طبقهبندی و گاهنگاری ظروف سفالین گورستان سَرند – دغدغان، آذربایجان شرقی
الموضوعات :سعید ستارنژاد 1 , محمد رحمت پور 2 , جواد ژاله اقدم 3
1 - دانش‌آموخته دکتری باستانشناسی، گروه باستانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.
2 - اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی، تبریز، ایران.
3 - دانش‌آموخته کارشناسی باستانشناسی، گروه باستانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، ابهر، ایران.
الکلمات المفتاحية: گاهنگاری, شهرستان هریس, گورستان سَرند – دغدغان, عصر آهن I و II, طبقهبندی سفال,
ملخص المقالة :
سفال به عنوان یکی از مهم‌ترین یافته‌های فرهنگی در گاهنگاری محوطه‌ها و بازسازی برهم‌کنش‌های فرهنگی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای جایگاه مهمی دارد. بنابراین، شناخت سفالینههای هر دوره بسیار مهم است. در برخی از مناطق شمال غربی ایران تاکنون محوطه‌هایی از عصر آهن I و II شناسایی و کاوش شده است و لذا یک شناخت نسبی از ظروف سفالی این منطقه وجود دارد. با این‌حال، در برخی از نواحی، به‌خصوص شهرستان هِریس، وضعیت عصر آهن چندان شناخته شده نیست. کاوش گورستان سَرند – دغدغان در شناخت وضعیت فرهنگی این شهرستان در عصر آهن اهمیت زیادی دارد و معرفی و ارائة مجموعه ظروف سفالی این محوطه برای مطالعات منطقه‌ای و گاهنگاری نسبی و شناخت گونه‌های سفالی در این حوزه سودمند است. در این تحقیق که به روش میدانی و کتابخانه‌ای انجام شده است، یافته‌های سفالی به‌دست آمده از گورستان سَرند – دغدغان مورد مطالعه، گونهشناسی، مقایسه و تحلیل قرار گرفته‌اند. این پژوهش به دنبال مطالعۀ تطبیقی ظروف سفالی گورستان سرند – دغدغان با سایر محوطه‌هاست تا ضمن ارائه گاهنگاری نسبی برای این آثار، به گونهشناسی مجموعۀ ظروف سفالی این گورستان نیز بپردازد. در این گورستان تعداد ۶ گونه از اشکال ظروف شناسایی و مستندنگاری شده است که قابل مقایسه با داده‌های برخی از محوطه‌های عصر آهن I و II ایران، جنوب قفقاز و شرق آناتولی است. بنابر مطالعات انجام شده و گاهنگاری نسبی می‌توان بیان نمود که مجموعه سفالی گورستان سَرند – دغدغان هریس مربوط به عصر آهن I و II است.
ابتهاج، ویدا (1383). بررسی ساختار معماری قبور مگالیتیک عصر آهن ایران مطالعه موردی محوطه شهریری در استان اردبیل. پایاننامه کارشناسیارشد باستانشناسی، دانشگاه تربیت مدرس.
اسماعیلی عتیق، حسین، ستارنژاد، سعید (1398). گزارش کاوش گورستان سرند، شواهدی از عصر آهن، مجموعه مقالات کوتاه هفدهمین گردهمایی سالانه باستانشناسی، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی، 95-92.
ایروانی قدیم، فرشید، ممیزاده گیگلو، سلیمان (1391). گونهشناسی و معرفی سفال‌های عصر آهن کورگانهای جعفرآباد خداآفرین. مطالعات باستانشناسی، 4 (2)، 50-33.
آجرلو، بهرام، عسگرپور، وحید (1391). سنت سفالگری ناحیه خداآفرین و نظریۀ پویایی فرهنگی عصر آهن. مطالعات باستانشناسی، 4 (2)، 1-12.
پورفرج، اکبر (1386). بازنگری عصر آهن شمالغرب ایران مطالعه موردی محوطه شهریری اردبیل و قلاع اقماری. رساله دکتری باستانشناسی، دانشگاه تربیت مدرس.
پورفرج، اکبر (1391). تبیین و گاهنگاری فرهنگ کورگانهای شرق شمالغرب ایران؛ براساس بررسی و کاوش در قلعۀ بوینی یوغون نیر. مطالعات باستانشناسی، 4 (5)، 81-59.
حاتمی، الناز (1389). گونهشناسی ظروف سفالین سه پایه عصر آهن در ایران. پایاننامه کارشناسیارشد باستانشناسی. دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز، تهران.
حاجی‌زاده، کریم (1393). گزارش کاوش گورستان قیزیل قیه مشکینشهر. تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
حصاری، مرتضی، علییاری، احمد (1391). مطالعه و گونهشناسی قبور کلانسنگی و تپهای (کورگان) استان اردبیل. مطالعات باستانشناسی، 1 (4)، 130-113.
خان‌محمدی، بهروز (1389). مقبره‌ای از عصر آهن در بایزیدآباد نقده آذربایجان‌غربی. باستانپژوهی، 1(8)، 76 – 67.
خلعتبری، محمدرضا (1376). کاوش در کلورز. یادنامه گردهمایی باستانشناسی شوش، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
خلعتبری، محمدرضا (1387). کاوشهای باستانشناسی در حوزه فرهنگی تالش. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی.
دهپهلوان، مصطفی، جاهد، مهدی، تازیک، عمار، محمدخانی، کوروش و فرنام، الهام (1398). ترانشه 13، نویافته غربی عصر آهن 2 و 3 قره تپه سگزآباد. مجموعه مقالات همایش بینالمللی باستانشناسی عصر آهن ایران، 390-370.
رضا، رضالو (1391). گزارش کاوش گورستان خرمآباد مشکینشهر. تهران: پژوهشکده میراث فرهنگی (منتشر نشده).
رضالو، رضا (1386). گزارش مقدماتی اولین فصل کاوش در گورستان خانقاه گیلوان. تهران: پژوهشکده باستانشناسی (منتشر نشده).
ستارنژاد، سعید، اسماعیلی عتیق، حسین، رحمت پور، محمد، ژاله اقدم، جواد، توحیدی، محسن (1400). گزارش مقدماتی فصل نخست کاوش باستان‌شناختی گورستان سَرند-دغدغان آذربایجان‌شرقی. پژوهش‌های باستان شناسی ایران، 30 (11)، 100-73.
شایقی، رضا، ابراهیمی، قادر (1401). گزارش کاوش گورستان چالا دیم شال خلخال. تهران: پژوهشکده باستانشناسی (منتشر نشده).
طایقه قهرمانی، نسرین، پاشازاده، پاشا (1398). گزارش کوتاه فصل دوم عملیات نجات‌بخشی (کاوش) سد پیغام چای شهرستان کلیبر استان آذربایجان‌شرقی. مجموعه مقالات کوتاه گردهمایی سالانه باستانشناسی ایران. جلد دوم، تهران، سازمان میراث فرهنگی، 825-816.
طلایی، حسن. (1389). عصر آهن ایران. تهران: سمت.
عبدالهی، سیاوش (1398). گزارش کاوش کورگان فخرآباد. تهران: پژوهشکده باستانشناسی.
فلاحیان، یوسف (1380). بررسی تحلیلی داده‌های گورستان عصر آهن جمشیدآباد گیلان. پایاننامه کارشناسیارشد باستانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
فهیمی، سید حمید (1381). فرهنگ عصر آهن در کرانه‌های جنوبغربی دریای خزر از دیدگاه باستانشناسی. تهران: سمیرا.
فیضخواه، محمد (1397). کاوش اضطراری کورگان روستای اَبللو شهرستان اهر. مجموعه مقالات کوتاه شانزدهمین گردهمایی سالانه باستانشناسی ایران، به کوشش روح‌اله شیرازی، پژوهشگاه میراث فرهنگی، 383-380.
قسیمی، طاهر، اکبری، مسعود، قسیمی، آکام (1398). کاوش نجات بخشی گور عصر آهن روار، حوضه رودخانه سیروان هورامان کردستان. مجموعه مقالات همایش بینالمللی عصر آهن در غرب ایران و مناطق همجوار، تهران، موزه ملی ایران، 85-63.
کامبخشفرد، سیفالله (1386). سفال و سفالگری در ایران. تهران: ققنوس.
کاوسی، عمار، سرلک، سیامک (1398). کاوشهای تپه صرم مدارک نوین در ارتباط با تنوع معماری قبور. مجموعه مقالات باستانشناسی عصر آهن ایران، 367-359.
کیانی، محمد یوسف (1357). سفال ایرانی بررسی سفالینههای ایرانی. تهران: نخست وزیری.
ماسکارلا، اسکار وایت (1383). شمالغرب ایران در گذر از عصر مفرغ به آهن. ترجمه علی اکبر وحدتی، باستانپژوهی، 6 (12)، 83-62.
مجیدزاده، یوسف (1382). گزارش مقدماتی چهارمین فصل کاوش باستان‌شناختی در محوطه ازبکی شهرستان ساوجبلاغ. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
ناصری صومعه، حسین، هژبری نوبری، علیرضا، کریمی، حمید، نریمانی، مصیب (1398). گورستان قلعه بوینو نویافته‌های از فرهنگ‌های هزاره دوم ق.م در شمالغرب ایران. مجموعه مقالات هفتهمین همایش بینالمللی باستان‌شناسان جوان، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی، 197.
نقشینه، امیرصادق (1383). طبقهبندی کوزههای لولهدار عصر آهن و پراکندگی مکانی و زمانی آنها. پیام باستانشناسی، 1 (1)، 52-35.
نیکنامی، کمال‌الدین، مهدی کاظم‌پور (1390). گزارش باستانشناسی گمانه‌زنی و تعیین حریم محوطه زردخانه. سازمان‌میراث فرهنگی و گردشگری استان آذربایجان‌شرقی.
ولدبیگی، ثروت (1390). بررسی روشمند قلعه قوناق قیران»، پایاننامه کارشناسیارشد باستانشناسی. دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل.
هژبری نوبری، علیرضا (1384). جایگاه کاوشهای مسجد کبود تبریز در عصر آهن ایران و مقایسه آن با سایر محوطه‌های هم عصر. مجموعه مقالات همایش بینالمللی باستانشناسی ایران شمالغرب، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
Amelirad, S., Overlaet, B., and Haerinck, E. (2012). The Iron Age “Zagros Graveyard” near Sanandaj (Iranian Kurdistan): Preliminary Report on the First Season. Iranica Antiqua, 47, 41-99.
Badalian, R. S., and Avetisian, P. (2007). Bronze and Early Iron Age Archaeological Sites in Armenia.
Binandeh, A., Khanmohamadi, B., and Hajimohamadi, K. (2017). The Iron Age III of Urmia Lake Basin in the Light of New Research. The International Journal of Humanities, 24(3), 1-13.
Brown, T. B. (1951). Excavations in Azerbaijan, 1948. T. Burton Brown. J. Murray.
Burney, C. (1970). Excavations at Haftavān Tepe 1968: First Preliminary Report. Iran, 8(1), 157-171.
Burney, C. (1972). Excavations at Haftavān Tepe 1969: second preliminary report. Iran, 10(1), 127-142.
Burney, C. A. (1962). The excavations at Yanik Tepe, Azerbaijan, 1961 second preliminary report. Iraq, 24(2), 134-152.
Bахşəliyеv, V. (2008). Nахçivаnin Аrхеоlоji Аbidələri. Аzərbаycаn Milli Еlmlər Аkаdеmiyаsi: Nахçivаn Bölməsi.
Danti, M. D. (2013). Hasanlu V: The Late Bronze and Iron I Periods. University of Pennsylvania Press.
DANTI, M. G., and Cifarelli, M. (2015). Iron II Warrior Burials at Hasanlu Tepe, Iran. Iranica Antiqua, 50, 61-157.
De Morgan, H. D. K. (1905). Recherches au Talyche persan en 1901. Mémoires de la mission archéologique française en Iran, 8.
Dyson Jr, R. H. (1999). Triangle-festoon ware reconsidered. Iranica antiqua, 34, 115-144.
Fazeli, H., Coningham, R. A. E., Young, R. L., Gillmore, G. K., Maghsoudi, M., and Raza, H. (2007). Preliminary report of excavations at Tepe Pardis. Archaeological Reports, 7, 35-57.
Halilov, T. (2014). Nahcivanda son tunc-erken demir cağinin kil kablari. Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3, 43-72.
Köroğlu, K., and Konyar, E. (2008). Comments on the Early/Middle Iron Age Chronology of Lake Van Basin. Ancient Near Eastern Studies, 45, 123-146.
Kroll, S. (1976). Keramik urartäischer Festungen in Iran: Ein Beitrag zur Expansion Urartus in iranisch-Azarbaidjan. Berlin: Reimer.
KUVANÇ, R., Ayaz, G., IŞIK, K., Erdoğan, S., and GENÇ, B. (2016). A New Iron Age Chamber Tomb near Çatak, South of Van Lake. Ancient Near Eastern Studies, 53, 149-194.
Lippert, A. (1976). Vorbericht der österreichischen Ausgrabungen am Kordlar-Tepe in Persisch-Aserbaidschan: Kampagne 1974. Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien, 106, 83-112.
Muscarella, O. W. (1974). The Iron Age at Dinkha Tepe, Iran. Metropolitan Museum Journal, 9, 35-90.
Negahban, E. O. (1996). Marlik: the complete excavation report (Vol. 87). UPenn Museum of Archaeology.
Overlaet, B. (2005). The chronology of the Iron Age in the Pusht-i Kuh, Luristan. Iranica Antiqua, 40, 1-33.
Özfırat, A. (2009)." Excavation of Bozkurt (on the skirt of Mt. Ağrı) Kurgan Cemetery, 2007: First Preliminary Report", Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan , 41, 233-247.
Seyidov, A. (2003). Naxçıvan e. ə. VII-II minilliklərdə. Bakı: Elm.
Summers, G. D., and Burney, C. A. (2012). Late Iron Age pottery from Northwestern Iran. The evidence from Yanik Tepe. In The proceedings of the Seventh Anatolian Iron Ages Colloquium held at Edirne, 19-24 April 2010, Peeters. 269-315.
TALA’I, H., and Aliyari, A. (2009). Haftavan IV (Iron II) settlement cemetery: NW-Iran, Azerbaijan. Iranica Antiqua, 44, 89-112.
Thomalsky, J. (2006). Die Eisenzeitliche Keramik von Zendan-e Suleiman in Iranisch Azarbaijan. Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan, 38, 219-89.
Vanden Berghe, L. (1964). La nécropole de Khūrvīn. Uitgaven van het Nederlands Historisch-Archeologisch Instituut te Istanbul.
Young Jr, T. C. (1965). A comparative ceramic chronology for Western Iran, 1500–500 BC. Iran, 3(1), 53-85.
_||_