مقایسه اثر بخشی آموزش گروهی مبتنی بر ذهن آگاهی، نظریه گشتالت و رویکرد معنوی - مذهبی اسلام محور بر آشفتگی روانشناختی ، و کیفیت رابطه زناشویی ادراک شده مادران دانشآموزان کم توان ذهنی آموزش‌پذیر
الموضوعات :نازیلا مزروعی 1 , مرضیه علیوندی وفا 2 , نعیمه محب 3
1 - دانشجوی دکتری تخصصی روانشناسی تربیتی، دانشکده علوم انسانی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی ، تبریز، ایران
2 - استادیار گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی ، تبریز، ایران. * نویسنده مسئول: m.alivand@iaut.ac.ir
3 - استادیار گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی ، تبریز، ایران.
الکلمات المفتاحية: ذهن آگاهی, کیفیت رابطه زناشویی, نظریه گشتالت, رویکرد معنوی -مذهبی اسلام محور, آشفتگی روان شناختی,
ملخص المقالة :
پژوهش حاضر با هدف مقایسه میزان اثر بخشی آموزش گروهی مبتنی بر ذهن آگاهی، نظریه گشتالت و رویکرد معنوی - مذهبی اسلام محور بر آشفتگی روانشناختی و کیفیت رابطه زناشویی مادران دانشآموزان کم توان ذهنی آموزش‌پذیر صورت گرفت. این پژوهش، مطالعه‌ای نیمه آزمایشی با طرح پیش آزمون پس آزمون و گروه کنترل بود. جامعه آماری شامل تمامی مادران دانشآموزان کم توان ذهنی آموزش‌پذیر در سال تحصیلی 1399-1400بود که کودکانشان در مدارس ابتدایی استثنایی شهر تبریز مشغول تحصیل بودند. با توجه به ساخت تحقیق، از روش نمونه‌گیری هدفمند برای انتخاب نمونه استفاده شد. لذا، نمونه‌ی آماری شامل 48 نفر از مادران دانش‌آموز ابتدایی بود که به صورت تصادفی (12نفر برای هر گروه آزمایش و 12 نفر گروه کنترل) انتخاب شدند. جهت جمع‌آوری داده‌ها، مقیاس داس و مقیاس کیفیت رابطه ادراک شده فلچر مورد استفاده قرار گرفت. یکی از گروه‌های آزمایش برنامه آموزشی ذهن آگاهی (8 جلسه)، گروه بعدی برنامه آموزشی گشتالت (10جلسه) و معنوی مذهبی (11جلسه) و گروه کنترل برنامه آموزشی دریافت نکردند. نتایج تحلیل کوواریانس نشان داد که بین آموزش گروهی مبتنی بر ذهن آگاهی، نظریه گشتالت و رویکرد معنوی - مذهبی اسلام محور در آشفتگی روانشناختی تفاوت معناداری وجود ندارد اما بین این سه آموزش بر کیفیت رابطه تفاوت دیده شد. ذهن آگاهی نسبت به بقیه درمان‌ها در افزایش کیفیت رابطه زناشویی مادران اثر بخش‌تر بود (05/0 p£). بر این اساس آموزش ذهن آگاهی، گشتالت و رویکرد معنوی مذهبی می‌توانند به عنوان مداخلات تکمیلی در جهت کاهش و بهبود مشکلات روانشناختی مادران دانشآموزان کم توان ذهنی به کار گرفته شوند.
ابراهیمی، لقمان (1398). نقش یافته یا بینش شناختی در کیفیت روابط زناشویی زنان متقاضی از طلاق. محل انتشار: کاربردها و توانمندسازی با محوریت رواندرمانی. تعداد صفحات 12.
اشرفی، سیدصابر (1399)، نقش رابطه‌ای کیفیت روابط در ارتباط بین صمیمیت زناشویی با سازگاری زناشویی محل انتشار: هفتمین همایش ملی مطالعات و محققان نوین در حوزه علوم تربیتی روانشناسی و مشاوران.
بساک‌نژاد، سودابه؛ بدری علی کردی، علیرضا؛ مهرابی‌زاده هنرمند، مهناز. (1398). اثربخشی درمان کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی بر تکانشگری و حساسیت اضطرابی در دانشجویان مبتلا به زخم گوارشی. نشریه: دانشگاه علوم پزشکی سبزوار (اسرار). دوره 26 شماره 4 صص 459- 453.
بستام، جمشید (1399)، رابطه باورهای مذهبی و عزت نفس با احساس گناه دانشآموزان، محل نشر: چهارمین همایش ملی روانشناسی و علوم رفتاری دانشگاه پیام نور. تعداد صفحات 5.
تجلی، فاطمه؛ جاویدی، حجت اله، مهریار، امیرهوشنگ، میرجعفری، سیداحمد (1398)، نقش پیش‌بینی کنندگی افسردگی، اضطراب، تنیدگی و شیوه‌های فرزندپروری مادران در رفتارهای نافرمانی مقابله‌ای و سلوک فرزندانشان. نشریه: مطالعات روان شناختی دوره 15 شماره 3 صص173- 159.
حبیب‌وند، علی‌مراد (1387). رابطه جهت‌گیری مذهبی با اختلالات روانی و پیشرفت تحصیلی، در روانشناسی و دین؛ ش3، ص 79-107.
حسنی، سارا؛ مهدی‌نژاد، سیدابوالقاسم؛ خدابخش پیرکلانی، روشنک. (1399). مقایسه اثربخشی مواجه- ذهن آگاهی و ذهن آگاهی- مواجهه به صورت تلفیقی بر اختلال وسواس زنان شهر اراک. نشریه: مجله علوم رونشناختی. دوره 19 شماره 86 صص 145- 137.
حسین‌پور، حسین؛ اکبری، مهدی؛ حسنی، جعفر؛ زرگر، فاطمه (1399). اثربخشی دارودرمانی ترکیب شده با درمان کوتاه مدت ذهن آگاهی در کاهش ناتوانی ناشی از میگرن و بهبود کیفیت خواب. نشریه: علوم اعصاب شفای خاتم. دوره 8 شماره 2 صص 28-18.
حسین، پورتنکابنی (1399). تربیت معنوی و بایسته‌های معنویت‌گرایی در بینش، منش و کنش رضوی (ع). دو فصلنامه علمی علوم تربیتی از دیدگاه اسلام (دانشگاه امام صادق (ع)). دوره 8 شماره 14 صص 71-53.
شفیع‌آبادی، عبداله و ناصری، غلامرضا. (1392). نظریه‌های مشاوره و رواندرمانی، تهران مرکز نشر دانشگاهی.
صادقیان، عفت؛ محمدی، زهرا؛ شمسایی، فرشید (1396). ارتباط استرس با الگوهای ارتباطی مادران کودکان عقب مانده ذهنی آموزش‌پذیر. مجله علمی دانشکده پرستاری و مامایی همدان. دوره 25 شماره3.
عطادخت، اکبر؛ دانشور، سمیه؛ فتحی گیلارلو، مهناز؛ سلیمانی، اسماعیل (1394). پروفایل آشفتگی روانشناختی مادران و افسردگی، اضطراب و استرس نوجوانان شهر اردبیل. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، دوره (14).
علی‌اکبرزاده آرانی، زهرا؛ خاری آرائی، مجید؛ حاج باقری، علی؛ علی‌اکبرزاده آرانی، فاطمه (1392). سازگاری اجتماعی و مادران کودکان عقب‌مانده ذهنی آموزش‌پذیر. فصلنامه پژوهش در سلامت روانشناختی. 7 (2) 55-65.
فرامرزی، سالار؛ کرمی‌منش، ولی‌اله؛ محمودی، مرتضی (1392). فراتحلیل اثربخشی مداخلات روانشناختی بر سلامت روانی خانواده کودکان با نقص ذهنی. فصلنامه روانشناسی بالینی. شماره 13، سال چهارم.
قشلاقی، سعیده؛ علیوندی وفا، مرضیه؛ اسماعیل‌پور، خلیل؛ آزموده، معصومه (1398). اثربخشی گروه درمانی معنوی- مذهبی اسلام محور بر شادمانی زناشویی و کیفیت رابطه ادراک شده زناشویی در زنان دارای تجربه دلزدگی زناشویی. پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده. سال هفتم شماره 16.
کمیجانی، مهرناز (1391). کودکان استثنائی و چالش مادران، نشریه تعلیم و تربیت استثنائی شماره 110. ص 2-1.
کوری، جرالد (2005). نظریه و کاربست مشاوره و رواندرمانی (ترجمه یحیی سید محمدی). (1387). تهران: ارسباران.
کوهستانی، معصومه، میرزمانی، سیدمحمود (1385). نشانه‌های اختلال فشار روانی پس از سانحه (PTSD) در مادران کودکان عقب‌مانده ذهنی آموزش‌پذیر و مادران کودکان عادی. دو فصلنامه تحقیقات علوم رفتاری. دوره 4 شماره 1و2.
کوهی، سمانه؛ اعتمادی، عذرا؛ و فاتحی‌زاده، مریم (1393). بررسی رابطه ویژگی‌های شخصیتی و سلامت روانی با سرخوردگی زناشویی در زوجین. نشریه پژوهش رفتارهای علوم شناختی، 1 (4)، 84-71.
کرین، ربکا (1391). شناخت درمانی مبتنی بر ذهن‌آگاهی. ترجمه انیس خوش لهجه صدق، تهران: بعثت. (تاریخ تالیف به زبان اصلی 1998).
لطفی کاشانی، فرح؛ وزیری، شهرام؛ قیصر، شروین؛ موسوی، سیدمهدی؛ هاشمیه، مژگان (1391). اثربخشی مداخله معنوی بر ارتقاء کیفیت زندگی مادران کودکان مبتلا به سرطان، در فقه پزشکی، دوره 11، ش12، ص 125- 149.
محبیان‌فر، مهران؛ پیراسته، فاطمه؛ حنایی، نازیلا؛ احمدی‌پور مهرابی، فهیمه (1398)، پژوهش بر مطالعات حوزه‌ی افزایش اعتماد زناشویی و کیفیت زندگی و اعتیاد به اینترنت. محل انتشار: سومین کنفرانس دانش و فناوری روانشناسی، علوم تربیتی و جامع جامعه‌شناسی ایران. تعداد صفحات 24.
میلانی‌فر، بهروز (1398). روانشناسی کودکان و نوجوانان استثنائی. تهران: نشر قومس.
Aten, D. J; Worthington, E. L. (2009). Next steps for clinicians in Religious and Spiritual Therapy: An Endpiece, in: Journal of clinical psychology: 65 (2):224- 229.
Aten, J. D; Schenck, J.E. (2007). Reflections on Religion and Health Research: An Interview with Dr. Horold G. Koenig, in: Journal of religion and Health, 46: 183- 190.
Borawski, Dominik & Zawada Mateusz. (2021). The interplay between loneliness, mindfulness, and presence of meaning. Does search for meaning matter? Personality and individual differences. volume 172.
Brownell, P. (2010). Gestalt therapy: A guide to contemporary practice. New york: Springer publishing company.
BSS, Mert sirakaya MBBS. (2019). Academic Radiology.
Cetinbakis, G., Bastug, G., & ozel – kizil, E.T. (2020). Factors contributing to higher care giving burden in Turkish mothers of children with autism spectrum disorders. International Journal of Developmental Disabilities, 66(1), 46-53.
Chen, xue & cui, Xiang- Shu. (2021). The effects of mind fullness- based interventions on nursing students: A meta- analysis. Nurse Education Today.
Fang, yuming & Liu Huiwen (2019). Video saliency detection by festaH theory. Pattern Recognition.
Georgiadou, Ekaterini; Schmitt, Gregor martin; Erim, yesim (2020). Does the sparatim from mantal partners of Syrian refugees with a residence permit in Germany have an import on their quality of life? Journal of psychosomatic Research. Volume 130 Article 1099366.
Hang Hai Audrey & Aurelio Norielle. (2019). The efficacy of spiritual / religious interventions for substance use problems A systematic review and meta- analysis of randomized controlled trials. Drug and Alcohol Dependence.
Hutaqalug, F;& Ishak, z. (2012) sexual Horassment: Apredicator to Job satis satisfaction and work stress among women Employers. Procedia Social and behavirol sciences, 65 (3), 723- 730.
Kabat- Zinin, J. (1990). Full catastrophe living: using the wisdom, of your body and mind to face stress, pain and illness. Newyork: Delacort.
Koyser, K. (1996). The marital disaffection scale: An imlentory for assessing motional estrangement in mar-riage American – Journal of family Therapy. 24 (1), 68- 80.
Li, Xiaowei; Liu, Qianqion (2019). Parent – grandparent co-parenting relationship, marital conflict and parent - child relationship in chinese parent- child relationship in chinese parent- grand parent co-parenting families. Children and youth services Review. Volume 109 Artide 904793.
Lovibond PF, Lovibond SH. The structure of negative emotional states: comparison of the depression Anxiety stress scale (DASS) with the Beek Depression and Anxiety Inventories: Behave Res Their 1995; 33 (3): 335-43.
Mathew D, Marquesph. D; Chris G. Sibley ph.D. (2020). Increased sleep predicts annual decreases in psychological distress: Results from a 6- year longitudinal panel sample. Sleep Health.
Mirowsky, J,& Ross, C.E. (2002). Measurement for a human science. J.Health soc Behov, 43, 70-152.
Saban, Mor & Drach- Zahary, Anat. (2020). The Effects of a novel mindfulness- based Intervention on Nurses' state Mindfulness and Patient satisfaction in the Emergency department. Journal of Emergency Nursing.
Sanford, K. (2006). Communication daring marital conflict: when couples alter their appraisal, they change their behavior Journal of Family psychology, 20(2), 256-265.
Santos, HudsonP; Adynski, Harry; Murgatroyd, Christopher (2020). Biopsychosocial correlates of psychological distress in latina mothers. Journal of Affective Disorders, P, 17-626.
Schaumborg, Rebecca; Flynn, Francis. (2021). Refining the guilt proneness construct and theorizing about its role in conformity and deviance in organizations. Research in organization Behavior.
Spika, B.; Hood, R.W.; Hunsberger, B.; Gorsuch, R (2003). The psychology of Religion, 3rd Ed., New York: Guilford.
Weiss, M.P. (2018). How to review for TEACHING Exceptional children. TEACHING Exceptional children. 50 (3), 123-129.
_||_Aliakbarzadeh Arani, Zahra; Khariarai, Majid; Haj Bagheri, Ali; Aliakbarzadeh Arani, Fatemeh (2012). Social adjustment and mothers of educable mentally retarded children. Quarterly journal of research in psychological health. 7 (2) 55-65.
Ashrafi, Seyed Saber (2019). The relational role of relationship quality in the relationship between marital intimacy and marital adjustment Place of publication: The 7th National Conference of Studies and New Researchers in the field of Psychological Educational Sciences and Counselors.
Atadakht, Akbar; Daneshvar, Samia; Fathi Guilarlo, Mahnaz; Soleimani, Ismail (2014). Profile of psychological disturbance of mothers and depression, anxiety and stress of adolescents in Ardabil city. Journal of Rafsanjan University of Medical Sciences. Period (14).
Azari, Zahra; Aminifesh, Sajjad; Mozafari, Mohammad; Hopeful, Banafsheh (2021). Publication: Social Health. Period 9. Number 1.
Basaknejad, Sudabah; Badri Ali Kurdi, Alireza; Mehrabizadeh the artist, Mahnaz. (2018). Effectiveness of mindfulness-based stress reduction treatment on impulsivity and anxiety sensitivity in students with peptic ulcer. Publication: Sabzevar University of Medical Sciences (Asrar). Volume 26, Number 4, pp. 459-453.
Bestam, Jamshid (2019). The relationship between religious beliefs and self-esteem with students' feelings of guilt. Place of publication: Fourth National Conference of Psychology and Behavioral Sciences of Payam Noor University. Number of pages 5.
Crane, Rebecca (2011). Cognitive therapy based on mindfulness. Translated by Anis Khosh Hohohe Sedek. Tehran: Ba'ath. (Compilation date in original language 1998).
Currie, Gerald (2005). Theory and application of counseling and psychotherapy (translated by Yahya Seyed Mohammadi). (2008). Tehran: Arsbaran.
Ebrahimi, Luqman (2018). The role or cognitive insight in the quality of marital relations of women applying for divorce. Place of publication: applications and empowerment centered on psychotherapy. The number of pages is 12.
Faramarzi, Salar; Karmimanesh, Walialeh; Mahmoudi, Morteza (2012). Meta-analysis of the effectiveness of psychological interventions on the mental health of families of children with intellectual disabilities. Clinical Psychology Quarterly. Number 13. Fourth year.
Habibvand, Ali Murad (2008). The relationship between religious orientation and mental disorders and academic achievement, in psychology and religion; Sh3. pp. 79-107.
Hosni, Sara; Mahdinjad, Sidabol al-Gasem; Khodabakhsh Pirkalani, Roshank. (2019). Comparing the effectiveness of exposure-mindfulness and mindfulness-exposure combined on obsessive-compulsive disorder in women of Arak city. Publication: Journal of Psychological Sciences. Volume 19, Number 86, pp. 145-137.
Hosseinpour, Hossein; Akbari, Mehdi; Hosni, Jafar; Zargar, Fatemeh (2019). Effectiveness of pharmacotherapy combined with short-term mindfulness therapy in reducing migraine disability and improving sleep quality. Publication: Shafai Khatam Neurosciences. Volume 8, Number 2, pp. 18-28.
Kamijani, Mehrnaz (2012). Exceptional children and the challenge of mothers, exceptional education magazine, number 110, pp. 1-2.
Kohestani, Masoumeh, Mirzamani, Seyyed Mahmoud (2015). Symptoms of post-traumatic stress disorder (PTSD) in mothers of educable mentally retarded children and mothers of normal children. Two Quarterly Journals of Behavioral Science Research. Period 4, numbers 1 and 2.
Kohi, Semane; Etamadi, sorry; and Fatehizadeh, Maryam (2014). Examining the relationship between personality traits and mental health with marital frustration in couples. Behavior Research Journal of Cognitive Sciences. 1 (4). 71-84.
Lotfi Kashani, Farah; Waziri, Shahram; Kaiser, Sherwin; Mousavi, Seyed Mehdi; Hashemiyeh, Mezhgan (2013). The effectiveness of spiritual intervention on improving the quality of life of mothers of children with cancer. in medical jurisprudence. Period 11. No. 12. pp. 125-149.
Milanifar, Behrouz (2018). Psychology of exceptional children and adolescents. Tehran: Qoms Publishing.
Mohibianfar, Mehran; Pirasteh, Fatima; Haney, Nazila; Ahmadipour Mehrabi, Fahima (2018), research on studies on increasing marital trust and quality of life and internet addiction. Place of publication: The 3rd Conference of Psychological Science and Technology. Educational and comprehensive sciences of sociology of Iran. The number of pages is 24.
Portenkabni, Hossein (2019). Spiritual education and the principles of spiritualism in Razavi's vision, character and actions. Two scientific quarterly journals of educational sciences from the perspective of Islam (Imam Sadiq University (AS)). Volume 8, Number 14, pp. 71-53.
Qashlaghi, Saeeda; Alivandi Wafa, Marzieh; Ismailpour, Khalil; Azmoudeh, Masoumeh (2018). The effectiveness of Islamic-centered spiritual-religious group therapy on marital happiness and the perceived quality of marital relationship in women with marital heartbreak. Islamic Research Journal of Women and Family. Seventh year, number 16.
Sadeghian, Chastity; Mohammadi, Zahra; Shamsai, Farshid (2016). The relationship between stress and the communication patterns of mothers of educable mentally retarded children. Scientific journal of Hamadan Nursing and Midwifery Faculty. Volume 25, Number 3.
Shafiabadi, Abdullah and Naseri, Gholamreza. (2012). Counseling and psychotherapy theories. Tehran University Publishing Center.
Tejali, Fatima; Javidi, Hojatoleh, Mehyar, Amirhoshang, Mirjafari, Seyed Ahmad (2018). The predictive role of depression, anxiety, stress and parenting methods of mothers in their children's confrontational disobedience and behavior. Journal: Psychological Studies, Volume 15, Number 3, pp. 159-173.
این مقاله برگرفته از رساله بوده و نویسنده مسئول خانم دکتر مرضیه علیوندی وفا استاد راهنما می‌باشند.
Comparison of the effectiveness of group education based on mindfulness, Geshtalt theory and religious spiritual approach Islam oriented on psychological distress and quality of perceived marital relationship of Educable Intellectual Disability student's mothers
Abstract
The present study intended to compare the effectiveness of group education based on mindfulness, Geshtalt theory and religious spiritual approach Islam oriented on psychological distress and quality of perceived marital relationship of educable student's mothers . Method: This was a quasi-experimental research design with pretest, posttest, and a control group.The statistical population included all student's mothers With Educatable Intellectual Disability studying in elementary schools of Tabriz in 2020-2021 academic year , of whom 48 male students were selected using convenience sampling and randomly assigned to experimental and control groups (12 each). Data were collected using Dass (1995) questionnaire and PRQC(2002). first, a pre-test was administered to groups.Then , the first experimental group received Geshtalt theory for ten sessions, and the second experimental group received mindfulness for eight sessions and other group received religious spiritual approach Islam oriented for eleven swssion . After that, the post-test was administered to groups. Results by Covariance analysis showed that there isnt a significant difference between therapies in psychological distress but there is a significant difference between therapies in quality of perceived marital relationship Also, Mindfulness therapy had stronger effects than others therapy in reducing increasing quality of perceived marital relationship. Conclusion: mindfulness,Geshtalt theory and religious spiritual approach Islam can be utilized as complementary interventions for ameliorating the psychological problems of Educable Intellectual Disability student's mothers.
Keywords: mindfulness, Geshtalt theory, religious spiritual approach Islam oriented, psychological distress, quality of perceived marital relationship
مقایسه اثر بخشی آموزش گروهی مبتنی بر ذهن آگاهی، نظریه گشتالت و رویکرد معنوی - مذهبی اسلام محور بر آشفتگی روانشناختی و کیفیت رابطه زناشویی ادراک شده مادران دانشآموزان کم توان ذهنی آموزش‌پذیر
چکیده
پژوهش حاضر با هدف مقایسه میزان اثر بخشی آموزش گروهی مبتنی بر ذهن آگاهی، نظریه گشتالت و رویکرد معنوی - مذهبی اسلام محور بر آشفتگی روانشناختی و کيفيت رابطه زناشويي مادران دانشآموزان کم توان ذهنی آموزش‌پذیر صورت گرفت. این پژوهش، مطالعه‌ای نیمه آزمایشی با طرح پیش آزمون پس آزمون و گروه کنترل بود. جامعه آماری شامل تمامی مادران دانشآموزان کم توان ذهنی آموزش‌پذیر در سال تحصیلی 1399-1400 که در مدارس ابتدایی استثنایی شهر تبریز مشغول تحصیل بود. با توجه به ساخت تحقیق، از روش نمونه‌گیری هدفمند برای انتخاب نمونه استفاده شد. لذا، نمونه‌ی آماری شامل 48 مادران دانش‌آموز ابتدایی بود که به صورت تصادفی (12نفر گروه آزمایش ذهن آگاهی12، نفرگروه آزمایش گشتالت و 12 نفر گروه آزمایش رویکرد معنوی - مذهبی و 12 نفر گروه کنترل) با رعایت ملاک‌های ورود به پژوهش و با جایگزینی تصادفی در گروه‌های آزمایش و کنترل انتخاب شدند. جهت جمع‌آوری داده‌ها، مقیاس داس (1995) و مقیاس کيفيت رابطه ادراک شده فلچر (2002) مورد استفاده قرار گرفت. یکی از گروه‌های آزمایش برنامه آموزشی ذهن آگاهی (8 جلسه)، گروه بعدی برنامه آموزشی گشتالت (10جلسه) و معنوی مذهبی (11جلسه) و گروه کنترل برنامه آموزشی دریافت نکردند. نتایج تحلیل کوواریانس نشان داد که بین آموزش گروهی مبتنی بر ذهن آگاهی، نظریه گشتالت و رویکرد معنوی - مذهبی اسلام محور در آشفتگی روانشناختی تفاوت معناداری وجود ندارد اما بین این سه آموزش بر کیفیت رابطه تفاوت دیده شد. ذهن آگاهي نسبت به بقيه درمان‌ها در افزايش کيفيت رابطه زناشويي مادران اثر بخش‌تر بود. (05/0 p£) مي‌توان نتيجه گرفت كه آموزش ذهن آگاهی، گشتالت و رویکرد معنوی مذهبی مي‌توانند به عنوان مداخلات تكميلي در جهت كاهش و بهبود مشكلات روانشناختي مادران دانشآموزان کم توان ذهنی به كار گرفته شوند.
کلیدواژه‌ها: ذهن آگاهی، نظریه گشتالت، رویکرد معنوی -مذهبی اسلام محور، آشفتگی روان شناختی، کيفيت رابطه زناشويی
مقدمه
در دنياي امروز، علي‌رغم تمام پيشرفت‌ها، ناتواني ذهني يك ناراحتي و وضعيت مادام‌العمر است. كم‌توان ذهني از شيوع نسبتاً بالايي در جهان برخوردار است. آنچه از برآوردهاي سازمان ملل و سازمان بهداشت جهاني بدست آمده است نشان‌دهنده ابتلاء حدود 3 درصد از مردم جهان به اين عارضه است؛ و طبق آمار سازمان بهزيستي در سال 1385 حدود 3/2 درصد از كل جمعيت ايران به نوعي دچار معلوليت ذهنی هستند. وینر معتقد است که بعلت وجود این کودکان با شرایط روانشناختی خاص، خانواده‌ها و اعضای آن، بارهیجانی سنگینی را تحمل می‌کند (ویز1، 2018).
عقب‌ماندگي ذهني در 2DSM-5 به اختلال رشدي ذهني 3IDD تغيير نام داده است. اختلال رشدي ذهني يعني يك اختلال ذهني كه در دوران رشد (كودكي و نوجواني) روي مي‌دهد. افراد مبتلا به IDD (معلوليت ذهني) صرفاً بر اساس هوشهبر (IQ)، طبقه‌بندي نمي‌شود، هر چند هوشبهر آنها بايد حداقل دو انحراف استاندارد كمتر از ميانگين باشد (70 يا كمتر) (ميلاني‌فر، 1398). در دنیای این کودکان، آنچه حائز اهمیت است این است که، آنها نیازمند محیط‌های ویژه‌ای برای آموزش می باشند که نه تنها پاسخگوی نیازهای ویژه آنها باشند؛ بلکه با ویژگی‌های روحی و روانی آنها سازگار بوده و شرایط را به نحوی فراهم کند، که تعامل آنها با محیط و دنیای پیرامون آسان تر رخ دهد و از حد توانايی‌های انسانیشان استفاده کنند. باید مد نظر داشت والدين اين كودكان در مقايسه با والدين كودكان عادي به دليل اينكه زمان بيشتري را به مراقبت از فرزند خود اختصاص مي‌دهند و به علت شرايط و مسئوليت‌هايي كه اين كودكان از لحاظ شناختي، اجتماعي و هيجاني دارند، تحت تنش و آسيب‌هاي رواني بيشتري قرار مي‌گيرند (ستينباكيس، باستوگ و اوزل- كيزيل4، 2020). در این میان بر اساس پژوهش‌ها، معمولاً مادر (بدلیل نقش تربیتی و حمایتی ویژه) بيشترين ضربه روحي را در نگهداری و تربیت کودک با ناتوانی ذهنی متحمل مي‌شود (كميجاني، 1391). با توجه گوناگونی مشکلات روانشناختی تجربه شده، يكي از مواردي كه در اين مادران نياز به توجه دارد؛ آشفتگی روانشناختی5 است. آشفتگي رواني تا حد زيادي به عنوان حالتي از درد و رنج عاطفي تعريف شده كه متشكل از علائم افسردگي و اضطراب است اين علايم در بسياري از موارد با علايم جسمي همراه است (ميروفسكي و راس6، 2002).
تجلی و همکاران (1398)، در مورد افسردگی اضطراب و استرس مادران دارای کودک، اختلال کار کردند. همینطور عطادخت و همکاران (1394). فکری، خانجانی و هاشمی (1395)، مارکوس7 و سیبلی (2021) و سانتوس8 و همکاران (2020) بر روی آشفتگی روانشناختی مادران تحقیق نموده‌اند.
از طرفی، بر اساس انواع مشکلات مطرح شده، کیفیت زناشویی این مادران همواره در خطر است. کیفیت رابطه زناشویی مفهومی چند بعدی است که شامل ابعاد گوناگون ارتباط زوجین، مانند سازگاری، رضایت جنسی، شادمانی، انسجام و تعهدات می‌باشد (سانفورد، 2006). هنگامی که زندگی زناشویی آن گونه که افراد توقع دارد، پیش نمی‌رود، بیشتر زوج‌ها به حالتی از ناباوری می‌رسند (کوهی، اعتمادی و فاتحی‌زاده، 1393). در حقیقت آگاهی و اطلاع زوج‌ها از نقش خود در ایجاد یک رابطه صحیح و ثمربخش اهمیت ویژه‌ای دارد (هاتگلونگ و ایشاک، 2012).9
تحقیق‌های انجام شده نشان میدهد که داشتن فرزند با مشکل ناتوانی ذهنی چنان بر شاکله‌ی کلی زندگی تاثیر می‌گذارد که منجر به تجربه‌ی کیفیت زندگی پایین می‌شود اشرفی (1399)، ابراهیمی و همکاران (1398)، محبیان‌فر و همکاران (1398) و گورجد10 و همکاران (2020) و لی و لیو11 (2019). پژوهش‌هایی در این مورد داشته‌اند.
در حوزه‌ی مداخلاتی، مداخله‌های چندی تاکنون برای این گروه صورت گرفته است که می‌توان به انواع مداخلات مانند درمان شناختی رفتاری، برنامه آموزشی گروهی القاء معنویت، آموزش سازگاری و آموزش کنترل استرس اشاره کرد (حسنی و همکاران، 1399؛ علی‌اکبرزاده آرانی و همکاران، 1392؛ فرامرزی و همکاران، 1392؛ کوهستانی و میرزهائی، 1385؛ صادقیان و همکاران، 1396). بر اساس جنس تجارب نامناسب هرروزه‌ی این مادران، یکی از مداخله‌هایی که شاید بتواند بر مشکلات روانشناختی آنها موثر واقع گردد، آموزش‌های ذهن آگاه محور است. سنجش سازه ذهن آگاهی12 و همبسته‌های آن یا مقایسه ابعاد آن در گروه‌های بالینی و غیربالینی پیشینه طولانی ندارد. ذهن آگاهی به معنی توجه ویژه و هدفمند در زمان کنونی وخالی ازقضاوت است که ازطریق تمرین منظم ذهن آگاهی ایجاد می‌شود وبرآگاهی نسبت به محتوای ذهن تاکید می‌کند(کابات – زین13، 1990).در کل، فرض بر این است که بودن در اکنون و تجربه آن با کلیت تمام بتواند بر جهت گیری مادران تاثیر گذاشته و کنترل رفتار را بیشتر ممکن سازد.
- همچنین، از میان رویکردهای گوناگون روانشناسی، «گشتالت درمانی14» به علت پافشاری برمسئولیت‌پذیری افراد، کنشگر بودن آنها در رویدادهای زندگی، بهره‌گیری ازفنون آسان‌سازی احساسات درکار با گروه‌ها، تشویق به جستجوی پشتیبانی درونی به جای پشتیبانی بیرونی و تشویق برای رسیدن به خودمختاری شخصی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت. گشتالت درمانی توسط «پرلز»15 شکل گرفت و از شخصیت‌های دیگری که در رشد و توسعه گشتالت درمانی نقش داشتند می‌توان از افرادی همچون گودمن16، ملنیک17، پولستر18، گینکر19 و یانتف20 نام برد (برونل21، 2010). در این شیوه به فرد کمک می‌شود تا به تجربه‌اش از طریق آگاهیش بیفزاید. جنبه دیگر، تمرکز بر آن است که فرد روابط بین شکل و زمینه را توسعه دهد به طوری که بتواند توجه کاملش را به شکل یا هیئت اصلی معطوف دارد. در شیوه درمان گشتالتی، با آوردن رفتارهای اجتنابی به آگاهی سعی می‌شود حالت عدم تعادل به تعادل برگردانده شود (باراکلی، 1971؛ باپن، 1974، کرسین، 1972، به نقل از شفیع‌آبادی و ناصری، 1388: 191-192). بنابراین این شیوه میتواند روش مشابهی برای حل مشکلات روانشناختی این مادران شود.
- بعلاوه، در سال‌های اخیر برای افزایش توان مقابله‌ای و ارتقای سلامت روان کلی، معنویت22 به عنوان مؤلفه مهم وارد ادبیات نظری و پژوهشی شده است (شکیماکو23، 2013). اهمیت معنویت و رشد معنوی انسان در چند دهۀ گذشته به صورتی روزافزون توجه روانشناسان و متخصصان بهداشت روانی را به خود جلب کرده است (اسپیلکا و همکاران24، 2003 ؛ آتن و اسشن25، 2007؛ آتن و ورثینگتون26، 2009؛ کزدی و همکاران27، 2010؛ حبیب‌وند، 1387). روان درمانی معنوی- مذهبی مبتنی برآموزهای اسلام نوعی درمان است که با استفاده از قوه بالقوه ایمان به خدا و معنویت درمان‌جویان، و استناد به آیات قرآن و روایات در درمان و بهبودی مراجعان، مداخله‌های مبتنی بر آموزه‌های دینی- اسلامی به کار می‌گیرد (سلیمانی و همکاران، 1394).
در کل، با توجه به اهمیت ابعاد وجودی این مادران؛ و همچنین با عنایت به تحقیقات کم انجام گرفته در این موارد و از آنجا که بررسی پژوهش‌های موجود نشان میدهد این موضوع بدین شکل و با این مولفه و متغیرها در ایران مورد بررسی قرار نگرفته؛ هدف کلي این تحقیق این بود که آیا بین اثربخشی آموزش گروهی مبتنی برذهن آگاهی، نظریه گشتالت و رویکرد معنوی – مذهبی اسلام محور بر آشفتگی روانشناختی و کیفیت رابطه زناشویی ادراک شده مادران دانشآموزان کم توان ذهنی آموزش‌پذیر تفاوت وجود دارد؟
اين تحقيق از نظر زمان گردآوري اطلاعات جزء تحقيقات مقطعي و از لحاظ نوع گردآوري اطلاعات، در زمره تحقيقات نیمه تجربی با طرح پيش آزمون- پس آزمون با گروه كنترل بود؛ بطوری که نمونه مورد مطالعه به گروه‌هاي كنترل و آزمايش تقسيم شد و عمل مداخله بر روي گروه آزمايش اجرا شد. لازم به ذکر است که در اين تحقيق، يك گروه كنترل و سه گروه آزمايش در نظر گرفته شد.
جامعه آماري شامل کلیه‌ی مادران دانشآموزان كم توان ذهني آموزشپذير (دختر و پسر) در سال تحصيلي 1400-1399 بود كه در مدارس استثنايي تبريز دارای پرونده بوده و مشغول تحصیل می‌باشند.
نمونه‌ی آماری شامل 48 نفر (12 نفر برای هر گروه) از مادران دانشآموزان استثنايي آموزشپذير بود. با توجه به ساخت تحقیق، از روش نمونه‌گیری هدفمند برای انتخاب نمونه استفاده شد. معیارهای ورود به گروه عبارت بود از الف) حضور هر دو والد در خانه؛ ب) داشتن سلامت روانپزشکی مادران؛ ج) داشتن سواد حداقل برای مادران و د) شرکت نداشتن در جلسات مداخلات روانشناختی در طی شش ماه اخیر. معیارهای خروج نیز شامل الف) عدم تمایل به همکاری ب) شرکت نداشتن در بیش از یک جلسه درمانی بود بود.
اطلاعات گردآوري شده با برنامه SPSS 24 مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت. تحليل‌ها در دو قسمت آمار توصيفي (برای مثال، میانگین و انحراف استاندارد) و آمار استنباطي (تحليل كوواريانس) ارائه شد.
بسته‌های مداخله‌ی جلسات مربوط به آموزش ذهن‌آگاهي بر اساس ذهن‌آگاهي (كرين، 1998؛ ترجمه خوش لهجه، 1391)، جلسات مربوط به گشتالت درماني بر اساس كوري (2005)، ترجمه سيدمحمدي (1378)و جلسات مربوط به آموزش معنوي- مذهبي اسلام محور بر اساس مداخله روان‌درماني معنوي- مذهبي ريچارد و برگين (2005) با رويكرد آموزه‌هاي اسلام (لطفي كاشاني و همكاران، 1391) ارایه شد.
پرسشنامه افسردگی، اضطراب و استرس DASS در سال 1995 توسط لاویلبوند و لاویبوند28 تهیه شد. این مقیاس دارای دو فرم است فرم اصلی آن 42 عبارت است که هر یک از سازه‌های روانی افسردگی، اضطراب و استرس را توسط 14 عبارت متفاوت، مورد ارزیابی قرار میدهد. این مقیاس توانایی تشخیص و غربالگری نشانه‌های اضطراب، افسردگی و استرس را در طی گذشت یک هفته دارد و کاربرد این مقیاس جهت افراد بزرگسال است. مطالعات انجام شده توسط لاویبوند و لاویبوند (1995) نشان داد که اعتبار بازآزمایی برای زیرمقیاس‌های فرعی به ترتیب 81/0 برای استرس، 79/0 برای اضطراب، 71/0 برای افسردگی به دست آمده است. برای روایی مقیاس نیز ضریب همبستگی با پرسش نامه‌های اضطراب و افسردگی به ترتیب 81/0 و 74/0 بدست آمد. در پژوهشی توسط افضلی، دلاور، برجعلی و میزرهانی (1386). هر یک از خرده مقیاس‌های DASS شامل 7 سوال است که نمره نهایی هرکدام از طریق مجموع نمرات سوال‌های مربوط به آن به دست می‌آید هر سوال از صفر (اصلاً در مورد من صدق نمی‌کند) تا 3 (کاملاً در مورد من صدق می‌کند) نمره‌گذاری می‌شود از آنجا که DASS-21 فرم کوتاه شده مقیاس اصلی 42 سوالی است، نمره نهایی هر یک از این خرده مقیاس‌ها باید 2 برابر شود. پس با مراجعه به جدول مربوطه می‌توان شدت علایم را مشخص کرد (لاویبوند و لاویبوند، 1995).
مقیاس کیفیت رابطه ادراک شده (PRQC) توسط فلچر در سال 2002 ساخته شد و دارای 18 ماده است که 6 بعد رضایت، شور و هیجان جنسی، تعهد، صمیمیت، اعتماد و عشق را در طیف هفت درجه‌ای لیکرت می‌سنجد، ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس برای ابعاد رضایت، تعهد، صمیمیت، اعتماد، شور و هیجان جنسی و عشق به ترتیب 91/0، 96/0، 86/0، 78/0، 86/0، 89/0 و برای کل مقیاس 85/0 گزارش شده است. همبستگی بین ابعاد شش‌گانه این مقیاس نیز بالا، مثبت و معنی‌دار گزارش شده است و دامنه این ضرایب همبستگی از 13/0 تا 79/0 با میانگین 50/0 است. پایان این پرسشنامه از طریق همسانی درونی، توسط نیل فروشان (1390) 86/0 و از طریق بازآزمایی 84/0 گزارش شده و مورد تأئید قرار گرفته است. همچنین در پژوهش درگاهی، محسن‌زاده و زهراکار (1394) نیز پایایی این مقیاس به روش آلفای کرونباخ 76/0 گزارش شده است.
در این موقعیت قصد مقایسه آشفتگی روانشناختی و کيفيت رابطه آزمودنی‌های چهار گروه مختلف (ذهن آگاهی، گشتالت، رویکرد معنوی-مذهبی و کنترل) پس از حذف اثر پیش آزمون را داشتیم، بنابراین از تحلیل کوواریانس چندمتغیره استفاده شد. پس از اطمینان از رعایت پیش فرض‌های تحلیل کوواریانس نتایج تحلیل در ادامه ارائه می‌شود.
جدول 1- آماره‌های توصیفی نمرات پیش آزمون و میانگین تعدیل شده متغیرهای آشفتگی روان شناختی و کیفیت رابطه زناشویی ادراک شده در بین گروه‌های آزمایش ذهن آگاهی، گشتالت، رویکرد معنوی-مذهبی اسلام محور و کنترل
کنترل (تعداد12) | آموزش معنوی- مذهبی (تعداد12) | آموزش گشتالت (تعداد12) | آموزش ذهن آگاهی (تعداد12) | متغیر | |||||
انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | ||
15/11 | 5/63 | 3/27 | 16/67 | 85/16 | 33/76 | 57/20 | 5/76 | پیش آزمون | آشفتگی روانشناختی |
19/10 | 54 | 91/7 | 66/38 | 17/5 | 33/40 | 48/15 | 33/34 | پس آمون | |
19/10 | 27/55 | 91/7 | 59/36 | 5/17 | 83/38 | 48/15 | 06/33 | میانگین تعدیل | |
54/9 | 25/90 | 9/27 | 25/79 | 21/17 | 25/79 | 56/11 | 91 | پیش ازمون | کیفیت رابطه |
3/97 | 16/17 | 96 | 16/17 | 83/96 | 14/17 | 16/108 | پس آمون | ||
5/8 | 3/97 | 16/17 | 4/95 | 16/17 | 4/95 | 14/7 | 93/107 | میانگین تعدیل | |
چنانچه در جدول 1 ملاحظه می‌شود، با بررسی شاخص‌های توصیفی متغیرها در گروه‌های آزمایشی و کنترل مشخص می‌شود که بین میانگین گروه کنترل و میانگین گروه‌های آزمایش در متغیرهای وابسته تفاوت وجود دارد. این تفاوت‌ها در هردو متغیر در مقایسه با گروه کنترل به سود گروه‌های آزمایش است.
بر اساس نتیجه آزمون ام باکس پیش فرض همگنی ماتریس کوواریانس در این متغیر رعایت نشده است به این جهت نتایج آزمون لون برای این متغیر ارائه می‌شود. بر اساس مقدار F معادل برای متغیر کیفیت رابطه پیش فرض همگنی ماتریس کوواریانس در این متغیر رعایت شده است.
جدول 2- آزمون‌های لون برای بررسی تفاوت واریانس‌های مؤلفه‌های متغیر آشفتگی روانشناختی در بین گروه‌های آزمایش ذهن آگاهی، گشتالت و رویکرد معنوی- مذهبی اسلام محور
متغیر | F | درجه آزادی صورت | درجه آزادی مخرج | سطح معنی‌داری | |
آشفتگی روانشناختی | افسردگی | 66/2 | 2 | 33 | 085/0 |
اضطراب | 75/1 | 2 | 33 | 188/0 | |
استرس | 2/3 | 2 | 33 | 054/0 | |
در جدول 2 بر اساس نتایج آزمون‌های لون، مقدار F مؤلفه افسردگی برابر 66/2، اضطراب 75/1و استرس 2/3 که هر سه غیر معنی‌دار هستند؛ می‌توان نتیجه گرفت که پیش فرض همگنی واریانس‌های متغیر آشفتگی روانشناختی در بین گروه‌های آزمایش رعایت نشده است. از این جهت در ادامه، در تحلیل کوواریانس این متغیر، نتایج آزمون اثر پیلایی ارائه می‌شود که نسبت به رعایت نشدن این پیش فرض مقاوم است.
جدول 3- آزمون چند متغیری برای بررسی تفاوت کلی نمرات متغیر آشفتگی روانشناختی و کیفیت رابطه، در بین گروه‌های آزمایش ذهن آگاهی، گشتالت و رویکرد معنوی- مذهبی
متغیر | آماره پیلایی | F معادل | درجه آزادی صورت | درجه آزادی مخرج | سطح معنی‌داری |
آشفتگی روانشناختی | 17/0 | 9/0 | 6 | 58 | 495/0 |
کیفیت رابطه | 16/0 | 48/4 | 14 | 42 | 001/0 |
نتایج جدول 3 نشان میدهد، مقدار F معادل متغیر آشفتگی ، 9/0، معنی‌دار نیست در نتیجه تفاوتی در میزان اثر بخشی بسته‌های آموزشی ذهن آگاهی، گشتالت و رویکرد معنوی- مذهبی اسلام محور در متغیر آشفتگی روان شناختی وجود ندارد. و مقدار F معادل کیفیت رابطه برابر 48/4 معنی‌دار است (001/0(p<؛ نتیجه گرفته می‌شود در میزان اثر بخشی بسته‌های آموزشی ذهن آگاهی، گشتالت و رویکرد معنوی- مذهبی اسلام محور در متغیر کیفیت رابطه تفاوت وجود دارد.
جدول 4- آزمون‌های تحلیل کوواریانس تک متغیره برای بررسی تفاوت تک تک مؤلفه آشفتگی روانشناختی و کیفیت رابطه در بین گروه‌های آزمایش ذهن آگاهی، گشتالت و رویکرد معنوی- مذهبی اسلام محور
متغیر | مؤلفه | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح معنی‌داری |
آشفتگی روانشناختی | افسردگی | 64/5 | 2 | 8/2 | 13/0 | 878/0 |
اضطراب | 73/103 | 2 | 86/51 | 27/2 | 12/0 | |
استرس | 48/66 | 2 | 24/33 | 15/1 | 328/0 | |
کیفیت رابطه زناشویی | رضایت | 16/4 | 2 | 08/2 | 6/3 | 036/0 |
تعهد | 72/18 | 2 | 35/9 | 55/5 | 01/0 | |
صمیمیت | 1/33 | 2 | 55/16 | 8/3 | 035/0 | |
اعتماد | 54/105 | 2 | 77/52 | 85/8 | 001/0 | |
شور | 74/9 | 2 | 87/4 | 9/5 | 016/0 | |
عشق | 7/1 | 2 | 85/0 | 75/2 | 047/0 |
در جدول شماره4 بزرگترین مقدار F برای متغیر آشفتگی در مؤلفه اضطراب برابر با 27/2 و معنی‌دار نیست. همچنین کمترین مقدار F در مؤلفه افسردگی برابر 13/0 و معنی‌دار نیست. نتیجه گرفته می‌شود که تفاوتی بین اثر بخشی بسته‌های آموزشی ذهن آگاهی، گشتالت و رویکرد معنوی- مذهبی اسلام محور در هیچ کدام از مؤلفه‌های متغیر آشفتگی روانشناختی نیست. علاوه بر آن بزرگترین مقدار F در مؤلفه اعتماد برابر با 85/8 و کمترین مقدار F در مؤلفه عشق برابر 75/2 است(05/0p<). در نتیجه بین اثر بخشی بسته‌های آموزشی ذهن آگاهی، گشتالت و رویکرد معنوی - مذهبی اسلام محور در مؤلفه‌های متغیر کیفیت رابطه تفاوت وجود دارد. برای بررسی تفاوت جفتی میانگین‌های گروه‌های آزمایشی در سه متغیر مذکور از آزمون تعقیبی بن فرونی استفاده شد.
جدول5 - نتایج آزمون تعقیبی بن فرونی برای مقایسه جفتی میانگین‌های گروه‌های آزمایش در متغیر کیفیت رابطه
متغیر | مؤلفه | آموزش | تفاوت میانگین‌ها | خطای معیار | سطح معنی‌داری | سطح اطمینان | |
حد پائین | حد بالا | ||||||
تعهد
| معنا درمانی | گشتالت | 82/0 | 56/0 | 463/0 | 26/2- | 61/0 |
معنا درمانی | ذهن اگاهی | 89/1 | 56/0 | 008/0 | 34/3- | 44/0- | |
گشتالت | ذهن اگاهی | 06/1- | 61/0 | 273/0 | 62/2- | 48/0 | |
صمیمیت | معنا درمانی | گشتالت | 58/0 | 9/0 | 1 | 73/1- | 89/2 |
معنا درمانی | ذهن اگاهی | 47/2- | 91/0 | 035/0 | 13/0 | 8/4 | |
گشتالت | ذهن اگاهی | 9/1- | 98/0 | 193/0 | 4/4- | 61/0 | |
اعتماد
| معنا درمانی | گشتالت | 72/3- | 05/1 | 005/0 | 42/6- | 01/1- |
معنا درمانی | ذهن آگاهی | 82/3- | 06/1 | 004/0 | 55/6- | 1/1- | |
گشتالت | ذهن آگاهی | 1/0- | 14/1 | 1 | 03/3- | 8/2 | |
در جدول 5 نتایج نشان دهنده بیشترین اختلاف بین میانگین گروه‌های آزمایشی در متغیر اعتماد بین گروه آزمایشی معنا درمانی و ذهن آگاهی (82/3-) و گروه معنا درمانی و گشتالت (72/3-) است. در مؤلفه‌های صمیمیت و تعهد تنها بین گروه‌های معنا درمانی و ذهن آگاهی تفاوت معنی‌دار مشاهده شد.
بر اساس فرضیه‌ی تحقیق مبنی بر اینکه "بین اثر بخشی آموزش گروهی مبتنی بر ذهن آگاهی، نظریه گشتالت و رویکرد معنوی – مذهبی اسلام محور بر آشفتگی روانشناختی مادران دانش آموزان کم توان ذهنی آموزش پذیر تفاوت وجود دارد"؛ بطور خلاصه می‌توان بیان کرد یافته‌ها نشانگر وجود تفاوت معنی‌دار بین اثر بخشی آموزش گروهی مبتنی بر ذهن آگاهی، نظریه گشتالت و رویکرد معنوی - مذهبی اسلام محور بر آشفتگی روانشناختی مادران دانشآموزان کم توان ذهنی آموزش‌پذیر نبود. نتیجه این تحقیق با یافته‌های تحقیق صدیقی و همکاران (1400)؛ نظری و همکاران (1400)؛ حسین‌پور تنکابنی (1399)؛ بساک‌نژاد (1398)؛ یافته‌های تحقیق؛ چن و چیو29 و همکاران30 (2021)؛ سبان و دراج زهاوی31 (2020) و هانگ‌هی و اوریلیو32 (2019) همسو می‌باشد.
درتبیین نظری این فرضیه بر اساس ذهن آگاهی ساخته شده توسط کابات- ذین باید به برنامه‌ای که به عنوان "کاهش استرس بر مبنای ذهن آگاهی را تاکید کرد،اشاره نمود؛ با گسترش یافتن ذهن آگاهی در مراکز بالینی، این روش نه تنها ابزاری برای کاهش استرس بلکه از آن نیز فراتر رفت و به عنوان یک ابزار قدرتمند برای کمک به بیمارانی همچون: افسردگی، اضطراب و وسواس درآمد (بودهی33، ۲۰۱۱). آموزش مبتنی بر ذهن آگاهی بدان سبب که بیماران را به تمرکز بر اینجا و اکنون فرا می‌خواند میتواند بر آشفتگی روانشناختی موثر باشد.
در دیدگاه گشتالت اضطراب عبارت است از فاصله بین اکنون و بعد، بین اینجا و آنجا، هر وقت که واقعیت اکنون را ترک می‌گوییم و به آینده مشغول شویم، دچار اضطراب می‌شویم. بر اساس نظریه گشتالت مهمترین چیزهایی که باید به آنها توجه کرد، افکار و احساسات افراد در همان لحظه‌ای است که آنها را تجربه می‌کنند. از طرفی، دل بستن به دنیای ناپایدار، گاه به خاطر نگرانی از فردای نامعلوم، انسان را دچار اضطراب می‌کند. بنابراین دنیاگرایی، یکی از بزرگترین عوامل اضطراب و نگرانی انسان‌هاست (پسندیده، 1386). در رویکرد معنوی – مذهبی اسلام محور اشاره شده افراد ضروری است به فرصت موجود در زمان حال توجه کنند، گذشته از بین رفته و آینده نیز نامعلوم است (میر حسینی، ۱۳۸۴).
بر اساس نظریات مربوط به هر کدام از بسته‌های کاربردی تحقیق می‌توان به تاکید هر سه آموزش به توجه بر زمان حال در مقابل توجه صرف به گذشته و آینده اشاره کرد، همچنین در رویکرد ذهن آگاهی توجه متمرکز به خود و حالات درونی و در لحظه بودن، در گشتالت تاکید به آگاهی و متعاقب آن شناخت و در رویکرد معنوی – مذهبی اسلام محور نیز با تاکید بر خود شناسی و تفکر می‌توان چنین توجیه نمود که این شیوه‌ها گر چه ممکن است تفاوت‌هایی با هم داشته باشند ولی در کل این تفاوت در مقایسه تحقیق حاضر بدلیل داشتن برخی تاکید‌های همسان و مشابه در مورد آشفتگی روان شناختی (اضطراب، افسردگی و اضطراب) می‌توانند اثر بخشی مشابهی داشته باشند.
بر اساس یافته‌های تحلیل کوواریانس مربوط به فرضیه دوم تحقیق ، تفاوت معنی‌دار بین اثر بخشی آموزش گروهی مبتنی بر ذهن آگاهی، نظریه گشتالت و رویکرد معنوی – مذهبی اسلام محور بر سه مولفه کیفیت رابطه مادران دانشآموزان کم توان ذهنی آموزش‌پذیر بود. و بیشترین تاثیر به نفع ذهن آگاهی سپس گشتالت و در نهایت رویکرد معنوی مذهبی ملاحظه شد. نتیجه این تحقیق با یافته‌های تحقیق صدیقی و همکاران (1400) اکبری و همکاران (1400)؛ حسین‌پور تنکابنی (1399)؛ قشلاقی و همکاران (1398)؛ شمیلی و غفوری (1398)؛ نورمحمدیان و همکاران (1397 یافته‌های تحقیق؛ بوراوسکی و زاوادا34 (2021)؛ استانروویت35 (2020)؛ بس36 (2019)؛ فانگ و کیو37 (2019) همسو می‌باشد.
. در واقع، ذهن آگاهی، میتواند از طریق تغییر رابطه با تغییر دیدگاه نسبت به این فرایندها ، منجر به افزایش بهزیستی گردد. آموزش ذهن آگاهی باعث ایجاد یک نگرش یا رابطه متفاوت با افکار، احساسات و عواطف می‌شود که شامل حفظ توجه کامل و لحظه به لحظه و داشتن نگرش همراه با پذیرش و به دور از قضاوت است.
به عقیده نظریه پردازان دیدگاه گشتالتی، افرادی که از سلامت روانی برخوردارند، قادرند آگاهی خویش را بدون تاثیرپذیری از محرک‌های محیطی گوناگون که دائم برای جلب توجه ما در حالت رقابت هستند حفظ نمایند. این گونه افراد می‌توانند به طور کامل و به روشنی بر نیازهایشان و راه‌های محیطی برآوردن این نیازها احاطه و کنترل داشته باشند. همچنین، بررسی ها نشان میدهد که افراد سالم نیز از تاثیرات تعارضات درونی و ناکامی مبرا نیستند. اما آنها با توجه به تمرکز توجه و آگاهی بیشتری که دارند قادرند مشکلات خویش را بدون پیچیده‌تر کردن آنها با شرح و تفصيل‌های خیالی حل کنند. این افراد همچنین تضادهایشان را با دیگران، در صورت امکان حل و فصل می‌کنند و در غیر این صورت آنها را به فراموشی می‌سپارند. افرادی که آگاهی بالا و کاملی از نیازها و محیط خود دارند می‌دانند کدام مشکلات و تضادها حل شدنی و کدام‌ها حل ناشدنی‌اند. در نظریه پرز، کلید سازگاری موفقیت‌آمیز ایجاد مسئولیت شخصی است. یعنی مسئولیت برای زندگی خویش و پاسخ به محیط خود. (پروچاسکا و نورکراس؛ ترجمه سید محمدی، ۱۳۸۳)
همچنین، نظریه پردازان رویکرد معنوی- مذهبی یکی از موارد تاکیدشان صبر است. صبر را «خویشتن‌داری در سختی و تنگی» (اصفهانی، ۱۳۷۴) و «حبس و امساک» (قریشی، ۱۳۷۸) تعریف کرده‌اند. صبر به معنای ثبات نفس وعدم تزلزل و اضطراب در رویارویی با سختیها و مصیبت‌ها و خارج نشدن از حالت سعه صدر با نگهداری زبان از شکایت و جوارح و اعضا از کارهای غیر متعارف نیز است (نیلی پور، ۱۳۸۷). فشارهای محیطی جزء لاینفک زندگی بشری است. حضرت علی برای کاستن فشار ناشی از سختیها، صبر و بردباری را پیشنهاد می‌نمایند و می‌فرمایند: «اگر صبر و بردباری وجود داشته باشد، هیچ حادثه‌ای مصیبت نخواهد بود» (غرر الحکم، ح ۶۲۹۴۲).
در مورد تبیین می‌توان به نقش ذهن آگاهی و تاکید آن به شادمانی و نشاط اشاره نمود که تاثیر آن بر کیفیت رابطه مثبت و موثر است. علاوه بر این در ذهن آگاهی با تمرکز بر خود و حالات خود، فرد به نوعی به خود شناسی می‌رسد که میتواند منجر به دیگر شناسی و در اتباط زوجین باعث بهبود کیفیت روابط آنها شود. گشتالت نیز با تاکید بر آگاهی و مسئولیت میتواند کیفیت رابطه زناشویی را تحت تاثیر قرار دهد. در رویکرد معنوی - مذهبی اسلام محور به خلق نیکو، صبوری، خودشناسی و قناعت تاکید شده است که تک‌تک آنها در ارتباط ذوجین و کیفیت روابط آنها میتواند موثر باشد بدلیل اینکه شادی و آرامش مادر میتواند تاثیر سریع و قابل انتقال به کل خانواده را داشته باشد چرایی بهبود کیفیت رابطه با بسته ذهن آگاهی و تاثیر بیشتر آن را می‌توان استنباط کرد.
وجود محدودیت در هر پژوهش، امری بدیهی است. در این پژوهش نیز محدودیت‌هایی وجود داشت؛ این تحقیق فقط روی مادران دانشآموزان کم توان ذهنی آموزش‌پذیر ابتدایی در شهر تبریز انجام گرفت. حجم نمونه کم بود، از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده شد و با توجه به محدودیت زمانی، قرصتی برای اجرای آزمون پیگیری فراهم نشد. بنابراین باید در تعمیم نتایج احتیاط کرد. پیشنهاد می‌شود برای تربیت مشاورین در آموزش و پرورش، رویکرد ذهن آگاهی، گشتالت و معنوی- مذهبی اسلام محور مورد تاکید دانشگاه فرهنگیان قرار گیرد. مشاوران از این بسته درمانی برای مشکلات مادران دارای فرزند کم توان ذهنی استفاده کنند. این بسته‌های آموزشی روی مادران سایر مدارس استثنایی اجرا شود. مشاوران می‌توانند برای بهبود کیفیت رابطه زناشویی از بسته آموزشی ذهن آگاهی بیشتر بهره جسته و استفاده نمایند.پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی از مادران دختران و پسران از مقاطع تحصیلی متفاوت استفاده شود و نتایج مقایسه شود. پژوهش با حجم نمونه بیشتری انجام شود و آزمون پیگیری به عمل آید.
به منظور رعایت ملاحظات اخلاقی پژوهش، اهمیت ضرورت و اهداف پژوهش حاضر در جلسه‌ای توجیهی برای مادران توضیح داده شد، آنها رضایت نامه کتبی را مبنی بر شرکت در پژوهش امضا کردند، به آنها اطمینان داده شد که اطلاعات استخراج شده و نام آنها و فرزندانشان به صورت محرمانه باشد و به منظور حفظ اسرار شخصی و عدم تجاوز به حریم خصوصی شرکت کنندگان نتایج حاصل از پژوهش در سطح کلی گزارش شود تا برای پیشبرد اهداف پژوهش در اختیار روان شناسان و متخصصان قرار گیرد.
منابع
ابراهیمی، لقمان (1398)، نقش یافته یا بینش شناختی در کیفیت روابط زناشویی زنان متقاضی از طلاق، محل انتشار، کاربردها و توانمندسازی با محوریت رواندرمانی، تعداد صفحات 12.
اشرفی، سیدصابر (1399)، نقش رابطه‌ای کیفیت روابط در ارتباط بین صمیمیت زناشویی با سازگاری زناشویی محل انتشار، هفتمین همایش ملی مطالعات و محققان نوین در حوزه علوم تربیتی روانشناسی و مشاوران.
بساک‌نژاد، س، بدری علی کردی، ع و مهرابی‌زاده هنرمند، م، (1398)، اثربخشی درمان کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی بر تکانشگری و حساسیت اضطرابی در دانشجویان مبتلا به زخم گوارشی، نشریه، دانشگاه علوم پزشکی سبزوار (اسرار)، دوره 26، شماره 4، صص 459- 453.
بستام، جمشید (1399)، رابطه باورهای مذهبی و عزت نفس با احساس گناه دانشآموزان، محل نشر، چهارمین همایش ملی روانشناسی و علوم رفتاری دانشگاه پیام نور، تعداد صفحات 5.
پورتنکابنی، حسین (1399)، تربیت معنوی و بایسته‌های معنویت‌گرایی در بینش، منش و کنش رضوی (ع)، دو فصلنامه علمی علوم تربیتی از دیدگاه اسلام (دانشگاه امام صادق (ع))، دوره 8، شماره 14، صص 71-53.
تجلی، ف، جاویدی، ح، مهریار، ا و میرجعفری، ا (1398)، نقش پیش‌بینی کنندگی افسردگی، اضطراب، تنیدگی و شیوه‌های فرزندپروری مادران در رفتارهای نافرمانی مقابله‌ای و سلوک فرزندانشان، نشریه، مطالعات روان شناختی دوره 15، شماره 3، صص 173- 159.
حبیب‌وند، علی‌مراد (1387)، رابطه جهت‌گیری مذهبی با اختلالات روانی و پیشرفت تحصیلی، در روانشناسی و دین، ش3، ص 79-107.
حسنی، س، مهدی‌نژاد، ا و خدابخش پیرکلانی، ر (1399)، مقایسه اثربخشی مواجه- ذهن آگاهی و ذهن آگاهی- مواجهه به صورت تلفیقی بر اختلال وسواس زنان شهر اراک، نشریه، مجله علوم رونشناختی، دوره 19، شماره 86، صص 145- 137.
حسین‌پور، ح، اکبری، م، حسنی، ج و زرگر، ف (1399)، اثربخشی دارودرمانی ترکیب شده با درمان کوتاه مدت ذهن آگاهی در کاهش ناتوانی ناشی از میگرن و بهبود کیفیت خواب، نشریه، علوم اعصاب شفای خاتم، دوره 8، شماره 2، صص 28-18.
شفیع‌آبادی، ع و ناصری، غ (1392)، نظریه‌های مشاوره و رواندرمانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
صادقیان، ع، محمدی، ز و شمسایی، ف (1396)، ارتباط استرس با الگوهای ارتباطی مادران کودکان عقب مانده ذهنی آموزش‌پذیر، مجله علمی دانشکده پرستاری و مامایی همدان، دوره 25، شماره3.
عطادخت، ا، دانشور، س، فتحی گیلارلو، م و سلیمانی، ا (1394)، پروفایل آشفتگی روانشناختی مادران و افسردگی، اضطراب و استرس نوجوانان شهر اردبیل، مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، دوره (14).
علی‌اکبرزاده آرانی، ز، خاری آرائی، م، حاج باقری، ع و علی‌اکبرزاده آرانی، ف (1392)، سازگاری اجتماعی و مادران کودکان عقب‌مانده ذهنی آموزش‌پذیر، فصلنامه پژوهش در سلامت روانشناختی، دوره هفتم، شماره 2، صص 55-65.
فرامرزی، س، کرمی‌منش، و و محمودی، م (1392)، فراتحلیل اثربخشی مداخلات روانشناختی بر سلامت روانی خانواده کودکان با نقص ذهنی، فصلنامه روانشناسی بالینی، شماره 13، سال چهارم.
قشلاقی، س، علیوندی وفا، م، اسماعیل‌پور، خ و آزموده، م (1398)، اثربخشی گروه درمانی معنوی- مذهبی اسلام محور بر شادمانی زناشویی و کیفیت رابطه ادراک شده زناشویی در زنان دارای تجربه دلزدگی زناشویی، پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، سال هفتم، شماره 16.
كرين، ربكا (1391)، شناخت درماني مبتني بر ذهن‌آگاهي، ترجمه انيس خوش لهجه صدق، تهران، بعثت، (تاريخ تاليف به زبان اصلي 1998).
کمیجانی، مهرناز (1391)، کودکان استثنائی و چالش مادران، نشریه تعلیم و تربیت استثنائی، شماره 110، صص 2-1.
کوری، جرالد (2005)، نظریه و کاربست مشاوره و رواندرمانی (ترجمه یحیی سید محمدی)، (1387)، تهران، ارسباران.
کوهستانی، م و میرزمانی، م (1385)، نشانه‌های اختلال فشار روانی پس از سانحه (PTSD) در مادران کودکان عقب‌مانده ذهنی آموزش‌پذیر و مادران کودکان عادی، دو فصلنامه تحقیقات علوم رفتاری، دوره 4، شماره 1و2.
کوهی، س، اعتمادی، ع و فاتحی‌زاده، م (1393)، بررسی رابطه ویژگی‌های شخصیتی و سلامت روانی با سرخوردگی زناشویی در زوجین، نشریه پژوهش رفتارهای علوم شناختی، دوره اول، شماره 4، صص 84-71.
لطفی کاشانی، ف، وزیری، ش، قیصر، ش، موسوی، م و هاشمیه، م (1391)، اثربخشی مداخله معنوی بر ارتقاء کیفیت زندگی مادران کودکان مبتلا به سرطان، در فقه پزشکی، دوره 11، ش12، صص 125- 149.
محبیان‌فر، م، پیراسته، ف، حنایی، ن و احمدی‌پور مهرابی، ف (1398)، پژوهش بر مطالعات حوزه‌ی افزایش اعتماد زناشویی و کیفیت زندگی و اعتیاد به اینترنت، محل انتشار، سومین کنفرانس دانش و فناوری روانشناسی، علوم تربیتی و جامع جامعه‌شناسی ایران، تعداد صفحات 24.
میرحسینی، ا، (1384)، دین و درمان افسردگی، فصلنامه پژوهش‌های دینی، دوره اول، شماره 3، صص 35- 49.
میلانی‌فر، بهروز (1398)، روانشناسی کودکان و نوجوانان استثنائی، تهران، نشر قومس.
Aten, D. J, Worthington, E. L. (2009), Next steps for clinicians in Religious and Spiritual Therapy: An Endpiece, Journal of clinical psychology, 65 (2), 224- 229.
Aten, J. D, Schenck, J.E. (2007), Reflections on Religion and Health Research: An Interview with Dr. Horold G. Koenig, Journal of religion and Health, 46, 183- 190.
Borawski, D & Zawada M (2021), The interplay between loneliness, mindfulness, and presence of meaning. Does search for meaning matter? Personality and individual differences, volume 172.
Brownell, P. (2010), Gestalt therapy: A guide to contemporary practice, New York, Springer publishing company.
BSS, Mert sirakaya MBBS (2019), Academic Radiology.
Cetinbakis, G., Bastug, G. & ozel – kizil, E.T. (2020), Factors contributing to higher care giving burden in Turkish mothers of children with autism spectrum disorders, International Journal of Developmental Disabilities, 66(1), 46-53.
Chen, xue & cui, Xiang- Shu (2021), The effects of mind fullness- based interventions on nursing students: A meta- analysis, Nurse Education Today.
Fang, yuming & Liu Huiwen (2019), Video saliency detection by festaH theory, Pattern Recognition.
Georgiadou, E, Schmitt, G & Erim, Y (2020), Does the sparatim from mantal partners of Syrian refugees with a residence permit in Germany have an import on their quality of life? Journal of psychosomatic Research, Volume 130, Article 1099366.
Hang HA & Aurelio N (2019) The efficacy of spiritual / religious interventions for substance use problems A systematic review and meta- analysis of randomized controlled trials, Drug and Alcohol Dependence.
Hutaqalug, F & Ishak, Z (2012), sexual Horassment: Apredicator to Job satis satisfaction and work stress among women Employers, Procedia Social and behavirol sciences, 65 (3), 723- 730.
Kabat- Zinin, J (1990), Full catastrophe living: using the wisdom, of your body and mind to face stress, pain and illness, Newyork, Delacort.
Koyser, K (1996), The marital disaffection scale: An imlentory for assessing motional estrangement in mar-riage American, Journal of family Therapy, 24 (1), 68- 80.
Li, X & Liu Q (2019), Parent – grandparent co-parenting relationship, marital conflict and parent - child relationship in chinese parent- child relationship in chinese parent- grand parent co-parenting families, Children and youth services Review, Volume 109, Artide 904793.
Lovibond, PF & Lovibond, SH (1995), The structure of negative emotional states: comparison of the depression Anxiety stress scale (DASS) with the Beek Depression and Anxiety Inventories: Behave Res Their 1995, 33 (3), 335-43.
Mathew D, Marquesph D, Chris G & Sibley ph.D (2020), Increased sleep predicts annual decreases in psychological distress: Results from a 6- year longitudinal panel sample, Sleep Health.
Mirowsky, J & Ross, C.E (2002), Measurement for a human science, J.Health soc Behov, 43, 70-152.
Saban, M & Drach- Zahary, A (2020), The Effects of a novel mindfulness- based Intervention on Nurses' state Mindfulness and Patient satisfaction in the Emergency department, Journal of Emergency Nursing.
Sanford, K (2006), Communication daring marital conflict: when couples alter their appraisal, they change their behavior Journal of Family psychology, 20(2), 256-265.
Santos, P, Adynski, H & Murgatroyd, C (2020), Biopsychosocial correlates of psychological distress in latina mothers, Journal of Affective Disorders, 617-626.
Schaumborg, R & Flynn, F (2021), Refining the guilt proneness construct and theorizing about its role in conformity and deviance in organizations, Research in organization Behavior.
Spika, B, Hood, R.W, Hunsberger, B & Gorsuch, R (2003), The psychology of Religion, 3rd Ed., New York, Guilford.
Weiss, M.P (2018), How to review for TEACHING Exceptional children, TEACHING Exceptional children, 50 (3), 123-129.
[1] - Weiss
[2] - Diagnostic & Statistical manual (QSMV)
[3] - Intellectual Development Disorder
[4] - Cetinbakis & Ozel
[5] - Psychological crisis
[6] - Mirowsky & Ross
[7] - Marques; chris
[8] - Sontos, Hudson P; Adynski, Harry; Murgurgatrayd, Christopher
[9] - Hutaqalug & Ishak, z.
[10] - Georgiadou, Ekaterini; Schmitt, Gregor martin; Erim, Yesim
[11] - Li,; Lia
[12] - mind fulness
[13] - Kabat- zinn
[14] - gestalt therapy
[15] - perlz
[16] - Goodman
[17] - Melnick
[18] - Polster
[19] - Ginger
[20] - rontef
[21] - Brownell
[22] - Pirituality
[23] - shimako, J.
[24] - Spilkan, B; Hood, R.W.; Hunsberger, B.; Gorsuh, R.
[25] - Aten, J.D; schehch, J.E.
[26] - Aten, J.D.; Worthington, E.L.
[27] - Kezdy.A.
[28] - lovibond, S.H. & Lovibond, P.F.
[29] - Chen & cui,
[30] - Opalinsk
[31] - Sanb & Drach
[32] - Hang Hai & Aurelio
[33] - Bodhi
[34] - Boraws ki& Zawoda
[35] - Stauner
[36] - Bss
[37] - Fang. Liu
