مدیران شهری نمایان سازد و همین فرصت ها می توانند آغازگر مسیر جدیدی برای رشد و توسعه باشند، فرصت ها می توانند شامل موارد ذیل باشند : نیازهای برطرف نشده شهروندان، ظهور تکنولوژی های جدید ، کم شدن محدودیت های قانونی، بسوی شهرسازی مردم مدار .
تهدید :
تغییر در متغیرهای خارجی و محیطی می تواند تهدید هایی را برای سازمان (شهرداری) در پی داشته باشد
عوامل محیطی مانند حوادث طبیعی ، آلودگی هوا، سیاست های پولی و مالی ، بحران های اجتماعی و سیاسی . بنابرین همانگونه که آمد ، تکنیک SWOTرا می توان سیستمی برای شناسایی ویژگی های برجستۀ شهرها دانست؛ ویژگی هایی که مدیران شهری را در تدوین راهبرد رقابتی شهر یاری می رساند ( گلکار،1393 :374 ) .
پیشینه تجربی
روش هايسنتیمدیریتشهريدرشهرهای مدرندیگرقابلیتاجرایینداردوبهنظرمی رسد شبکه بندی مدیریت شهری (GUM) یک مدل نویدبخشیبرايمدیریتشهريدرقرن21باشد. اما GUM برای بهره گیری از استراتژی های مدیریت شهری موثربهچیزيبیشتراززیرساختنیازدارد. شبیهسازيفعالیتهايشبکهدر شانگهايباهدفارزیابیاستراتژيهايمختلفانجام شد. نتایجنشاندادکهاثربخشیاستراتژيهاوتوزیع آثارآنمیتواندبسیارمتفاوتازآنچهباشدکهبدون بهرهگیريازیکمدلشبیهسازيانجاممیشود. در پژوهشی با عنوان « گروه CEO به دنبال استراتژی برای توسعه مجدد شهری» به تمرکز بررويطرحاستراتژيهايشهريکهتوسطصاحبان کسبوکارمیشیگانوگروهیازمامورانادارهاجرایی مستقر در میشیگان (CEF)، که با هدف بکارگیری استراتژی های در حال توسعه برای نوسازی شهری است،پرداخته شدهاست. این گونه بیان می شودکهپروژهاي توسعهاستراتژيکهدولتمیتواندبرايکمکبه توسعهمجددمناطقشهريدرنظربگیردتوسطگروه صاحبانکسبوکاردرسطحایالتمیشیگانقابلاجرا است . حسین زاده دلیر و همکاران (1389) در پژوهشی با عنوان " درآمدی بر رویکرد جدید استراتژی توسعه شهری (CDS) در فرایند برنامه ریزی شهری با تاکید بر چالش های فراروی طرح های جامع درایران"به بررسی و تحلیل چالش های فرا روی برنامه ریزی شهری در ایران ،به جایگاه رهیافت (CDS) ونقش آن در انتظام فضایی شهرها پرداختند . آنها در این پژوهش به این نتیجه رسیده اند که از علل اصلی عدم تحقق بسیاری از اهداف طرح های جامع در ایران، عدم توجه و کاربرد روش ها و نگرش جدید در حوزه برنامه ریزی شهری نظیر راهبرد توسعه شهری است . الیاس زاده مقدم (1390) در پژوهشی با عنوان بررسی و امکان سنجی جایگزینی الگوی برنامه ریزی ساختاری – راهبردی با الگوی برنامه ریزی جامع شهری در ایران: مطالعه ای تطبیقی – مقایسه ای با روش توصیفی –تحلیلی و با استفاده از مطالعات اسنادی ، مرور متون جهانی و یافته های حاصل از بررسی نتایج عینی و کالبدی – فضایی طرح های جامع شهری انجام شده است. نتایج پژوهشنشانمیدهندکهاولاًالگویبرنامهریزیجامعباتوجهبهنقصهایاساسیکههمدرمبانی نظریوهمدرعرصۀعملتوسعۀشهریداردفاقدکارآییوکفایتلازمبرایهدایتتحولاتتوسعۀشهریاستودوماًرویکرد راهبردیبراساسانعطافپذیری،مبانیمشارکتیوآیندهنگری،توانوظرفیتلازمبرایبرنامهریزیمطلوبوبهینۀتوسعۀشهری در کشور را داراست . مهدی زاده و همکاران (1382) در پژوهشی با عنوان برنامه ریزی راهبردی توسعه شهری (تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران) به زمینه ها و علل پیدایش طرح های ساختاری - راهبردی ، تجارب مهم جهانی در زمینه طرح های ساختاری – راهبردی ، اصول و روش های برنامه ریزی ساختاری – راهبردی و جایگاه نظام برنامه ریزی ساختاری – راهبردی در ایران پرداختند . نتایج پژوهش آنها نشان می دهد موانع استفاده از الگوی راهبردی در ایران عبارتند از ناپایداری زیرساخت های اقتصادی- اجتماعی شهرسازی، ناهماهنگی در قوانین و تشکیلات شهرسازی کشور، مشکلات حقوق مالکیت و قوانین ارضی در ایران ، ضعف برنامه ریزی و مدیریت محلی،ضعف امکانات مشارکت در توسعه و عمران شهری و مشکلات مدیریت اجرایی و فنی . حاتمی نژاد و فرجی ملایی (1390) مقاله ای با عنوان امکان سنجی اجرای طرح های استراتژی توسعه شهری (CDS) انجام داده اند. براساس نتایج بدست آمده از این پژوهش در شرایط کنونی ایجاد تغییرات بنیادین ، بویژه در مدیریت شهری،اقتصاد شهری و شاخص های کیفیت زندگی در جهت بسترسازی به کارگیری استراتژی توسعه شهری ( به عنوان زیرساخت های اجرای این رویکرد ) امری ضروری است . ضعف ساختاری مدیریت شهری در شرایط کنونی ظرفیت مناسبی برای اجرای طرح استراتژی توسعه شهری را نداشته ، ایجاد تحولاتی در آن را می توان ضروری و حیاتی مطرح کرد .
روش تحقیق بر مبنای هدف ، کاربردی و بر پایه جمعآوری دادهها ، جزء پژوهش هاي اسنادی و تحلیلی بود . برای گرداوری داده ها از ابزار های مشاهده و اطلاعات و مدارک موجود استفاده شده است . برای نشان دادن نقاط قوت ، ضعف ، فرصت ها و تهدید ها از تکنیکSWOT و به منظور وصول نتیجه و تعیین نقاط قوت ، فرصت و آرمان ها از مدل استراتژیک SOAR استفاده گردید .
تجزیه و تحلیل وضعیت تکنیک SWOT
طرح جامع شهری، طرح بلند مدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی ، صنعتی ، بازرگانی ، تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق نوسازی و بهسازی و اولویت های مربوط به آنها تعیین می شود . (مالک ،1377: 102) در واقع طرح جامع ، عبارت است از برنامه ای که به صورت راهنما عمل کند و خط مشی اصول و کلی سیاست های شهر را تعیین نماید. (شیعه ،1387: 95) . آنچه در اینجا به عنوان تحلیل سنجش آمده است ، عبارت است از سنجش قوت ها ، ضعف ها ، فرصت ها و تهدید های موجود در محدوده که کلیتی از وضعیت وضع موجود را در دو بعد فیزیکی و غیر فیزیکی و زیر مجموعه های هر یک بررسی کرده است :
|
| قوت | ضعف | فرصت | تهدید | |||
| وجود درختان از گونه های مختلف | - عدم نور پردازی خیابان های اصلی - عدم پاسخگویی به نیاز های معلولین در پیادره رو ها | سطح دسترسی به فرصت های اشتغال | عدم وجود استحکام لازم ساختمانها در برابر حوادث | ||||
| همجواری مراکز فرامحلی در نزدیکی محدوده | کفسازی نا مناسب مسیر ها و پیاده رو ها عدم توجه به کودکان و سالمندان در مبلمان های شهری | طراحی ورودی منازل مسکونی و گلکاری جهت خوانایی ابنیه مسکونی امکان استفاده چندگانه از فضاهای عمومی | عدم کیفیت فضاهای سبز و پارکها در درون شهری | ||||
| عدم ساخت و ساز ابنیه بلند مرتبه | عدم توجه به کاشت درختان با قابلیت بهره گیری عدم بکارگیری مناسب درمبلمان شهری | امکان بکارگیری بیشتر عناصر طبیعی مانند آب امکان ایجاد تسهیلات بیشتر دوچرخه و... | وضعیت نامناسب پیاده روهای سطح شهر برای معلولین | ||||
| نزدیکی ایستگاه های مینی بوس وتاکسی به محدوده | عدم طراحی درست در فضاهای سبز نیمه خصوصی | امکان ارتقاء ایمنی پیاده در برابر سوار با استفاده از گیاهان | عدم بکارگیری مبلمان مناسب و کاهش نظارت عمومی | ||||
| عدم یکنواختی خط آسمان در جداره ها | عدم جذابیت بصری در جداره ها بخصوص در جداره های محدوده شهری | امکان طراحی جداره های جذاب برای شهروندان | عدم اجرای نمای مناسب برای ساختمانها | ||||
غیرفیزیکی
|
| حضور گروه های مختلف سنی در فضاهای باز | عدم تعریف ایمن و مناسب خطوط عابر در خیابان های اصلی و آموزش شهروندان | امکان ارتقاء ابعاد آموزشی در محدوده به وسیله بکارگری عناصر متنوع | عدم توجه به استقلال و بازی مستقل کودکان | |||
| هم قوم بودن اکثر ساکنین و اتحاد آنان | عدم توجه به نبش ها در طراحی و معماری ابنیه عدم تعریف شخصیت منحصر به فرد برای محدوده | امکان ایجاد نشانه های جدید و ارتقاء خوانایی جدید برای مسافران و توریستها | کم اهمیت تلقی شدن سرززندگی در شهر | ||||
|
| حضور پررنگ کودکان در محدوده | عدم فرهنگ سازی مناسب | امکان برگزاری مراسمات با مشارکت فعال افراد جامعه | عدم توسعه فرهنگی و همبستگی اجتماعی | |||
| ||||||||
تحلیل نقاط قوت ( Strengths ) ، فرصت ها ( Opportunities ) ، خواسته ها و آرزوها ( Aspirations ) و نتایج مورد انتظار (Results) ابزار استراتژیک است. این ابزار داده های مربوط به موقعیت فعلی سازمان را با ایده ها و رویاهایی که افراد برای آینده دارند، ادغام می کند تا بتواند به چشم انداز پر انرژی دست پیدا کند و به سمت آن پیش برود . شباهت هایی بین تکنیک SOAR و SWOT وجود دارد ، اول اینکه SOAR بر تجربیات در سطوح و بخش های کاربردی مختلف تکیه می کند در حالی که SWOT معمولا رویکرد مدیریتی است . دومین وجه تمایز آنها این است که SOAR بر پایه تحقیق بنا شده است ، بنابراین بر مواردی تمرکز می کند که راهبرد های ارائه شده در شهر به خوبی آن شهر از عهده آن بر آید. SOAR سعی می کند نقاط ضعف و تهدیدها را به فرصت تبدیل کند . با توجه به فرصت هایی که در SWOT اشاره شد ، در اینجا این نقاط با استفاده از تکنیک SOAR هم بررسی می شود :
SWOT | SOAR |
قوت ها : 1- همجواری مراکز فرامحلی در نزدیکی محدوده 23-نزدیکی ایستگاه های مینی بوس وتاکسی به محدوده 3- حضور گروه های مختلف سنی در فضاهای باز 4- هم قوم بودن اکثر ساکنین و اتحاد آنان 5- حضور پررنگ کودکان در محدوده | قوت ها : 1- هم قوم بودن و تعصب نسبت به پیشرفته شهری 2- وجود زیر ساختهای تجاری و بانکداری 3- محصولات کشاورزی و صادرات آنها |
ضعف ها : 1- عدم نور پردازی خیابان های اصلی 2- عدم پاسخگویی به نیاز های معلولین در پیادره رو ها 3-کفسازی نا مناسب مسیر ها و پیاده رو ها 4-عدم توجه به کودکان و سالمندان در مبلمان های شهری 5- عدم توجه به کاشت درختان با قابلیت بهره گیری 6- عدم بکارگیری مناسب درمبلمان شهری 7- عدم تعریف ایمن و مناسب خطوط عابر در خیابان های اصلی و آموزش شهروندان 8- عدم توجه به نبش ها در طراحی و معماری ابنیه 9- عدم تعریف شخصیت منحصر به فرد برای محدوده 10-عدم فرهنگ سازی مناسب
| فرصت ها : 1- ایجاد اشتغال و فرصت های در امدزایی 2- ایجاد خدمات بانکی و سرمایگذاری 3- ایجاد المانهای مناسب شهری 4- ایجاد مبلمان مناسب شهری برای کودکان و معلولان و سایر شهروندان 5- ایجاد فضای سبز مناسب از قبیل کاشت درختان متناسب با اب و هوای منطقه 6- ایجاد امنیت در خیابانها برای شهروندان و ایجاد شریانهای مناسب برای وسایل نقلیه |
فرصت ها : 1- سطح دسترسی به فرصت های اشتغال 2- طراحی ورودی منازل مسکونی و گلکاری جهت خوانایی ابنیه مسکونی و مکان استفاده چندگانه از فضاهای عمومی در فضاهای باز 3- امکان بکارگیری بیشتر عناصر طبیعی مانند آب و 4-امکان ایجاد تسهیلات بیشتر دوچرخه و.. 5- امکان طراحی جداره های جذاب برای شهروندان 6-امکان ارتقاء ابعاد آموزشی در محدوده به وسیله بکارگری عناصر متنوع 7- امکان ایجاد نشانه های جدید و ارتقاء خوانایی جدید برای مسافران و توریستها 8- امکان برگزاری مراسمات با مشارکت فعال افراد جامعه
| آرمان ها : 1- ایجاد بازار مناسب برای فروش محصولات کشاورزی 2- ایجاد امنیت در تجارت 3- ارایه خدمات بانکی و بروز بودن بانکها 4- ارایه ی خدمات انترنتی پر سرعت در تمام نقاط 5- اموزش شهروندان برای داشتن شهروندان آگاه 6- داشتن فضای سبز و خدمات بهداشتی شهری 7- توسعه فرهنگی و همبستگی بین محلات 8- ایجاد خدمات مناسب برای معلولان و کودکان و شهروندان |
تهدیدها : 1- عدم وجود استحکام لازم ساختمان ها در برابر حوادث 2-عدم کیفیت فضاهای سبز و پارکها در درون شهری 3- وضعیت نامناسب پیاده روهای سطح شهر برای معلولین 4- عدم بکارگیری مبلمان مناسب و کاهش نظارت عمومی 5- عدم اجرای نمای مناسب برای ساختمان ها 6- عدم توجه به استقلال و بازی مستقل کودکان 7- کم اهمیت تلقی شدن سرززندگی در شهر 8- عدم توسعه فرهنگی و همبستگی اجتماعی
| نتایج : 1- داشتن شهری متناسب در زمینه ی اقتصادی و اشتغال از طریق ایجاد تسهیلات مناسب بانکی از قبیل دادن وام های بلند مدت با سود کمتر 2- ایجاد امنیت در تمام زمینه ها 3- ایجاد خدمات مناسب شهری از طریق شهرداری ها و سازمان زیر ربط 4- ایجاد فضاهای شهری مناسب برای رفاه تمام شهروندان 5- ایجاد مراکز اموزشی و دانشگاهی در تمام مقاطع تحصیلی 6- ایجاد محیطی برای پیشرفت شهروندان در تمام زمینه ها |
(ماخذ : نگارنده، 1401)
با توجه به جدول فوق، - همجواری مراکز فرامحلی در نزدیکی محدوده، نزدیکی ایستگاه های مینی بوس وتاکسی به محدوده، حضور گروه های مختلف سنی در فضاهای باز، هم قوم بودن اکثر ساکنین و اتحاد آنان و حضور پررنگ کودکان در محدوده از جمله نقاط قوت بر اساس تکنیک SWOT میباشد. همچنین عدم نورپزدازی معابر اصلی شهری، عدم مناسب سازی معابر شهری برای معلولین، کمبود فضای سبز و سبزینگی و مبلمان نامناسب از جمله نقاط منفی میباشد. امکان طراحی جداره های جذاب برای شهروندان و طراحی محیطی جذاب برای شهروندان، ارتقای کیفیت محیطی برای شهروندان، امکان برگزاری فستیوالهای محلی و هنری و موسیقی آشیقلار، از جمله فرصتهایی هست که در فضاهای عمومی شهری به ویژه در معابر شهری باید صورت بگیرد.
نتیجهگیری
فقدان الگوی برنامه ریزی گام به گام ، رویکرد برنامه ریزی شهری مبتنی بر راهبرد توسعه شهری و نگرش ارگانیسم و سیستمی به شهرها در کشورهای در حال توسعه ، شهرهای این کشورها را با چالش های عدیده ای در حوزه های مختلف مواجه ساخته است . اگر بتوانیم شهر و سازمان را برحسب آنچه با توجه به توانمندی های موجود ، می تواند انجام دهد تعریف نماییم ، شاید مبنای با ثبات تر و قابل اتکاء تری برای تدوین راهبردها و فعالیت ها داشته باشیم . در کنار فرصت ها و تهدید های خارجی، نقاط قوت و ضعف داخلی وجود دارند که در واقع در زمره فعالیت های قابل کنترل سازمان قرار دارند که سازمان به هر صورت آنها را به انجام می رساند. در برنامه ریزی راهبردی یکی از جهت گیری های عمده این خواهد بود که نقاط ضعف و قوت سازمان شناسایی شده و مورد ارزیابی و کنترل قرار گیرند . سازمان ها در چارچوب برنامه ریزی و مدیریت استراتژیک می کوشند راهبردهایی را تدوین و اجراء کنند که نقاط قوت داخلی تقویت و نقاط ضعف داخلی نیز برطرف یا حداقل بهبود یابند . (سبز اندیش پایش ، 1394) . رایج ترین کاربرد SWOT فراهم کردن یک چارچوب منطقی برای هدایت نظام مند مسایل سیستم ، راهبردهای مختلف و در نهایت انتخاب راهبرد است . کاربرد دیگر مدل SWOT این است که فرصت ها و تهدیدات کلیدی خارجی به طور سیستماتیک با ضعف و قوت های داخلی در یک رویکرد ساختاری مقایسه می گردند از سوی دیگر ، استراتژی SOAR نیز افق تازه ای را فرا روی دیدگاه های سنتی برنامه ریزی راهبردی می گشاید. این افق تازه با برجسته سازی قوت ها و فرصت ها و آرمان ها های یک مجموعه و درگیر کردن گروه های مختلفی از افراد دارای سهم در جامعه همراه است . با توجه به موقعیت شهرها و حضور فعال شهروندان در فضاهاي شهري بخصوص محلات ، بسياري از استانداردهاي جهاني مي توانند موجب ارتقاء مطلوبيت محلات براي شهروندان گردد که البته با توجه به شرايط متفاوت زماني ، مكاني و فرهنگي هر جامعه راهكارهاي متفاوتي مي طلبد . انعكاس ابعاد فيزيكي و غير فيزيكي و سنجش وضعيت از ديدگاه شهروندان و دستيابي به راهكارهاي متنوع با استفاده از خواسته ها و افراد مي تواند مطلوب ترين راهكارها و نتايج را متناسب با جامعه و شرايط مكاني - زماني فراهم آورد و از این طریق شهر می تواند به توسعه و پیشرفت نایل آید .
تعارض منافع
«بنا بر اظهار نویسنده مقاله حاضر فاقد هر گونه تعارض منافع بوده است.»
منابع
آن‌کاترین ، سواین‌فورد لمبتون( 1377) مالک و زارع در ایران. انتشارات شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم
الیاس زاده مقدم ،نصرالدین (1390) بررسیوامکانسنجیجایگزینیالگویبرنامهریزیساختاری- راهبردیبا الگویبرنامهریزیجامعشهریدرایران: مطالعهایتطبیقی- مقایسهای ،آرمان شهر، شماره 6 صص 48-35
تلیار ، مریم؛ عربی، یاسر (1393)، استراتژی توسعه شهری CDS رویکردی راهبردی در مدیریت شهری، ششمین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت شهری، صص 18-1.
پیرزاده، حسین و همکاران (1387) اصلاح نظام مدیریت توسعه شهری در ایران، ترجمه منوچهر امیری، ناشر: وزارت مسکن و شهرسازی ، چاپ اول
حاتمی نژاد،حسینوامینفرجیملایی،(1390) امکان سنجیاجرایطرحهایاستراتژیتوسعهشهری (CDS) درایران،مجلهمطالعاتوپژوهشهایشهریو منطقهای،سالدوم،شمارههشتم،صص76-55
حسینزادهدلیر،کریم؛صدرموسوی،میرستار؛حیدریچیانه، رحیمورضاطبع،سیدهخدیجه(1390)درآمدیبررویکرد جدید استراتژی توسعه شهری (CDS) در فرایند برنامه ریزی شهری با تاکید بر چالش های فراروی طرح های جامع در ایران ،فصلنامه علمی پژوهشی فضای جغرافیایی ،سال یازدهم ، صص 210-173
حکمت نیا، حسن و موسوی، میرنجف ( 1385 ) کتاب مدل در جغرافیا با تاکید بر برنامه ریزی شهری و ناحیه ای.نشر: علم نوین، چاپ اول سال 1385
رهنما, محمدرحیم, & ابراهیمی, لیلی. (1397). مطالعه تطبیقی شاخص های استراتژی توسعه شهری(CDS) در شهرهای ایران از نگاه گروه های شهری. فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس، دوره 10، شماره 38، صص 120-93.
سبز اندیش پاییش (1394) شرکت شهر سازی و مشاور،گروه طراحی شهری و معماری
شیعه،اسماعیل(1387): مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری". چاپ ششم، تهران : دانشگاه علم و صنعت
گلکار، کورروش (1393) آفرینش مکان پایدار( تأملی در باب نظریه طراحی شهری) چاپ دوم، دانشگاه شهید بهشتی
مشهودی ، سهراب (1386) مبانی طرح های سیال شهری. انتشارات شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری . چاپ دوم . سال 1386
مهدي زاده،جوادوهمكاران(1382)برنامهريزيراهبرديتوسعهشهري،انتشاراتحوزهمعاونتشهرسازيومعماريوزارتمسكنوشهرسازي
وزارت مسکن وشهرسازی ( 1387) انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی ،چاپ اول
-Anne Catherine, Swain Ford Lambton (1998) owner and farmer in Iran. Publications of Scientific and Cultural Publishing Company, 4th edition
-Cities Alliance (2004) Development Strategic – first Results, WashingtonD.C.USA
-Eliaszadeh Moghadam, Nasreddin (2013) Investigation and Feasibility of Replacing the Structural-Strategic Planning Model with the Comprehensive Urban Planning Model in Iran: A Comparative-Comparative Study, Arman Shahr, No. 6, pp. 35-48
- Golkar, Korrosh (2013) Creating a sustainable place (a reflection on the theory of urban design) 2nd edition, Shahid Beheshti University
-Hataminejad, Hossein and Amin Farji Melai, (2018) Feasibility assessment of the implementation of urban development strategy (CDS) plans in Iran, Journal of Urban and Regional Studies and Research, second year, number eight, pp. 55-76
-Hikmatnia, Hassan and Mousavi, Miranjaf (2006) Model book in geography with an emphasis on urban and regional planning. Publisher: Alam Navin, first edition of 1385
-Hosseinzadeh Delir, Karim; Sadr Mousavi, Mirstar; Heydari Chianeh, Rahim and Rezatab, Sayeda Khadijah (2019) an introduction to the new approach of urban development strategy (CDS) in the process of urban planning with an emphasis on the challenges facing comprehensive plans in Iran, Geographical Research Quarterly, year 11, pp. 210 -173
-Mahdizadeh, Javad and colleagues (2012) Strategic planning of urban development, publications of the Department of Urban Development and Architecture of the Ministry of Housing and Urban Development
-Mashoudi, Sohrab (2006) Basics of urban fluid designs. Publications of Urban Processing and Planning Company. second edition
-Ministry of Housing and Urban Development (1387) Publications of the Ministry of Housing and Urban Development, first edition
-Pirzadeh, Hossein et al. (2008) Reforming the urban development management system in Iran, translated by Manouchehr Amiri, publisher: Ministry of Housing and Urban Development, first edition.
-Sabz Andish Payish (2014) City Planning and Consulting Company, Urban Design and Architecture Group
-Shia, Ismail (2008): An introduction to the basics of urban planning". 6th edition, Tehran: University of Science and Technology.
Research Paper
Asefi, Sedigheh; Matias, João; Gonçalves, Carlos (2020), Transitions between Centralization and Metapolization: From City Development Strategy (CDS) to Peri-Urban Development Strategy (PDS) , Sustainability 2020, 12(24), 10653; https://doi.org/10.3390/su122410653
Sociological analysis of city development strategy using SOAR and SWOT techniques from the perspective of city sociology
The "Urban Development Strategy" approach is considered one of the most important development strategies and has attracted the attention of many scientific circles in Iran in recent years. In this approach, collaborative methods are emphasized and its main goal is to provide sustainable urban development through creating social potential to increase the collaborative perspective and public action. The main goal of this research was sociological analysis of city development strategy using SWOT and SOAR techniques from the perspective of city sociology. The research method was documentary and descriptive-analytical. To collect data, observation tools and available information and documents were used. In order to show the strengths, weaknesses, opportunities and threats, the SWOT technique was used, and in order to obtain the results and determine the strengths, opportunities and ideals, the SOAR strategic model was used. Considering the location of cities and the active presence of citizens in urban spaces, many international standards can improve the desirability of neighborhoods for citizens.
Conflict of interest:
"According to the authors of the present article, there was no conflict of interest."
Keywords: city development strategy, SOAR and SWOT techniques, city sociology
[1] . city Development Strategy
[2] - Cities Alliance
