بررسی تطبیقی مؤلفه‌های ادبیات پایداری در اشعار طاهره صفّارزاده و مصطفی وهبی‌التل

الموضوعات : جستار نامه: ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

طاهره سادات سید حسینی ¹ ( دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. )
ناهده فوزی ² ( استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.(نویسندۀ مسئول) )
سیمین والوی ³ ( دانشیارگروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. )

تاريخ الإرسال : 05 الأحد , محرم, 1445 تاريخ التأكيد : 11 الأحد , صفر, 1445 تاريخ الإصدار : 17 السبت , جمادى الثانية, 1445

الکلمات المفتاحية: وطن, طاهره صفارزاده, ادبیات پایداری, استکبارستیزی, وهبی التل,

ملخص المقالة :

ادبیات پایداری از شاخه‌های مهم ادبیات با تأکید بر مفاهیمی همچون ایستادگی، مقاومت، وطن پرستی، نفی استبداد و استکبار است که عمدتاً به سبب شرایطی همچون جنگ، اشغال نظامی، اختناق، استبداد و سرکوب و مواردی مانند دردهای مشترک، ایستادگی برای آزادی، ستایش جان باختگان و ترسیم آینده‌ای روشن محورهای مشترک آن می‌باشد. مسألة مهم، کاربست مؤلفه‌های ادبیات پایداری در ادبیات جوامع مختلف است. به بیانی دیگر، عمده شاعران و نویسندگانی که حوادثی همچون جنگ و اشغال نظامی و سرکوب و ... را از سوی نیروهای بیگانه و حتی عناصر مستبد داخلی تجربه کرده‌اند، مؤلفه‌های مختلفی را در آثار نظم و نثر خود بکار برده‌اند. این مقاله با استفاده از روش تطبیقی درصدد بررسی مؤلفه‌های ادبیات پایداری در شعر طاهره صفّارزاده شاعر ایرانی و مصطفی وهبی‌التل شاعر و نویسندة اردنی است. فرضیة مقاله حکایت از این موضوع دارد که سه مؤلفة تلاش برای آزادی وطن، دعوت به مبارزه و پایداری و استکبارستیزی مؤلفه‌های مشترک ادبیات پایداری این دو شاعر است. یافته‌های مقاله با استفاده از روش تطبیقی نشان داد هر دو نویسندة برای تبیین مؤلفة وطن دوستی از اسطوره‌های دینی بهره برده‌اند. در خصوص مؤلفة دعوت به مبارزه، هر دو شاعر از سه رویکرد استفاده کرده‌اند. نخست؛ ایجاد امید و وحدت در میان مبارزان، دوم؛ ترسیم آینده‌ای روشن و سوم؛ گرامی‌داشت شهدای مقاومت و ایستادگی. نهایتاً در خصوص مؤلفة استکبارستیزی هر دو شاعر ابتدا اشغالگران را به جانورانی ددمنش و درنده تشبیه و سپس مبارزان را به نوعی دعوت به انقلاب می‌کنند.

نص كامل:



 

 

A Comparative Study of the Components of Sustainability Literature in the Poems of Tahereh Saffarzadeh and Mostafa Wahabi al-Tal

 

Tahereh Sadat Seyyedhosseini¹, Nahedeh Fawzi², Simin Valavi³

 

Abstract

Sustainability literature is one of the important branches of literature with emphasis on concepts such as standing, resistance, patriotism, negation of tyranny and arrogance, which are mainly written due to conditions such as war, military occupation, suffocation, tyranny and repression, and things like common pains, standing for freedom, praising the dead and drawing a bright future are its common axes. An important issue is the application of the components of sustainability literature in the literature of different societies. In other words, most of the poets and writers who have experienced events such as war, military occupation, repression, etc. by foreign forces and even internal despotic elements, have used various components in their poetry and prose works. This article is a research on the comparative analysis of the components of sustainable literature in the poetry of Iranian poet Tahereh Saffarzadeh and Jordanian poet and writer Mostafa Wahabi Al-Tal. The hypothesis of the article tells about the fact that the three components of striving for the freedom of the homeland, call to fight and persistence and anti-arrogance are the common components of the sustainability literature of these two poets. The findings of the article using the comparative method showed that both authors have used religious myths to explain the component of patriotism. Regarding the element of invitation to fight, both poets have used three approaches. First; creating hope and unity among the fighters, second; drawing a bright and third future; honoring the martyrs of resistance and standing. Finally, regarding the anti-arrogance component, both poets first compare the occupiers to vicious and predatory animals, and then call the fighters to a revolution.

Keywords: Sustainability literature, Anti-arrogance, Sustainability, Tahereh Safarzadeh, Homeland, Wahabi Al-Tal.

 

References

A.       Books

1-       Abavisani, H., Nazemian, H., Falahati, S., & Maskani, R. (2017). Image of Wine in Arar and Khayyam’s poetry. Literature History, 10(1), 5-26.

2-       Al-Baloulah, M. M. (2010). Al-Aghtarab and Al-Hinain in al-Sha'ar Al-Muhajiri. Khartoum: Al-Khartoum Jamiat.

3-       Al-Tal, M. W. (1999). Rubaiyat of Omar al-Khayyam, scholars and extracting the principles and lessons of Yusuf Beka. Amman: Al-Raed Al-Alamiya School.

4-       Al-Tal, Mustafa Wehbi. (1998). Ishayat Wadi Eliabs, Diwan Mostafa Wahbi al-Tal (Arar), Ziyad al-Zoabi collection and presentation and research. Beirut: Al-Arabiyyah Al-Arabiyyah for studies and publishing.

5-       Badvi, M. M. (2022). History of contemporary Arab literature. Translated by Amir Hossein Allahyari, Tehran: Mola.

6-       Habibinejad, Z. (2016). Tahereh Safarzadeh. Tehran: Sooreh Mehr.

7-       Jabran K. J., & Ghobani, N., & Darvish, M. (2018). Poetry of the Arab world. Translated by Firouz Shirvanlou, Tehran: Roozbahan.

8-       Kamkari, M. (2022). Facing the West from the perspective of Arab world thinkers. Tehran: Ghasideh Sara.

9-       Namvar Motlagh, B. (2022). Comparative literature, (concepts of schools of types and figures). Tehran: Logos

10-       Nikbakht Ardakani, Z. (2022). Concepts of identity in sustainability literature. Tehran: Sanjesh and Danesh.

11-       Safarzadeh, T. (2007). Beiat ba Bidari. Tehran: Honar Bidari.

12-       Safarzadeh, T. (2005). Didar ba Sobh. Tehran: Pars Ketab.

13-       Sheltagh, A. S. (2001). The Evolution of Arabic poetry, Hadith al-Dawafi, Al-Mazamin, Al-Fan, Amman: Dar Majdalavi.

B.       Articles

1-       Arjestani, M., Chegini, A., & Gojezadeh, A. (2022). A Comparative Study of the Parades of Resistance and Persistence Literature in the Poetry of Qaisar Aminpour and Kamal Nasser. Jostarnameh Journal of comparative Literature Studies, 6(21), 158-184.

2-       Fe’li, B., Fatehinejad, E., & Salamat Baveil, L. (2021). A Comparative Look at "Colonialism and Anti-Authoritarianism" in Boshra Al-Bostani and Tahereh Saffarzadeh’s Poetries. Comparative Literature Studies, 15(59), 267-285.

3-       Formibaf, S. H., Khajepour, K., & Asie Moznab, A. (2023). Quranic foundations of the necessity of resistance in Persian poems. Jostarnameh Journal of comparative Literature Studies, 6(22), 225-261.

4-       Gheibi, A., & Ahmari, F. (2014). A comparative study of the concepts of resistance and sustainability in the poems of Fadavi Touqan and Tahereh Safarzadeh. Journal of Resistance Literature, 7(13): 227-248.

5-       Hosseini, L., & Sedghi, H. (2021). Artistic Paradox in Arar's Poems: A Case Study of Ashiat Vadi al-Yabis. Journal of Arabic Language & Literature, 12(2), 36-56.

6-       Moazzeni, A. M., & Rababeeh, B. A. (2022). Efforts of the great poet of Jordan (Arar) in the realm of Persian literature. Faculty of Literature and Human Sciences, 4(8), 155-170.

7-       Musabadi, R., & nowrooz, M. (2018). Comparative study of the effects of British and Russian colonialism in the constitutional era in the poems of Nasim Shomal and Malek al-Sha'ari-Bahar. Jostarnameh Journal of comparative Literature Studies, 2(5), 48-80.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بررسی تطبیقی مؤلفه­های ادبیات پایداری در اشعار طاهره صفّارزاده و مصطفی وهبی‌التل 

طاهره سادات سیدحسینی⁴

 ناهده فوزی⁵

 سیمین ولوی⁶

چکیده

ادبیات پایداری از شاخه‌های مهم ادبیات با تأکید بر مفاهیمی همچون: ایستادگی، مقاومت، وطن پرستی، نفی استبداد و استکبار است که عمدتاً به سبب شرایطی همچون جنگ، اشغال نظامی، اختناق، استبداد و سرکوب و مواردی مانند دردهای مشترک، ایستادگی برای آزادی، ستایش جان باختگان و ترسیم آینده‌ای روشن محورهای مشترک آن می‌باشد. مسألة مهم، کاربست مؤلّفه‌های ادبیات پایداری در ادبیات جوامع مختلف است. به بیانی دیگر، عمده شاعران و نویسندگانی که حوادثی همچون: جنگ و اشغال نظامی و سرکوب و ... را از سوی نیروهای بیگانه و حتی عناصر مستبد داخلی تجربه کرده‌اند، مؤلّفه‌های مختلفی را در آثار نظم و نثر خود به­کار برده‌اند. این مقاله با استفاده از روش تطبیقی درصدد بررسی مؤلّفه‌های ادبیات پایداری در شعر طاهره صفّارزاده شاعر ایرانی و مصطفی وهبی‌التل شاعر و نویسندة اردنی است. فرضیة مقاله حکایت از این موضوع دارد که سه مؤلّفة تلاش برای آزادی وطن، دعوت به مبارزه و پایداری و استکبارستیزی مؤلّفه‌های مشترک ادبیات پایداری این دو شاعر است. یافته‌های مقاله با استفاده از روش تطبیقی نشان داد هر دو نویسندة برای تبیین مؤلّفة وطن دوستی از اسطوره‌های دینی بهره برده‌اند. در خصوص مؤلّفة دعوت به مبارزه، هر دو شاعر از سه رویکرد استفاده کرده‌اند. نخست؛ ایجاد امید و وحدت در میان مبارزان، دوم؛ ترسیم آینده‌ای روشن و سوم؛ گرامی‌داشت شهدای مقاومت و ایستادگی. نهایتاً در­خصوص مؤلّفة استکبارستیزی هر دو شاعر ابتدا اشغالگران را به جانورانی ددمنش و درنده تشبیه و سپس مبارزان را به نوعی به انقلاب دعوت می‌کنند.

کلیدواژه‌ها: ادبیات پایداری، استکبارستیزی، وطن، طاهره صفارزاده، وهبی التل.

 

 

 

1-مقدمه        

اساساً ادبیات نقشی اثرگذار در ماندگاری اندیشه‌ها و ارزش‌ها ایفا نموده و طیف‌های وسیعی از مردم یک جامعه و یا حتی دیگر جوامع را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد. این موضوع گاهی بسترساز نوعی تعامل و تشابه در میان شاعران و نویسندگان ملل مختلف می‌گردد به­نحوی که با وقوع یک حادثه یا رخداد، آثار ادبی آن شاعران یا نویسندگان اثری غیرقابل انکار بر جریانات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن جوامع می‌گذارند. به­عنوان مثال، ایستادگی در برابر ستم اعمال شده علیه مردم خواه از سوی سیاستمداران داخلی و خواه از سوی استعمارگران بیرونی، همواره دستاویز مهمی برای شاعران و نویسندگان بوده تا بتوانند در غالب متون ادبی خود که عمدتاً با عنوان ادبیات پایداری و مقاومت از آن یاد می‌گردد به تنویر افکار و تهییج مبارزان مبادرت ورزند. بنابراین، عمده موضوعات ادبیات پایداری در گام نخست مقاومت و پایداری یک ملّت یا کشور در برابر تجاوز و ظلم و ستم داخلی یا خارجی (نیروهای متجاوز یا اشغالگر) است. در این راستا، بالطبع محتوا یا جان‌مایة ادبیات پایداری نیز حمایت از مبارزین، بررسی تضییع حقوق ملّت، ستایش ایستادگی و مقاومت تا آخرین نفس است.

 

1-1-بیان مسئله

«ادبیات پایداری به سبب ایجاد حس قوی تعهّد، تعلّق و احساس مسئولیت شاعر یا نویسنده در قبال ملّت و مردم ذیل ادبیات متعهّد قرار می‌گیرد. این شاخصه، سبب اصلی استقبال عمومی از ادبیات پایداری در میان ملّت­ها گردیده است. این ادبیات صدای فریاد ستمدیدگانی است که از سوی نویسندگان و شاعرانی که به این درد آشنا هستند، به تصویر کشیده می­شود» (نیک‌بخت اردکانی، 1401: 6). بنابراین، ادبیات پایداری، نقشی اساسی و مهم در نظم و تشویق ملّت‌های مبارز در راه آزادی و نجات آن­ها ایفا می‌کند (ارجستانی و دیگران، 1401 : 162). در این راستا و در تعریف شعر مقاومت باید گفت: «گونه‌ای معناگرا از شعر است که با تکیه بر مؤلّفه‌های بیداری، دردمندی، فریادگری، ستیز با تمام ناراستی‌ها و عشق‌ورزی به تمام ارزش‌های والای انسانی بروز و ظهور می‌یابد. شعر مقاومت، شعری معنادار و بی‌مرز است که خوی فریادگری و فریادرسی را باهم دارد (فرمی باف و دیگران، 1401: 230) مسئلة مهم رویکرد دوگانة ادبیات پایداری در قبال این موضوع است. رویکرد نخست ادبیات پایداری تلاشی بی‌وقفه برای ایجاد جوش و خروش و قیام مردم علیه ستمگران است و رویکرد دوم آن گاه به سبب اختناق و خفقان بیش از حد جامعه رنگ و بویی از درد و دل، نجوای شبانه و سوز و گذار نویسنده یا شاعر به خود می‌گیرد. در هر حال، ادبیات پایداری به سبب مقابله با ظلم و استعمار همواره پویایی خاصی دارد و در راه رسیدن به هدف خود که همان رهایی و آزادی کشور و ملّت از اختناق است، هیچ­گاه خاموش نخواهد شد. مسئلة مهم دوم، اشتراکات میان نویسندگان و شاعران این نوع ادبیات است. اساساً از آنجایی که ماهیت ادبیات پایداری تهییج و تحریک مردم به قیام و مبارزه با ظلم و ستم و رهایی و آزادی آنان است، نویسندگان و شاعران ملّت‌ها و جوامع گوناگون به نوعی از اشتراک در این نوع ادبیات برخوردارند. به بیانی دیگر، ماهیت و مؤلّفه‌های ادبیات پایداری در بسیاری از کشورهای تحت ظلم و انقیاد، مشترک است. در این میان طاهره صفارزاده، شاعر انقلابی ایرانی و مصطفی وهبی‌التل شاعر و نویسنده و مبارز اردنی را می‌توان نام برد که درونمایة آثار آنان مقاومت و مبارزه و آرزو و تلاش برای آزادی کشورشان بوده است. در این راستا، سوالات اصلی این مقاله عبارتند از:

1-مؤلّفه‌های ادبیات پایداری در شعر طاهره صفّارزاده شاعر ایرانی و مصطفی وهبی‌التل شاعر و نویسندة اردنی کدامند؟

2-مهم­ترین وجوه مشترک اشعار تعلیمی صفارزاده و وهبی التل کدامست؟

 

1-2-اهمّیت و ضرورت تحقیق

پژوهش حاضر از آن جهت حائز اهمّيت است که علاوه­بر گشودن افق‌های جديدی در نگرش به ادبیات مقاومت ایران و اردن، حداقل جلوه­های پایداری آثار مصطفی وهبي التل را برای اوّلین بار بررسی می‌کند. همچنین، کمک می‌کند تا با شناخت مؤلّفه‌های پایداری آثار مصطفی وهبي التل دریابیم که وی در پردازش هريک از مؤلّفه­های ادبیات مقاومت به چه شيوه‌ای عمل کرده و تا چه میزان به آثار و اشعار صفارزاده مشابه یا متماز است. صفارزاده و وهبی‌التل اشعاري مهم و تأثیرگذار با ماهیت مقاومت و پایداری دارند که‌ وجود چنین اشتراکات و پیوندی میان ملّت‌ و ادبیات ضرورت پژوهش کنونی را نشان می‌دهد.

 

1-3-روش تحقیق

روش تحقیق پژوهش کنونی توصیفی تحلیلی با رویکرد تطبیقی است و شیوة جمع‌آوری داده‌ها از نوع مطالعات کتابخانه‌ای است.

 

1-4-پیشینة تحقیق

همان­گونه که در بخش ضرورت پژوهش نیز تبیین گردید اساساً پژوهشی که با محوریت بررسی ادبیات مقاومت و پایداری در اشعار وهبی‌التل با آثار طاهره صفارزاده صورت پذیرفته باشد، موجود نیست، اما برخی از مهم­ترین پژوهش‌هایی که به­نحوی مرتبط با اشعار و آثار وهبی‌التل یا صفارزاده صورت پذیرفته باشد به اختصار در ذیل بررسی می­گردد:

- غیبی و احمری (1394) در مقاله‌ای با عنوان: «بررسی تطبیقی مفاهیم مقاومت و پایداری در اشعار فدوی طوقان و طاهره صفارزاده» که در مجلة ادبیات پایداری به چاپ رسید به این نتیجه‌گیری دست یافتند که مهم­ترین بن‌مایه‌های مشترک ادبیات پایداری دو شاعر عبارتند از: استعمارستيزی، دعوت به بيداری، وطن‌دوستی، تکریم مقام شهادت و شهدا، عدالت و آزادی.

-موسی آبادی و نوروز (1397) در مقاله‌ای با عنوان: «بررسی تطبیقی جلوه‌های مبارزه با استعمار انگلیس و روس در انقلاب مشروطه (مطالعۀ موردی: اشعار نسیم شمال و ملک­الشعرای‌ بهار)» به این نتیجه‌گیری دست یافتند که هر دو شاعر، به شکل‌های گوناگون به معرفی پدیدة استعمار پرداخته‌اند و برای مبارزه با آن، شگردهای مشابهی نیز داشته و راهکارهایی نیز ارائه نموده‌اند که مهم­ترین آن­ها عبارت است از: آگاه کردن مردم و غفلت‌زدایی؛ دعوت به اتّحاد و مقابله با استعمار؛ تحقیراستعمار با زبان طنز، نکوهش و محکوم نمودن استعمارگران؛ برانگیختن مردم و بازگشت به هویت اصیل فرهنگ اسلامی.

- ابویسانی و دیگران (1398) در مقاله‌ای با عنوان: «از نمونه‌های پیوندهای تاریخی ادبیات ایران و اردن (مطالعۀ موردی؛ عَرار و خیام)» که در مجلة تاریخ ادبیات به چاپ رسید به این نتیجه‌گیری دست یافتند که هیچ نشانی از تأثیرپذیری عرار از تصاویر خیال خیام یافت نیست و آنچه خوانندگان شعر او را به اندیشه تأثیرپذیری او در این حیطه سوق داده، بازتاب برخی اندیشه‌های فلسفی خیام در اشعار اوست.

-حسینی و صدقی (1399) در پژوهشی با عنوان: «بررسی پارادوکس در شعر عرار مطالعۀ موردی: دیوان (عشیات وادی الیابس)» که در مجلة زبان و ادبیات عربی به چاپ رسید به این نتیجه‌گیری دست یافتند که پارادوکس در دیوان وهبی التل فقط برای زیباآفرینی ساخته نشده و نشان‌دهندۀ مفاهیم متناقض هست و شاعر در این‌گونه متناقض­نماها واقعیت را ارائه می‌نماید.

-فعلی و دیگران (1400) در مقاله‌ای با عنوان: «نگاهی تطبیقی بر «استعمار و استبداد ستیزی» در اشعار بشری البستانی و طاهره صفارزاده» در مجلة مطالعات ادبیات تطبیقی به چاپ رسید به این نتیجه‌گیری دست یافتند که مهم‌ترین بن‌مایه‌های مشترک در شعر این دو شاعر مقاومت عبارت‌اند از: مفاهیمی چون بیان وضعیت اسفبار کشور، پرده برداشتن از ظلم و ستم دشمنان داخلی و استعمارگران و آثار و تبعه هجوم آن‌ها بر کشور عراق و ایران و در نهایت دعوت مردم به حفظ وحدت جهت پیروزی بر دشمنان.

مهم­ترین تفاوت این پژوهش با پژوهش‌های پیشین صورت گرفته آن است که هیچ پژوهش مستقلی در­خصوص بررسی مؤلّفه‌های ادبیات پایداری در اشعار طاهره صفّارزاده و مصطفی وهبی‌التل صورت نپذیرفته است. در­واقع، مطالعة تطبیقی مؤلّفه‌های ادبیات پایداری و مقاومت در ادبیات اردن با تأکید بر اشعار وهبی‌التل و طاهره صفارزاده در ایران مهم­ترین نوآوری این مقاله است.

 

1-5-چارچوب مفهومی؛ ادبیات تطبیقی و مکاتب آن

ادبیات تطبیقی درنیمه دوم قرن بیستم تنها به تأثیر آثار ادبی بر یکدیگر نمی­پردازد بلکه روابط متقابل آن را با دیگر هنرها و رشته­های علوم­انسانی بررسی می­کند که در این میان نقش ترجمه­های ادبی بسیار با اهمّیت است. بنابراین ادبیات تطبیقی، رشته‌ای است که به مطالعات بین فرهنگی گرایش دارد و زمینۀ مناسبی است برای ایجاد، توسعه و گسترش روابط بین فرهنگی. به­طور کلی، ادبیات تطبیقی در جهان دارای سه مکتب عمده است.

 

1-5-1-مکتب فرانسوی

 این مکتب معتقد به اصولی روشمند است و به مطالعه در حوزة تأثیرگذاری و تأثیرپذیری ادبی می­پردازد از این دیدگاه ادبیات تطبیقی شاخه­ای از تاریخ ادبیات است. این مکتب در اواخر قرن نوزدهم با ویژگی­های زیر در فرانسه به وجود آمد:

1-5-1-1-دو ادب مورد تطبیق باید حتماً ارتباط تاریخی داشته باشند. کسانی مثل: گویارد، ژان ماری کاره، پل هازار و سیمون جون به این شرط اعتقاد دارند و معتقدند که هیچ­گونه تأثیر و تأثّر بدون ارتباط تاریخی صورت نمی­پذیرد. به همین دلیل است که بیشتر ادیبان فرانسوی عنوان تاریخ را برای این حوزه برگزیده و ادب تطبیقی را شعبه‌ای از تاریخ ادبیات می‌دانند. گویارد، ادب تطبیقی را به­عنوان تاریخ روابط ادبی بین المللی تفسیر می­کند و بر این باور است که بررسی مشابهت­های دو ادب بدون ارتباط تاریخی، در حوزة ادب تطبیقی نمی‌گنجد. کفافی نویسندة حوزة ادبیات تطبیقی عربی در نقد این شرط می­گوید: «ما با این رأی مخالفیم، چرا که از نظر منهج فرانسوی، بررسی فنون متناظر ادب‌های گوناگون که بین آن­ها رابطة تاریخی نیست، بی‌فایده است. در­حالی ­که بررسی و تطبیق فن حماسه در یونان و ایران و هند، موجب دستیابی انسان به طبیعت این فن می‌شود و این امر در فهم گسترده و درک بیشتر آثار بشری کمک می‌کند؛

1-5-1-2- تأثیر و تأثّر باید واقعی و عملی باشد؛

1-5-1-3- زبان حوزه‌های مورد تطبیق باید متفاوت و مختلف باشد. در­صورتی که حوزه‌ها هم­زبان باشند –از دید این مکتب– ادبیات تطبیقی کاربرد ندارد. این گونه تأثیرات درون زبانی در فرهنگ اسلامی در قالب موازنه تحلیل می‌شود. با توجه به اصل تفاوت زبان‌ها، بررسی تأثیر و تأثّر در ادبیات انگلیسی و آمریکایی از حوزة ادبیات تطبیقی بیرون خواهد رفت؛

1-5-1-4- شرط چهارم به خاستگاه ادب تطبیقی باز می‌گردد. از نظر آن­ها ادبیات اروپایی مرکز ادبیات تطبیقی است و این ادب اروپایی است که فضای ادبی جهان را مشحون ساخته است.

 

1-5-2- مکتب آمریکایی

 این مکتب که پس از جنگ دوم جهانی به وجود آمد. علاوه­بر بحث تأثیرات و روابط ادبی حوزة ادبیات تطبیقی را گسترده‌تر کرده و آن را در ارتباط با سایر هنرها و رشته‌های علوم­انسانی مثل: نقاشی، روان­شناسی، فلسفه، تاریخ و غیره می‌بیند. این مکتب که رشد آن، مرهون فرانسوی‌های تندروی همچون اتیمبل است، به نفی دو شرط تفاوت زبان و ضرورت ارتباط تاریخی پرداخت. براین اساس، محقّق در تطبیق دو ادب، به دنبال ارتباط تاریخی نیست، بلکه تاریخ، تکیه­گاه اوست. او برای روشن شدن موضوع از استنادات تاریخی کمک می­جوید و این، همان تفاوتی است که ریماک دربارة آن می‌گوید: «بین گرایش تاریخی و تکیه کردن بر تحقیقات تاریخی برای رسیدن به نتیجة بهتر، تفاوت وجود دارد». او استمداد از تاریخ را توصیه می‌کرد، ولی با شرط ارتباط تاریخی مخالف بود، علاوه­بر آن، نکتة دیگری بر تعریف ادب تطبیقی افزود که بسیار قابل تأمّل است. او معتقد بود ادب تطبیقی، بررسی ادب در خارج از کشوری معین است. این بررسی ممکن است بین دو ادب باشد یا بین ادب و زمینه‌های معرفتی و اعتقادی، مثل فنون و فلسفه و تاریخ و علوم­انسانی و ادیان. در­واقع، او مأموریت ادب تطبیقی را نه تنها بررسی امتداد ادب ملی در خارج از مرزها، بلکه در خارج از حوزة ادب می­بیند. در نظر ریماک، محقّق نباید به­دنبال شرط تأثیر و تأثّر بگردد. از نظر او میدان مقارنه، میدان تشخیص زیبایی است، نه پژوهش‌های علمی.

 

1-5-4- مکتب آلمانی

آلمانی‌ها با وجود گوته در تاریخ ادبیات خود مفتخرند که بانی طرح ادب جهانی هستند گوته مدعی بود روزی فراخواهد رسید که ادبیات کشورها فراتر از مرزهای خود، خواهد رفت. آلمانی‌ها نظر خوانندگان را به موضوعات و میراث فردی جلب کردند و نسبت به خاورمیانه، سعة صدر بیشتری نشان دادند. با وجود این اختلافات، چیزی فراتر از مکتب فرانسوی نداشتند و در این اعتقاد که مرکز ادب، اروپا و آمریکاست، با آمریکایی‌ها هم عقیده بود، ولی در دید آن­ها مرکز اروپا آلمان بود، نه فرانسه (نامور مطلق، 1401).

این پژوهش، با توجه به آنکه بررسی تطبیقی مؤلّفه‌های ادبیات پایداری در اشعار طاهره صفّارزاده و مصطفی وهبی‌التل را مد نظر دارد، لذا به نظر می‌رسد مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی مناسب‌ترین مکتب یا شاخة ادبیات تطبیقی برای این موضوع باشد، به­خصوص آنکه مواردی همچون لزوم ارتباط تاریخی دو زبان (ارتباط تاریخی ایران و بسیاری از کشورهای عربی)، زبان حوزه‌های مورد تطبیق باید متفاوت و مختلف (فارسی و عربی) و نیز تأثیر و تأثّر باید واقعی و عملی باشد (انقلاب ایران، مبارزه با شاهان و استکبارگران و...) از شاخص‌های ادبیات تطبیقی مکتب فرانسوی است.

 

2-بحث

2-1-معرفی مصطفی وهبی‌التل

مصطفی وهبی‌التل، پدر شعر اردن ملقّب به عرار در سال 1899 میلادی در شهر اِربد واقع در شمال این کشور چشم به جهان گشود و در همان سرزمین در سال 1949 میلادی چشم از جهان فرو بست(موذنی و ربابعة، 1381: 158). دورة زندگانی مصطفی وهبی­التل را می­توان به چهار مرحله تقسيم كرد:

الف- نخستين مرحله از زندگی عملی شاعر اردن، دوران تحصيل و تدريس وی را در­بر­می­گيرد؛ وی در سال 1916میلادی به­عنوان معلم در مدرسه پدر مشغول به كار شد، سپس در سال­های 1919 - 1918میلادی به­عنوان معلم در محلۀ «إسکی شهر» منصوب شد و در سال 1921میلادی با نجيب نصار صاحب روزنامۀ «الكرمل» آشنا و در همين زمان او فعّاليت­های خود را در روزنامه «الكرمل» آغاز نمود و از آن به بعد به­عنوان يك روزنامه­نگار در «إربد» شناخته شد و مجموعه­ای از مقالات خود را در اين روزنامه منتشر می­کرد.

ب- دومين مرحله زندگی او از سال 1922 میلادی آغاز می­شود. او در اين زمان به ترجمۀ رباعيات خيام مبادرت نموده و به­عنوان معلم در مدرسۀ «الكرك» مشغول به فعّاليت شد. اين دوره تا سال 1931 میلادی يعنی زمانی كه وی از تبعيد به «عقبه» برگشت، به­طول انجامید. در اين مرحله وی كار خود را به­عنوان معلم در مناطق مختلف اردن ادامه داد، همچنين نقش خود را به­عنوان بخشدار در سه ناحيه از كرانۀ خاوری رود اردن يعنی: وادي السير، الزرقاء والشوبك ايفاء كرد.

ج- مرحلة سوم از سال 1931میلادی يعنی زمانی که وی از تبعيد بازگشت؛ آغاز می­شود و در سال 1942 میلادی به پايان می­رسد. در اين مرحله وی ابتدا به­عنوان معلم در زادگاه خود كار می­كرد، سپس در سال 1933 میلادی به قوۀ قضائيه منتقل شد و به­عنوان مدير اجرايی شهر إربد، رئيس منشيان دادگاه تجديد نظر، دادستان شهر «السلط» و معاون دادستان كل، مشغول به كار شد، سپس شاعر بزرگ اردن به وزارت آموزش و پرورش كه به «وزارت معارف» معروف بود بازگشت و وظيفۀ سربازرس را در طول سال­های 1939 - 1941 م بر عهده گرفت، اما طولی نكشيد كه كار دراين سازمان را رها كرد و سمت رئيس تشريفات در دربار پادشاه اردن را، پذيرفت و بعد از آن بخشدار منطقۀ «السلط» شد و بيشتر از چهار ماه در اين پست نبود؛ زيرا از اين منصب بركنار و روانة زندان شد.

د- مرحلة چهارم از مراحل زندگی عرار از سال 1942 میلادی يعنی زمانی كه از زندان رهايی يافت شروع می­‌شود و تا مرگ وی در سال 1949 میلادی ادامه می ­يابد؛ در اين مدّت او به­عنوان وکیل مشغول به كار شده و دفتر خصوصی خود را در عمان پايتخت اردن افتتاح كرد. عرار در اين مرحله از زندگی خود، دچار يأس و نااميدی گردیده و از زندگی و مردم دل­زده و از ضعف جسمی و روحی و بيماری رنج می‌­برد (التل، 1998: 25).

موضوعاتی که عرار برای داستان­های خود برگزیده است، جنبه­ای واقع­گرایانه دارد. مهم­ترین شاخصة داستان­های عرار – چه آن­ها که ترجمه شده یا نگاشته شده –برگرفته از واقعیت است و بدان تکیه دارد. او علی­رغم بسیاری از قصه­پردازان که به داستان­های عاشقانه یا پلیسی گرایش داشته­اند، توجه خود را به بیان واقعیتی معطوف می­کند که از اندیشة یک فرد آگاه و روشن بر می‌آید. داستان­های او ویژگی‌های خاص خود را داشته و خواننده بدون سختی به عمق آن راه می‌یابد. یکی دیگر از شاخصه­های داستان­نویسی عرار این است که مشکلات سیاسی- اجتماعی برخی از کشورهای عربی را نشان می­دهد که پس از جنگ جهانی اوّل به­وجود آمد (وهبی‌التل، 1999: 34). داستان­های عرار را می­توان در دو چارچوب بزرگ دسته­بندی نمود. اوّل، چارچوب مسائل قومی ملّی. در این چارچوب توجه خاصی به مسئلة رابطة بین انسان و سرزمین وجود دارد و این مسئله، محور اساسی شعر و نثر وی به­صورت یکسان است، و انگیزة چنین مسئله‌ای آگاهی دادن نسبت به خطر­هایی است که استعمارگران و یهود بر سرزمین عربی و برای انسان عربی مخصوصاً در فلسطین ایجاد نمودند. دوم، چارچوب مسائل اجتماعی. در اینجا مجموعه‌ای از داستان­ها را می­یابیم که تصویر برخی از تغییراتی است که جامعه و افراد پس از جنگ جهانی اوّل دچار آن شدند (وهبی‌التل، 1999: 43-46).

 

2-2-معرفی اجمالی طاهره صفارزاده

طاهره صفارزاده، شاعر، نویسنده، محقّق‌ و مترجم‌ در سال ١٣١٥ در سـیرجان، در خـانواده‌اي متوسـط‌ بـا پیشـینه‌اي از مردان و زنانی‌ با نگرش و رفتاري عرفانی‌ و روحیه‌اي ستم‌ستیز به‌ دنیا آمد. پس‌ از اتمام تحصـیلات دانشـگاهی‌ بـه‌ خـارج از ایران رفت‌ و ضمن‌ تحصیل‌ در حوزه‌هاي نقد ادبی‌ و نقد عملی‌، موفّق‌ به‌ کسب‌ درجۀ‌ MFA شد. پس‌ از بازگشت‌ به‌ ایران، هم‌­زمان با شاعري به‌ تدریس‌ در دانشگاه و ترجمۀ‌ آثار مختلف‌ مشـغول شـد. در سـال ٢٠٠٦م. از سـوي سـازمان نویسـندگان آفریقا و آسیا به‌­عنوان شاعر مبارز و زن نخبه‌ و دانشمند مسلمان برگزیده شد. او سرانجام در چهارم آبان ١٣٨٧ در بیمارستان ایرانمهر دیده از جهان فروبست‌. در حوزة تألیف‌ و ترجمه‌ علاوه­بر مقالات و مصاحبه‌هاي علمی‌، ادبی‌، دینی‌ و اجتماعی‌، از صفارزاده یک‌ مجموعه‌ داستان، دوازده مجموعه‌ شعر، چهار گزیدة اشعار و دوازده اثر ترجمه‌ یـا دربارة نقد ترجمه‌ منتشـر شده است‌ (حبیبی نژاد، 1395: 7-8).

 

2-3-مؤلّفه­های پایداری در نثر عرار 

2-3-1-تلاش برای آزادی وطن        

پیوند انسان با وطن و عشق او به آن، از پدیده‌هایی است که در زمان‌های مختلف و در سرزمین‌ها همراه او بوده است. وطن در نظر شاعران تنها مکان یادگارهای گذشته، و رؤیاهای آینده نیست. بلکه لحظة عشقی است که انسان تا زمان مرگ آن را انتخاب می‌کند. پس هر انسانی به وطن وابسته است و عاشق سرزمین و وطنش می‌باشد، به­نحوی که اگر زمانی از آن جدا شود مشتاق آن گردیده و از آن دفاع می‌کند و در راه وطن و برای حمایت از آبرویش هر چیزی را فدا می­نماید. این عشق تنها محدود به یک قوم نیست بلکه مجموعه‌ای از بشریت را شامل می‌شود و هیچ ادبیاتی در تاریخ تفکّر اسلامی از این عشق خالی نیست (البلوله الزین، 2010: 254).

عرار در نثرش هم از وطن واگویه می‌کند و هم بر آن حسرت می‌خورد و غم و دردش برای آن است، او همچون هر انسان آزادة دیگری در همه حال عاشق وطن و میهن خویش است و در آثار خود از عشق و تعلّقش به وطن می‌گوید. و از این رنج می برد که وطنش صاحب همه چیز است ولی دزدان و چپاول­گران آن را غارت نمودند. نثری که در حوزۀ ادبیات پایداری عرار جلوة خاصّی یافته است، داستان­های وی است که در قالب اسطورۀ دینی و ملّی نشان دهندة مقاومت کشور­های عربی است. از جمله این داستان­ها، داستان لوط پیامبر خدا و سدوم است. عرار عشق به وطن را به­صورت اسطوره‌ای دینی مطرح می‌کند. داستان لوط(ع) و دو پادشاه سدوم که لوط مردم را به خداپرستی و دست برداشتن از گناهان دعوت می­نماید، ولی همگان او را دیوانه لقب می­دهند و دو پادشاه او را وادار به بیرون رفتن از سدوم می­­نمایند:

«وَ عِندَمَا استَقَرَّ سُرَاةُ سَدُومَ فِي مَقَاعِدِهِم، سَادَ القَاعَةَ صُمْتٌ عَمِیقٌ، وَ مَا ان افتَتَحَتْ حَتَّی وَقَفَ نَبِيُّ اللهِ لُوطُ مُتَوَکِّئاً عَلَی عَصَاهُ یَقُولُ: أیُّهَا السَدُومِیُونَ، أنَاشِدُکُم سَدُومُ، أطِیعُوا اللهَ رَبَّکُم وَ رَبَّ سَدُومَ، وَ اتَّقُوا غَضَبَهُ، وَاحْذَرُوا نَقْمَتَهُ، إنَّهُ سَیُدَمّرُ بَعْدَ قَلِیلٍ مَدینَتَکُم الجَمیلَةَ، إنْ لَم تَتُوبُوا وَ تُنِیبُوا وَ تَسْتَغْفِرُوا عَنْ زَلّاتِکُم، وَ تَعْمَلُوا بِوَصَایَاهُ، وَ تَطْرَحُوا عِبَادَةَ الأوْثَان. وَ تَهَامَسُ العَامَّةُ فِي المَمَرّاتِ. وَ عَلَا صِیَاحُ الصِغَارِ وَ الغَوغَاءِ الّذِینَ کَانُوا یطلّونَ بِرُؤوسِهِم مِن نَوَافِذِ القَاعَةِ لِیَشهَدُوا الإجتَمَاعَ: مَجنُونٌ، مَجنُونٌ...

قَالَ عَمِیدُ سَدُومَ: إنْ کُنت تحبّ سدومَ فَدَعْنَا نَتَدَاوّل أمرَ تَجمِیلِ المَدِینَةِ بِهُدُوءٍ.إنَّ أعیَادَ الرّبیعِ عَلَی الأبوَابِ.

وَ قَال النَبِيُّ، یحدّثُ نَفْسُهُ: أحبُّ سَدُومَ؟ اللهُ اللهُ، وَ مَن ذَالّذِي بِوُسْعِهِ أن یُحِبَّهَا کَحُبِّي، أو لَست أنَا الذِي علّمکم حُبُّ سَدُومَ یا بَنِي سَدُومَ؟» (التل، 1999: 69).

ترجمه: و زمانی­که رؤسای سدوم در جایگاه­هایشان مستقر شدند، سالن را سکوتی عمیق فرا­گرفت و هنوز جلسه برگزار نشده بود که لوط(ع) پیامبر خدا بر عصایش تکیه زد و ایستاد و گفت: «ای اهالی سدوم! شما را بخدا قسم می­دهم خدا و پروردگارتان و خدای سدوم را اطاعت کنید و از خشم او بپرهیزید و از عذابش برحذر باشید، که او پس از اندکی شهر زیبایتان را نابود خواهد کرد. اگر توبه نکنید و بازنگردید و از خطاهایتان استغفار نکنید و به سفارشات او عمل نکنید، و پرستش بت­ها را کنار نگذارید. همه در راهرو­ها پچ پچ می­کردند. و فریاد کودکان و سروصدای کسانی که سرهایشان را از پنجره­های سالن بیرون آوردند تا شاهد اجتماع باشند: دیوانه، دیوانه...»

پیشوای سدوم گفت: «اگر سدوم را دوست می­داری ما را رها کن تا کار زیباسازی را به آرامی انجام دهیم. اعیاد ربیع در راه است و پیامبر در حالی­که با خودش سخن می­گفت فرمود: سدوم را دوست می­دارم؟ خدایا خدایا! چه کسی است که توان این را داشته باشد مانند من سدوم را دوست داشته باشد. ای فرزندان! آيا سدوم من آنی نیستم که به شما دوستی سدوم را آموخت؟»

از عبارات فوق، این معنا و مفهوم برداشت می­شود که عرار قصد آگاه­کردن مردم از خطرات و تهدیدات مستعمران و یهودیان برای سرزمین‌های عربی دارد. نویسنده این داستان را برای نشان دادن رابطة بین انسان و مکان مطرح نموده است. وی این داستان را بر پایة اسطورة دینی عهد قدیم بنا نهاده است. در این داستان دو پادشاه تصمیم می­گیرند که لوط(ع) را از وطن خود بیرون کنند، ولی آن حضرت تلاش می­کند که مردم را از گمراهی و کفر نجات دهد و به این دلیل لقب دیوانه می­گیرد. علاقة لوط(ع) به وطن همان علاقة شاعر به سرزمین اردن است که هم­چنان­که لوط(ع) می­خواهد سرزمین سدوم را از آلودگی­ها پاک نماید؛ وی نیز می­خواهد اردن را از وجود استعمارگران پاک نماید. این داستان اسطوره­ای در­واقع بیان نوستالژی­های درونی نویسنده است. نوستالژی وطن در برگیرندة حس غربت و دوری از وطن و همچنین هر آنچه حیات مطلوب وطن را به خطر اندازد، ست. مثل انواع مشکلات و رنج­ها و مسائل و شرایط سیاسی- اجتماعی.

 در نوستالژی میهنی و وطنی عرار، عاطفه‌ای صادق و سوزش و دردی جانکاه، جاری است. در آن شعله­های شوق به وطن سر به آسمان می­کشد و گذشت سالیان دراز غربت نشینی چیزی از اشتیاق او نسبت به وطن، نکاسته است. نه­تنها مضمون مقاومت را در داستان­های وی مشاهده می­نماییم بلکه در نامه­های او نیز که در مدح و ستایش است نیز مفهوم مقاومت نهفته است:

«وثيقة رقم 31: رسالة إجلال وإعجاب شخصية من مرسله من مصطفى وهبی التل الى المفتی الأكبر أمين، راجياً منه توحيد الجهود ووجهات النظر مع الأمير عبد الله، عمان، 11/7/1938

وثيقة مخطوطة: «سيدي صاحب السماحة المفتي الأكبر الحاج أمين ال» حفظه الله ذخرا للعروبة و الإسلام/ السلام عليك و رحمه­الله و بركاته و تحية عربية كلها اعجاب بثباتك و اكبار لجهادك و اجلال لاخلاصك و افتتان بتضحيتك. أما بعد، فقد تعودت أن أتناوّل القصد و الموضوع من غير ما تردد أو خشوع، و موضوع الذی أهاب بی لتصديع سماحتك اليوم بهذه الأسطر هو تذكيرك بقول شاعرنا العربی، عند الشدائد تذهب الأحقاد؛ و سماحتك أدرى الناس بأن الوطن الذي تضحي من أجله و الذي وقف حياتك على تحريره و إنقاذه في شدة، نسأل الله أن ينقذه من غمارها شامخ الرأس موفور الكرامة محقق الآمال.» (عمان مورخ 11/7/1938)

ترجمه: سند شمارۀ 31: نامۀ شخصي بزرگ­داشت و نکوداشت از سوی فرستنده­اش مصطفی وهبی التل به مفتی بزرگ «امین» که از او امید يكپارچگي تلاش­ها و دیدگاه­ها با امیر عبدالله عمان را دارم.

 نسخۀ خطی: سرورم جناب آقای مفتی بزرگ حاج­امین - که خداوند او را به­عنوان گنجینه­ای برای عرب­ها و اسلام است حفظ نمايد- سلام بر تو و رحمت و برکات خداوند بر تو باد، و تحیت عربی بخاطر نکوداشت پایداری و بزرگ­داشت مبارزه و اخلاص و فداکاریت است. اما پس از حمد و سپاس پس من عادت کردم که هدف و موضوع را بدون ترديد و ترس بيان كنم و موضوعی را كه مي‌خواهم با اين سطور به عرض شما برسانم، همانا یادآوری این گفتة شاعر عرب ما است که مي‌گويد: «در هنگام سختي ها کینه­ها از بین می­رود» و حضرت­عالي مي دانيد كه: وطنی که به­خاطر آن جانت را فدا كرده‌اي و زندگیت را وقف آزادی و نجاتش در دوران سختی‌ها كرده‌اي، از خداوند می­خواهم که اين وطن را از سختی­های سربلند و با کرامت بسیار و با آرزو­های تحقّق یافته نجات دهد.

در اینجا می­بینیم که نویسنده پایداری و استقامت سرورانش در راه وطن را ستایش می­کند. در­واقع، او به ستایش مبارزات رهبرش برای رهایی سرزمین، دین، فرهنگ و سنّت­های خود از چنگال تجاوزگران می­پردازد.

 

2-3-2- مبارزه و پایداری

در سرزمین اردن نیز مانند دیگر سرزمین‌های عربی هنگامی که تحت سیطرة حاکمان خودکامه بیگانگان قرار گرفت افراد آگاه این سرزمین سعی در هوشیار کردن مردم، مبارزه و از بین بردن سلطة بیگانگان و یا به انتقاد از وضعیت موجود در اجتماع و بیان خواسته هایشان برآمدند. در این بین، ادیبان جامعه با توجه به نقش تأثیرگذارشان در اجتماع از هیچ تلاشی فروگذار نبودند. عرار از جمله نغمه­سرایان پیشگام در مبارزه با خودکامگی به­شمار می‌آید، او برای بیان مبارزات مبارزان انقلابی و رنج­های آن­ها و خانواده­هایشان به نقل داستان پناه می­برد، نویسنده در داستان«أمّا أنا درزیة» داستان زنی با نام «أم نعمان» را به تصویر می­کشد زمانی­که همسرش در مبارزه با استعمارگران به شهادت می­رسد و او ناچار می­شود تمام زندگیش را بفروشد تا به فقر و ذلّت دچار نگردد:«کُلُّ مَا أبقَتهُ لَهَا الأیّامُ مِن ذِکرِیاتِ حَیَاتِهَا السَعِیدَةِ وَ مِن تُرَاثِ زَوجِهَا الشّهِیدِ هَذَا الطّفل(نعمان) وَ هَذِهِ الصُورَةُ التي تَمَثّلَ ذَلِکَ الزَوجُ الحَبِیبُ وَ هْوَ بِلباسِ الثوّارِ مُتّکئاً عَلَی بُنْدُقِیّتِهِ، یَنْظُرُ إلی الأفُقِ البَعِیدَةِ نَظرَةً کُلّهَا غَبطَةٌ وَ کُلُّهَا أمَلٌ وَ کُلُّهَا رَجَاءٌ»(عرار، 1998: 104).

ترجمه: همة آنچه كه روزگار برای(أم نعمان) از خاطرات زندگی سعادتمندانه و از میراث همسر شهیدش باقی گذاشته بود این کودک (نعمان) و این عکسی بود که آن همسر مهربان را به تصویر کشیده بود که با لباس انقلابیون بر تفنگش تکیه کرده بود و به افق دور دست با نگاهی که تمامش حسرت و آرزو و امید بود می نگریست.

عرار که به اديب دين مدار و شاعر ادب پايداری در کشور خود نام­آور و شهره گشته، از مضامين اجتماعی متناسب با شرايط حاکم بر کشورهايشان به شکل داستان و در جهت بيداری و روشنگری مردم و مبارزه با استبداد و استعمار بهره برده است، چرا­که او از ميان ملّتی برخاسته که طعم سلطة طاغوت و استعمار را چشيده و خود بهتر از هر کس ديگر می‌داند که ملّت ظلم­ستيز در جهت جهاد در راه خدا و مقاومت در برابر دشمنان متجاوز و اتّحاد و يکپارچگی، آن مضامين ارزشمند را وجهة همّت خود قرار می­دهد. او در داستان­هایش هم ستم­های استعمارگران را از زبان شخصیت­های داستانش نقل می­کند. مضمون داستان «أمّا أنا درزیة» بيشتر مسائل اجتماعی و ملّی و سیاسی است. درون‌مایه ی مقاومت داستان به شکلی مستقيم ارائه نشده، اما از حوادث داستان می ‌توان به مضمون اندوهبار اين داستان پی برد. حوادث موجود در اين داستان در جهت بسط و گسترش مفهوم درون‌مایة اصلی یعنی مقاومت در برابر استعمار و تن ندادن به ذلّت و اثبات عملی آن در پايان داستان به پيش می‌رود (عرار، 1999: 96-97).

در این قسمت از داستان نوعی نوستالژی غربت وجود دارد. «غربت در قاموس‌ها به معنای انتقال مکانی و دوری از خانواده با وطن تا دلالت زمانی درج شده است، زمانی­که دلتنگی مربوط به زمان گذشته‌ای باشد که در آن رؤیاها و ارزش‌های انسان ترسیم شده است. این واژه تا معنای معنوی غربت فراتر رفته یعنی اینکه انسان در عمق وجودش احساس می‌کند که در این جهان بیگانه است با وجود اینکه در این عالم قرار دارد»(شلتاغ، 2001: 52). «غربت در بیشتر موارد به اجبار می‌باشد. به سبب ظلم و ترس یا گرسنگی که به انسان عارض می‌شود، اما اغتراب اختیاری است که آن را انسان به عواملی مانند: عدم انسجام با جامعه و ناتوانی از پیشرفت، و مخالفت در فکر و اعتقاد برمی‌گزیند. فرد غربت­زده اغلب احساس تنهایی و گوشه گیری و خلأ روانی و همچنین احساس نبود امنیت و سوء روابط اجتماعی می­نماید» (محمّد خلیفه، 2003: 100-140). در این داستان بیشترین حسی که نمودار است حس نوستالژی در غم غربت از نبود امنیّت و از دست دادن خانواده و وجود بیگانگان است. اگر چه تاریخ استعمار مسبوق به قرون قدیم یعنی دوران باستان است، اما تاریخ حقیقی استعمار به مفهوم جدید آن از قرن شانزده و هفدهم آغاز شد. پدیدة استعمار از بدو پیدایش تاکنون مراحل گوناگونی را طی نموده و در هر مرحله به­شیوه‌های متفاوتی به حیات خود ادامه داده است(عرار، 1999: 78). استعمار نو، جدید ترین نوع استعمار است که به استعمار پنهان نیز اطلاق می شود (جبران خلیل جبران و دیگران، 1397: 19-20). رقابت­های دول اروپایی در اشغال و غارت آسیا و آفریقای مسلمان و گسترش ابزار­ها برای محصولات خود، جهان اسلام را در قرن نوزدهم صحنة تاخت و تازهای استعماری آنان قرار داد. از اوایل همین قرن با طرح «مسئلة شرق» به منظور تعیین تکالیف امپراتوری عثمانی، دول اروپایی بر سر چگونگی تقسیم و سهم آن به رقابت با یکدیگر پرداختند. از آن پس به­دنبال طرح مسئلة شرق در اذهان اروپاییان، مبارزه با استعمار نیز در میان امت­های اسلامی شکل گرفت (بدوی، 1401: 61).

بنابراین هجوم گسترده و همه جانبة استعمار غرب به جهان اسلامی در قرون نوزدهم و بیستم که هم دارای جنبه‌های فکری و فرهنگی بوده و هم جنبه های سیاسی – نظامی و اقتصادی به شکل گیری و پیدایش واکنش‌های مختلف از جانب طبقات گوناگون جامعه اسلامی، اعم از سیاستمداران، روشنفکران و اهل ادب منجر گردیده و در دراز مدت زمینه را برای شکل گیری جریان های فکری و سیاسی و اجتماعی اثربخشی، فراهم نموده است(کامکاری، 1402: 34). در میان کشورهای عربی اردن از جمله سرزمین هایی است که مبارزات گسترده ای بر علیه استعمار انجام داده است. مصطفی وهبی التل در داستان­های خویش هم  شخصیت­های داستانی خود را به گونه ای خلق کرده که هدف آنها مبارزه با استعمار و استعمارگران باشد. در داستان«أمّا أنا درزیة» مبارزه«ابو نعمان» را اینگونه می­بینیم:«کَانَ أبُو نُعمَانِ اوّل مَنْ طَلَبَ الإنضمامُ لِجِیشِ الشَریفِ، وَ اوّل مَنْ أجِیبُ سُؤلهُ وَ دَخَلَ الشامُ فَاتِحاً مَعَ الشَرِیفُ فَیصَلُ بَعدَ أن اشتَرَکَ فِي کافّةِ مَعامِعِ الصَحراءِ إبّانَ الثّورةِ، وَ أعجَبَتهُ حَیَاةَ الجُندِیّةِ وَ أعْجَبَهَا، فاستَمَرَّ فِي الخِدمَةِ فِي جَیشِ فَیصَلَ، وَ کَانَ یَقُودُ العَصَاباتَ فِي نَوَاحِي لُبنَانَ وَ جَبَلَ عَامِلٍ لإقلاقِ رَاحَةِ الإفرَنسیّین»(عرار، 1999: 105).

ترجمه: ابو نعمان اوّلین کسی بود که درخواست پیوستن به ارتش شریف فیصل را نمود، و اوّلین کسی بود که درخواست او پذيرفته شد و پیروزمندانه همراه شریف فیصل وارد شام شد. پس از آنکه در تمام نبردهای صحرایی در طول انقلاب شرکت کرد، و از زندگي سربازي خوشش آمد، پس به خدمت در سپاه فیصل ادامه داد و دسته­ها را در نواحی لبنان و جبل عامل برای آشفته كردن آرامش فرانسوی­ها رهبری می­کرد.

«ابو نعمان» فردی است که در محور و مرکز داستان وی قرار می­گیرد و نویسنده سعی می­کند توجّه خواننده را به او جلب کند، چرا که این شخصیت داستان او برخاسته از واقعیت­های ملی و اجتماعی جامعه ی خویش است و عنصر مبارزه بر علیه استعمار در داستان می­باشد. ابونعمان با پیوستن به حزب فیصل سعی می­کند تا مبارزه ی گسترده تری با استعمار انجام دهد. نویسنده در داستانش داستان تجاوز به سوریه در عهد فیصل یکم پادشاه سوریه را رقم می­زند.

3-2-3- استعمار ستیزی

می‌بینیم که عرار در نثر خود نیز از استعمارگران خارجی و شرایطی که بر وطنش تحمیل نمودند سخن می‌گوید و این موضوع را با تأثری عمیق بیان می‌کند. او وجود استعمار را در قالب داستان«أبونعمان» به تصویر می‌کشد که در سرزمین شام دچار استعمار فرانسوی­ها می­شود. شخصیت«أبو نعمان» در داستان در واقع نمادی از یک فرد مبارز عرب است که فرجام سرزمینش، افتادن در دام استعمار است:«وَ غَادَرَ الأمیر فَیصَل الشّامَ بِالصّورَةِ المَعرُوفَةِ وَ احتلّ الإفرَنسیّون عَاصِمَةَ مُلکِهِ وَ أعلَنُوا للملأِ الأحکامِ التي أصدَرُوهَا عَلَی مَنِ اشْتَرَکُوا فِي حُرُوبِ العَصَابَاتِ فِي السّاحِلِ وَ عَلَی مَنْ عَمَلُوا فِي اندِلاعِ لَهیبِهَا وَ سَاعَدُوا عَلَی امتِدادِهَا مِن ملکیین و عسکریین وَ مِن مُوَظّفِین فِي حُکُومَةِ فَیصَلَ وَ غَیرُ مُوظّفین، وَ کَانَ فِي رَأسِ قَائِمَة المَحکُومِن بِالإعدامِ«أبُو نُعمَان» وَ کَانَ مُتَرَقّباً هَذِهِ الخَاتِمَةِ وَ عَلَی استِعدادٍ لِتَحَاشي التعرّض لِأخطَارِهَا فَأسرَعَ فِي جُملَةِ المُسرِعِینِ لِمُغَادِرَةِ حُدُودِ سُورِیا الشُّمَالِیّةِ وَ للحاقِ بِالأمیرِ فَیصَلَ فِي حِیفَا تارِکاً أمرَ زَوجِهِ وَ طِفلِهِ ...»(همان: 106)

ترجمه: امیر فیصل شام را به شکلی معمول ترک کرد و فرانسوی­ها پایتخت پادشاهی او را تصرّف نمودند و برای مردم احکامی را اعلام نمودند که برای افرادی که در جنگ­های چريكي در ساحل شرکت نمودند و کسانیکه برای شعله ور شدن آتش جنگ فعالیت نمودند و برای ادامه جنگ کمک کردند چه پادشاهان و نظامیان و کارکنان دولت فیصل بودند، وچه غیر کارکنان صادر نمودند. و در رأس لیست محکومین به اعدام، نام ابو نعمان بود، و وي منتظر اين سرنوشت بود، و براي فرار از اين خطر آمادگي داشت. وجزو افرادی بود که سریع مرز­های سوریه شمالی را ترک کرد و به امیر فیصل در حیفا ملحق شد؛ در حالیکه همسر و فرزندش را برجاي نهاده بود.

داستان­های مصطفی وهبی التل تصویری زنده و صادق از مبارزه و انقلاب است. او مدام در تلاش برای تحکیم اصول انقلابی جامعه بود و بر ضرورت مبارزه با استعمار در نوشته­های خود تأکید می­نماید. او در این داستان بیان می­­کند که فرجام مبارزه با استعمار، اعدام و از بین بردن شخصیت­های مبارز است. وی معتقد است که انسان عربی در جامعة خود با وجود بودن استعمار هیچ حق آزادی­ای ندارد. او در نثر داستان­های خود به دنبال کشف زبانی برای گفت­وگو با همة مردم جهان است. نثر انقلابی او زبان حال تمام کشور­های استعمارزده است. به­طور کلی، ادب مقاومت دعوت کننده به قیام، ایستادگی و ایثار، صبر در برابر مشکلات و جوشش و خروش در برابر ظلم و ستم تا طلوع فجر آزادی است.

ادبیات پایداری در نثر عرار برگرفته از سختی­ها و رنج­های ملّتی است که در اندیشه­ها نوید آزادی را به یکدیگر می­دهند. وی با بیان شیوا و زبان برنده خود توانست از مقاصد و اهداف شوم و پلید استعمارگران ظالم پرده بر­دارد. و با داشتن اندیشه­ای ناب و با هوشیاری ژرف هدف خود را در داستان­هایش، پایان­دادن به ظلم ظالمان و استعمارگران می­دانست و آن را در ذهن خود پرورانده بود و همواره در آثار خود به مواردی همچون: ظلم و ستم استعمارگران به ملّت­های ضعیف و غارت کردن منابع و ثروت­ این ملّت­ها و دعوت مردم به مبارزه و ایستادگی در مقابل اشغالگران، داشتن وجدان پاک و اخلاص عربی که مظهر قدرت و جهاد در مقابل متجاوزان است و لزوم اتّحاد و هم­بستگی پرداخته است. و داستان«مصرع مقبول بن مقبول» را به­عنوان داستان اوّلین قربانیان روستایی به دست استعمار انگلیس در جنگ جهانی دوم معرفی می­نماید، و داستان را این­گونه آغاز می­نماید: «مِنْ أینَ لِعَقْلِیَتِهِ المَحدُودَةِ وَ طَهَارَةِ قلبِهِ الریان بِکُلّ مَا فِي نَسِیمِ البَادِیَةِ مِنْ نَقَاوَةِ وَ صَفَاءٍ، إن تُدرِکَا الفرقُ بَینَ إعلانِ الحَربِ وَ بَینَ رَدّ النَقَا، وَ إن یَعرِف أنّ مَا یَصِحّ فِي هَذَا الأخیرِ مِن مَسَاعِي الأجوادِ لَا یَصَحُّ فِي الاوّلی».

«وَ مِن أینَ لَهُ أن یَعرِفَ أنّ هُنَاکَ ثمَةُ اختلافٍ بَینَ ضَغَائِنٍ وَ أحقَادٍ تَورِي زِنَادَهَا الأطمَاعُ السِیاسیّةُ الشَرِهَةُ وَ رَغبَةٌ تَنَازَعَ البَقَاءَ بَینَ حُکُومَتَینِ عَظِیمَتَینِ کَبَریطَانِیا وَ دَولَةِ آل عُثمَانِ، وَ بَینَ بَادِرَةِ شَرٍّ تَتّسِعُ حَلَقَاتَهُ بَینَ شَیخَینِ مِنْ مَشَایِخِ البَدوِ، أو عَشیرَتَینِ مِنْ عَشَائِرِهَا لِتَغَلُّبِ الشَّیطانِ عَلَی الکَرِیمَةِ عَن أنْ یَضَعُوا وَجهَهُمْ عَلَی مُوضُوعِ الخَلَافِ فَیَنحَلُّ مَا تَعَقّدَ» (عرار، 1999: 152).

جایگاه قوای محدود ذهنی­اش و طهارت قلب پاک با تمام پاکی و صفایی که در نسیم صحرا وجود دارد کجاست؟ تا فرق بین اعلام جنگ و بین واکنش خالصانه را بفهمد، و اينكه بداند كار تلاش­های كريمانه در اين مرحله صحيح است، در مرحلۀ اوّل صحيح نبوده است و از کجا می­دانست که آنجا بین کینه­ها و دشمنی­ها چقدر اختلاف وجود دارد که آتش آن را طمع­های سیاسی حریصانه و انگیزه کشمکش بر سر ماندن بین دو حکومت بزرگ مانند بریتانیا و دولت عثمانی و بین اقدامات شرورانه­ای که حلقات آن بین دو رهبران از عشاير باديه­نشين، و يا دو عشره از عشاير آن­ها غلبۀ شیطان بر کریم گسترده می­شد و این که باعث توجه آنان به حل اختلاف شود و آن پیچیدگی­ها را حل کند.

عرار، نویسنده­ای است که دل‌گرفتگی‌ها و آزردگی‌های ناشی از شرایط حاکم بر جامعه و زمان خود را در لابلای شعر و نثرش گنجانده است و شعرها و داستان­هایش آئینة تمام­نمای عصرش هست. ظلم و ستیز استعمار، رذیله‌ای است که او نمی تواند در برابر آن بی­تفاوت باشد، جنگ­های نابرابر، استعمارگران چپاولگر، ستم به مظلومان و پایمال شدن حقوق آن­ها در جامعه باعث می شود او به تکاپو بیفتد و به­طور علنی و به یاری شعر ونثر خویش به مبارزه با آن­ها برخیزد.

 

2-4- مؤلّفه­های پایداری در شعر طاهره صفارزاده

2-4-1-تلاش برای آزادی وطن

همان­گونه که در صفحات پیشین تبیین گردید، ستایش‌ سرزمین‌، ستایش‌ یک‌ نمود آرمانی‌ است‌ که‌ براي شاعر ارزش ذاتی‌ دارد. شاعر در این‌­گونه‌ اشعار همچون سربازي است‌ که‌ در رسالت‌ تاریخی‌ اجتماعی‌ به‌ هواداري از سرزمین‌ خود می‌پردازد و در این‌ میان، خویشتن‌ را نیز آشکار می‌کند. در این راستا، طاهره صفارزاده در­خصوص وطن­پرستی و وطن­دوستی دارای چند بعد ویژه و خاص است:

نخست آنکه، صفارزاده در­خصوص وطن‌پرستی به­هیچ­عنوان نگاهی صرفاً ملی­گرایانه ندارد. بنابراین برخلاف عرار که عمدتاً اشعار وی پیرامون مقاومت و آزادی کشور اردن است، صفارزاده در مسئلۀ وطن، نگاهی فراملی دارد. وی در اشعار مرتبط با وطن، تمامی جوامعی که در حال مبارزه و مقاومت است را مورد ستایش قرار داده و با آنان ابراز هم­دردی می­نماید. به­عنوان نمونه، صفارزاده در شعری خطاب به مردم افغانستان، از ظلم و ستم حاکم بر آنان ابراز هم­دردی می‌کند: «جغرافیاي جور و ستم‌/ اعلام کرده/ فغان و ناله‌ و افغان هم‌/ وطن‌ دارند/ در سرزمین‌ فغان و افغان/ درافغانستان انسان بی‌گناه/ کشتار می‌شود» (صفارزاده، ١٣٨٦: ٤٧). صفارزاده در جایی دیگر و در ﺷﻌﺮ «از معبر سکوت و سکنجه»که آن را ﺑﻪ ارﺗﺶ ﺟﻤﻬﻮري‌ﺧﻮاه ایرلند تقدیم کرده است خطاب به بابی ساندرز می­گوید: «راه ﺷﻤﺎ و ﻣﺎ و ﺧﻠﻖ ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ/ راه ﺗﻤﺎم ﺧﻠﻖﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﺳﺘﻢ/ از ﻣﻌﺒﺮ شکنجه‌هاي ﺳﻠﻄﻪ/ ﺑﻪ ﻫﻢ پیوسته اﺳﺖ/ ﻣﺎ راه را دﻧﺒﺎل می‌کنیم» (صفارزاده، 1384: ٤٧). 

دوم آنکه، صفارزاده همچون وهبی‌التل از اسطوره‌های مذهبی همچون: حضرت ابراهیم‌(ع)، حضرت عیسی مسیح (ع) و پیامبراسلام(ص) برای آزادی وطن استفاده نموده است. حضرت ابراهیم‌(ع) اسوة مبارزه با بت‌پرستی‌ و شرك است‌. پیامبر(ص) نیز اسوة مقاومت‌ و مبارزه با ظلم‌ و ستم‌ است؛ لذا صفارزاده آن دو حضرت را به‌عنوان الگویی‌ کارآمد و نماد مبارزه و حق‌طلبی‌ براي روبراهی اوضاع وطن قرار داده است‌: «فرمان حرکت‌ این‌ تحریر/ از پایگاه حضرت ابراهیم‌/ از پایگاه پاك رسول/ از خاستگاه اولیاي خـدا آمـده» (صفارزاده، ١٣٨٤‌: ١٠٥). همچنین، حضرت عیسی مسیح‌(ع) در اشعار صفارزاده نماد رهبري انقلابی‌ و مبارز است‌ و می‌تواند الگویی‌ کارآمد براي مبارزات مردم برضد رژیم‌ مستبد باشد: «تابوت کوچک‌ و سبک‌ او/ ظرف خلاصه‌ترین‌ جسم‌/ نشانۀ‌ بزرگی‌ ایمانش‌ بود/ همراه و در هـدایت‌ تـابوت/ مسیح‌ آمده است‌ او «امت»» (همان: ٢٦). سومین نکته­ای که در­خصوص اشعار صفارزاده با محویت وطن بایستی بدان اشاره کرد آن است که وطن در اشعار صفارزاده، همچون موجودی زنده و مقدّس است که به رغم تحمل سختی‌های فراوان، کماکان زنده و پایدار است: «اي ﺳﺮزﻣﯿﻦ/ اي ﺳﺮزﻣﯿﻦ/ اﺳﺒﺎب ﺳﺮوري ز کف ﻏﯿـﺮ رﻓﺘـﻪاﺳـﺖ/ ﺳـﻮداي ﺳﺮوري ﺑﻪ ﺳﺮش ﺑﺎقی اﺳﺖ/ تو از عجایب تقدیر/ تو از تهاجم ﺗﺰوﯾـﺮ ﺧﯿـﺮه اي / درﺣﯿﺮت از ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺎﻧﺪه اي/ کآیینه از غبار نفس خالی اﺳﺖ/ ورﻧﻪ ﺗـﻮ زﻧـﺪه اي/ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﺎﺗﻮﺳﺖ/ اﻫﻞ ﯾﻘﯿﻦ ﻫﻤﻮاره زﻧﺪه‌اﻧﺪ» (صفارزاده، 1384: 82).

 

2-4-2-مبارزه و پایداری

شاعران مقاومت‌، شکست‌ و تسلیم‌ را مطرود می‌‌دانستند و تا آنجا که‌ قـدرت داشـتند در برابـر توطئـه‌‌هـاي دشـمن‌ پایـداري می‌‌کردند. صفارزاده بـا الهـام از مضـامین‌ دینـی‌ و مـذهبی‌ خود، در دفاع از میهن‌ و عشق‌ورزي نسـبت‌ بـه‌ آن، در مقابـل‌ اسـتعمارگران مـی‌ایسـتد و مـردم را بـه‌ ایسـتادگی‌ و مقاومـت‌ فرا می‌خواند: «ما ایستاده­ایم‌/ در پاي پرچم‌/ در پاي پرچم‌ هیهات/ هیهات من‌­الذّله‌/ و پـرچم‌ ایسـتاده/ زیـر پـرچم‌ حـق‌/ سردار و سربلند/ و ایستادگی‌ ما / به‌ ایستادگی‌ پرچم‌/ در زیر پرچم‌ است»‌ (صفارزاده، ١٣٨٤: ٨٦). «بر ضد اتّحاد تعرض/ این‌ رشتهۀ طلوع و غروب/ برنامۀ شبانه‌روز شماست‌/ توصیف‌ جاودانه‌ موجیـد/ توفنـده/ بی‌­خواب/ بی‌­قرار/ پیوسته‌ رو به‌ ساحل‌ ناآرامی‌/ پیوسته‌ رو به‌ صخرة دشمن‌ دارید/ و در شکست‌ هر شورش/ دوباره می‌شورید» (همان: ٣٣). صفارزاده در اشعار فوق برای مبارزه و پایداری چند رویکرد مهم را مطرح می‌کند: نخست آنکه، وی ماهیت مبارزه و پایداری را به عقاید دینی و فلسفة عاشورا و نفی هرگونه ظلم‌پذیری پیوند می‌زند. صفارزاده در ادامه ضمن برحق دانستن قیام و مبارزه مبارزان، معتقد است تا زمانی که عقیده (پرچم) مبارزه با ظلم برافراشته باشد، ایستادگی و مقاومت نیز ادامه خواهد داشت. در همین راستا، صفارزاده، با تشبیه مبارزان به افرادی توفنده، بی قرار، بی خواب و جنگنده آنان را همواره علیه ستمگران به مبارزه و ایستادگی دعوت می‌کند. در­واقع، صفارزاده ضمن ستایش‌ قهرمانی‌ و خیزش و بیداري دلاوران، حرکت‌ آنان را توفنـده توصـیف‌ کرده که‌ در مواجهه‌ با دشمن‌ آرام و قرار ندارند و براي اینکه‌ دشمن‌ را شکست‌ دهند، همواره به‌ مقاومت‌ و مبارزه با دشمن‌ ادامه‌ می‌دهند.

 

2-4-2-1-ستایش‌ آزادي و آزادگی‌

 

آزاديِ وطن‌ مسئله‌­اي مهم‌ است‌ که‌ تنها در سایهۀ مبارزه و تلاش فراوان حاصل‌ می‌ گـردد و نبـود آن یـک‌ معضـل‌ سیاسـی‌ و حاد به‌ شمار می‌رود (پیرزادنیا و نورمحمّد نهال، ١٣٩٦: ٧١). آزادي، به‌عنوان یکی‌ از مضامین‌ مشترك شاعران مقاومت‌، در شعر صفارزاده تجلّی‌ یافته‌ اسـت‌. صـفارزاده رشادت و دلیـري مـردم را مـی‌سـتاید کـه‌ طالـب‌ آزادي هسـتند؛ زیـرا وجـود استعمارگران داخل‌ وطن‌، مشکلات و سختی‌هاي زیادي را براي آن­ها به‌ وجود آورده است‌: «و قامت‌ بلند ایمان/ به‌ سوي جنگ‌ و شهادت برخاست‌/ شما که‌ طالب‌ آزادي هستید/ همـواره گام‌هاي اجانب‌/ اعصابتان را لگدکوب کرده است»‌ (صفارزاده، 1384: ٣٢ ).

ﺻﻔﺎرزاده در اﺷﻌﺎرش پیوسته ندای آزادی سر می‌دهد. او خود را جویندة آزادی می‌نامد و بیگانگان را به­سان عقاب‌هایی می‌پندارد که چشم طمع به ثروت و آزادی ملّت‌ها دوخته‌اند: «ما شاکیان/ ما زخم­خوردگان/ ما قله‌های غربت و تنهایی/ جویندگان حشمت و آزادی/ در دستمان فقط/ فسانه و تاریخ مانده است/ از آنچه خواستیم/ چرا که در مصاف عقابان بودیم/ عقاب­های شکار/ شکار سکه و آزادی» (صفارزاده، 1384: 34). صفارزاده در ادامه انسان آزاد را به آسمان تشبیه نموده که مانعی بر سر راه عبور خود نمی‌بیند، انسانی که در طلب آزادی و رهایی، از تمام سختی‌ها گذر می‌کند: «انسان حق طلب و آزاد به آسمان می‌ماند/ که در نهایت دلتنگی‌ها/ همگام با زمین/ عبور خودش را جایز می‌داند/ و صبح­گاه/ از دل تاریکی بیرون می‌آید/ و در حقیقت/ از پس تاریکی بیرون می‌آید» (همان: 20). در نهایت، شاعر، افرادی که درصدد نیل به آزادی بوده و در این راه پیوسته مبارزه و ایستادگی می‌کنند را به ستارگانی درخشان تشبیه نموده که با وجود کوچکی‌شان تاریکی شب را شکافتند: «ما آن ستارگان کوچک و خردیم/ اما ستارگان خرد/ در چشم شب شناسان/ همواره در زمان/ شب را شکسته‌اند/ ما جلوه‌های نور زمانیم/ ما شب شکن‌ترین چراغ‌های جهانیم.» (همان: 46).

 

2-4-2-2- ترسیم آینده‌ای روشن

 امید و خوش­بینی‌ به‌ آینده­ای روشن و عاری از هرگونه دشمن، از جمله‌ مؤلّفه‌‌هایی‌ است‌ که‌ در اشعار صفارزاده دیده می‌‌شود. صفارزاده در زمانی که فضای کشور مملو از اندوه و یأس است، برای تهییج مجدّد و ایجاد فضایی از امید، در میان افراد جامعه و مبارزین روزهایی سراسر از پیروزی و فتح در برابر دشمنان را نوید می­دهد: «اي بندیان ظلم‌ جهان خواران/ افطار فاتحانه‌ انسان نزدیک‌ است‌/ افطار فاتحانه‌ انسان/ فجر شکوهمند رهایی‌ است‌/ اینک‌ دیري است‌ کان طلوع/ در قامت‌ بلند شما تابیده است/ زیرا شما ز خویش‌ رها هستید/ اي نسل‌ ناب/ اي نسل‌ بدر» (صفارزاده، ١٣٨٤‌: ٢٥). ﺻﻔﺎرزاده، با وجود شرایط سخت و در بحبوحة ناملایمات، پایدار بوده و پیسوته مردم را ایستادگی و مقاومت فرا می‌خواند و وعدة زمان آزادی را بدان‌ها می‌دهد. در این راستا وی از سرزمین خود می‌خواهد ضمن برخواستن، حیات نوینی را آغاز کند: «و سرزمین/ سرود رهایی است/ تو سرزمین رهایی هستی/ زمین می‌گردد/ و فصل را می‌گرداند/ برخیز/ برخیز/ برخیز» (صفارزاده، 1386: 78).

 

2-4-2-3-گرامی‌داشت شهدای مقاومت و ایستادگی

ستایش و نکوداشت شخصیت‌های مبارزی که همواره در تلاش برای آزادی ملّتشان بوده و در راه مبارزه با ستمگران از جان خود گذشتند، یکی از مؤلّفه­های مهم ادبیات پایداری است. صفارزاده نیز در قالب‌ شعر، یاد و خاطرة قهرمانانی‌ را که‌ براي حفـظ‌ ایـران جان­فشانی‌ کردند زنده نگه‌ داشته‌ است‌: «و نوجوانان/ دور از حصار تجزیه‌ و تحلیل‌/ یک‌ شبه‌ مرد جوان شدند/ پهلوان شـدند/ در جبهـه‌/ رزمنـدگان دنبال مقصد ثاراﷲ/ هماره/ مجموعه‌ شهادت را/ مانند نعمتی‌/ از هم‌ ربوده­اند/ آوازة دلاوري آنان/ چونـان حکایت‌ همیشه‌ مظلومان/ پشت‌ حصاري از/ رسانه‌­هاي جمعی‌ سلطه‌/ اسیر مـی‌مانـد» (صـفارزاده، ١٣٨٤‌: ٣٤).  در اینجا شاعر، صفارزاده جوانان و نوجوانانی که عزم نبرد و ایستادگی کردند به پهلوانانی نامی و دلیر تشبیه نموده که برای نیل به شهادت گوی سبقت را از یکدیگر می‌ربودند. شاعر در ادامه ضمن مظلوم و مردانه قلمداد کردن شهدا، رسالت عظیم آنان را مبارزه با جهان خواران می‌داند: «سال گذشته‌/ سال دلاوري مردان بود/ سال محاربه‌ با نامردان/ جهان/ اجیر جهان خواران بود/ جهان/ پر از خصومت‌ با مظلومان/ جهان پر از عداوت با ما بود» (همان: ١٢). صفارزاده در نهایت ضمن افسوس از جا ماندن از قافله شهدا، به تبیین و ترسیم جایگاه والای شهدا می‌پردازد، است: «آه اي شهید/ دست‌ مرا بگیر/ با دست‌ هایی‌/ کز چادرهاي زمین‌ کوتاه­تر/ است‌/ دست‌ مرا بگیـر/ مـن‌ شـاعر هستم‌/ با جان زخم‌دیده/ من‌ آمده­ام که‌ پیش‌ شما باشم‌/ و در موعود/ دوبـاره بـاهم‌ برخیـزیم‌» (صـفارزاده، ١٣٨٦: ٤١).

 

2-4-3-استکبار­ستیزی

هر دو شاعر در استکبارستیزی، ابتدا اشغالگران را به جانورانی ددمنش و درنده تشبیه نموده و سپس مبارزان را به­نوعی به انقلاب دعوت می‌کنند:

گرگ: اساساً گرگ نمایندة اهریمن‌ اسـت‌ و نمایندة نیـروي شر و نماد آز و بـی‌­رحمـی‌ و مـرده­خـواري است. صفارزاده از گرگ به­مثابۀ نمادی از هجوم و حشی گری متجاوزان یاد کرده است: «در پهنۀ‌ دشت‌ هم‌ خبري نیست‌/ شکار گرما پیدا نمـی‌شـود/ هجـوم زوزة گرگـان/ تـو را بـه‌ یـک‌ حصـار فرامی‌خوانند» (صفارزاده، ١٣٨٤‌: ٨٧).

شیاطین‌: از دیگر نمادهای اهریمنی در شعر صفارزاده، شیاطین هستند که عامل اصلی فتنه­انگیزی و تفرقه­افکنی به­شمار می­روند: «و او که‌ می‌دانست‌/ که‌ اتحاد شیاطین‌/ جداگر نهانی‌ ملّت‌ها/ نگونگر نظام هویت‌هاست»‌ (همان: ٢٧).

زنبور: صفارزاده در تشبیهی دیگر، دشمنان و استعمارگران را به زنبورهایی خطرناک تشبیه نموده است که با نیش‌های خود حریصانه چشم طمع به شهد کشور را دارند: «مغز و دل طلایی‌ تو/ مقصد زنبوران است‌/ آن نیش‌هاي حریصانه‌/ بی‌مکث‌ و بی‌امان/ شهد تو را ز سینه‌ درو می‌کنند» (همان: ٩١).

عنکبوت: نمادی دیگر از ددمنشی و حیله­گری در اشعار صفارزاده، عنکبوت است که دشمنان در آن، به عنکبوتی که شکارش را در تارهای خود به دام می اندازد تشبیه شده است: «اي نونهال/ هموار و نرم و روشن‌ می‌خوانی‌/ در این‌ تلاوت معصومانه‌/ چونان­که‌ در صداي ناب اذان/ جان از مجاورت دلتنگی‌ها/ از لانه‌هاي عنکبوتی‌ این‌ روزمره‌ها/ پر می‌کشد به‌ خیمه‌هاي سرمدي بالا» (همان: ١٣١).

کفتار: حیوانی‌ لاشخور است‌ و در شعر صفارزاده نماد دشمن‌ و ظلم‌ و ستم‌ است‌: «تویی‌ که‌ منتظري/ چگونه‌ منتظري/ که‌ پنجه‌ کفتار کفر/ نسوج روح تو را نگسلد/ و قلب‌ تـو را نشـکند/ در هر زمان/ مهمیز جهل‌/ مهمیز ظلم‌/ بر گُردة شعور تو می‌کوبد خوابزده/ از درك این‌ محاسبه‌ خالی‌ هستند» (همان:١٥٠).

روباه: روباه سمبلی از مکر و نیرنگ و حیله‌گری‌ است. صفارزاده در اشعار خود از دشمنان غاصب به­مثابۀ روباهی مکار و حیله‌گر یاد می‌کند که با مکر و حیله وطن و مملکت آنان را غصب کرده‌اند: «مردان ظاهري/ دهشت‌زده/ تو را به‌ سان جذامی‌ها/ بـه‌ محفل‌ تنهایی‌ راندند/ روباه روز/ روباه شب‌/ مجموعه‌ فریب‌ شبانه‌روز» (صفارزاده، ١٣٨٤‌: ١٧١).

 

3-نتیجه­گیری

در این مقاله، هدف اصلی نویسندگان ارائۀ پاسخی مستدل به این سوال بوده است که مهم­ترین مؤلّفه‌های ادبیات پایداری در شعر طاهره صفارزاده شاعر ایرانی و مصطفی وهبی‌التل شاعر و نویسندة اردنی کدامند؟ در این راستا سه مفهوم کلان آزادی وطن، دعوت به مبارزه و پایداری و استکبارستیزی در اشعار هر دو شاعر برجسته و مشترک است. از مطالعۀ آثار مصطفی وهبی التل این­گونه برمی­آید که در آثار وی گرایش­های سیاسی و اجتماعی خویش را آشکار کرده است که گویای هدف اصلی او که همان آگاهی و بیداری در مردم است. عرار در نثر خود از اینکه گرایش­های سیاسی و اجتماعی خود را به­طور علنی و واضح بیان کند هیچ ابایی نداشت و با وجود فشارها و تهدیدهایی که از جانب حکومت وقت بر او تحمیل می­شد، هرگز از هدف خود که همان آگاهی و بیداری مردم جامعه است دست برنمی دارد و بیشتر اوقات با لحنی تند و با صراحت بیان، بی پروا حاکمان بی تدبیر و بی لیاقت را مورد خطاب و عتاب قرار می­دهد و آنان را عاملان اصلی شرایط نابسامان حاکم بر جامعه می­داند. نثری که از عرار به دست ما رسیده نشان­دهندة این نکته است که وی در قالب نامه و داستان سعی نموده ادبیات پایداری را در نثر به نمایش بگذارد و در این راه گاهی به اسطوره­های دینی همچون لوط پناه می­برد. وی با استفاده از رمز و کلامی رمز گونه انبیا الهی را اسوه مقاومت می‌داند و انسان عصر حاضر را به مقاومت و پایداری فرا می‌خواند. از طرفی، در اشعار صفارزاده مواردی مانند: آزادي، عدالت‌، وطن‌پرستی‌، استعمارستیزي، تکریم‌ شـهیدان و ستایش‌ رشادت دلاورمردان و قهرمانان، تشویق‌ به‌ مبارزه، دیگر آرمان­های والاي شاعر اسـت‌. از آنچـه‌ گذشـت‌ مـی‌تـوان نتیجه‌ گرفت‌ دو شاعر به‌ خوبی‌ توانسته‌اند در جهت‌ حفظ‌ سرزمین‌ خود، مبارزه با ستمگران و دعوت به مبارزه و قیام به‌ ایفاي نقش‌ بپردازند. صفارزاده و عرار با وجـود سـادگی‌ و روشنی‌ اشعارشان، تمام توان خود را در جهت‌ حفظ‌ سرزمینشان به‌ کار گرفته‌اند. در اشعار آن‌ها روحیه‌ دینـی‌ و مـذهبی‌ بـا روحیه‌ ملّی‌ درهم‌ آمیخته‌ است‌ و دو شاعر این‌ امور را جدایی‌ناپذیر می‌دانند. آن‌ها در اشعار خویش‌ سعی‌ نموده‌اند روحیـه‌ دینی‌ مردم را حفظ‌ نموده و در گسترش و حفظ‌ اسلام تلاش نمایند.

در پایان نویسندگان به ترسیم نمودار بسامدسنجی مؤلّفه‌های ادبیات پایداری در اشعار طاهره صفارزاده و عرار مبادرت خواهند کرد:

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 1- بسامدسنجی مّؤلفه‌های ادبیات پایداری در اشعار عرار

 

 

نمودار 2- بسامدسنجی مّؤلفه‌های ادبیات پایداری در اشعار صفارزاده

 

منابع

کتاب

1-البلوله، الزین، محمّد موسی، (2010)، رسالة الاغتراب و الحنین في الشعر المهجري، خرطوم: جامعة الخرطوم.

2-التل، مصطفی وهبی، (1999)، رباعیات عمر الخیام، حققها و استخراج اصولها و درسها یوسف بکار، الطبعةالثانیة، امان: مکتبة الرائدالعلمیة.

3-التل، مصطفی وهبی، (1998)، عشیات وادی الیابس، دیوان مصطفی وهبی التل(عرار)، جمع و تقدیم و تحقیق زیاد الزعبی، الطبعةالثانیة، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات و النشر.

4-بدوی، محمّدمصطفی، (1401)، تاریخ ادبیات معاصر عرب، ترجمة امیرحسین اللهیاری، تهران: مولی.

5-جبران خلیل، جبران؛ قبانی، نزار و درویش، محمود، (1397)، شعر جهان عرب، ترجمة فیروز شیروانلو، تهران: روزبهان.

6-حبیبی نژاد، ذبیح الله، (1395)، طاهره صفارزاده، تهران: سورة مهر.

7-صفارزاده، طاهره، (1386)، بیعت با بیداری، تهران: هنر بیداری.

8-صفارزاده، طاهره، (1384)، دیدار با صبح، تهران: پارس کتاب.

9-شلتاغ، عبود شراد، (2001)، تطوّر الشعرالعربي الحدیث الدوافع، المضامین، الفن، امان: دار مجدلاوی.

10-کامکاری، محمّد، (1402)، مواجهه با غرب از دیدگاه متفکّران جهان عرب، تهران: قصیده سرا.

11-نامور مطلق، بهمن، (1401)، ادبیات تطبیقی؛ (مفاهیم مکاتب انواع و پیکره­ها)، تهران: لوگوس.

12-نیک‌بخت اردکانی، زهرا، (1401)، انگاره‌های هویتی در ادبیات پایداری، تهران: سنجش و دانش.

 

مقالات

1-ابویسانی، حسین؛ ناظمیان، هومن؛ فلاحتی، صغرا و مسکنی، راضیه، (1396)، «از نمونه‌های پیوندهای تاریخی ادبیات ایران و اردن (مطالعه موردی؛ عَرار و خیام)»، مجلة تاریخ ادبیات، دورة 10، شمارة 1: 26-5.

2-ارجستانی، محمّد؛ چگینی، اشرف و قوجه زاده، علیرضا، (1401)، «نگاهی تطبیقی بر ادبیات مقاومت و پایداری در شعر قیصر امین‌پور و کمال ناصر»، مجلة جستارنامه ادبیات تطبیقی، دورة 6، شمارة 21: 184-158.

3-حسینی، لیلا و صدقی، حامد. (1399). «بررسی پارادوکس در شعر عرار مطالعۀ موردی: دیوان (عشیات وادی الیابس)»، مجلة زبان و ادبیات عربی، دورة 12، شمارة 2: 56-36. 

4-غیبی، عبدالاحد و احمری، فرزانه. (1394). «بررسی تطبیقی مفاهیم مقاومت و پایداری در اشعار فدوی طوقان و طاهره صفارزاده»، ادبیات پایداری، 7(13): 248-227.

5-فرمی­باف، سید حسین؛ خواجه­پور، کمال و عاصی مذنب، ابوالقاسم، (1401)، «مبانی قرآنی ضرورت مقاومت در اشعار فارسی»، مجلة جستارنامه: ادبیات تطبیقی، دورة 6، شمارة 22: 261-225. 

6-فعلی، بهنام؛ فاتحی نژاد، عنایت الله و سلامت باویل، لطیفه. (1400). «نگاهی تطبیقی بر «استعمار و استبداد­ستیزی» در اشعار بشری البستانی و طاهره صفارزاده»، مطالعات ادبیات تطبیقی، 15(59): 285-267.

7-موذنی، علی محمّد و ربابعه، بسام علی. (1381). «تلاش­های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، 4(8): 170-155.

8-موسی­آبادی، رضا و نوروز، مهدی، (1397)، «بررسی تطبیقی جلوه‌های مبارزه با استعمار انگلیس و روس در انقلاب مشروطه (مطالعۀ موردی: اشعار نسیم شمال و ملک­الشعرای‌ بهار)»، مجلة جستارنامه: ادبیات تطبیقی، دورة 2، شمارة 5: 80-48.

 

 

3

 

---

[1] 1 Ph.D Candidate, Department of Arabic Language and Literature, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. [e-mail]

[2]  Assistant Professor, Department of Arabic Language and Literature, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. [e-mail] (Corresponding Author)

[e-mail]

[3]  Associate Professor, Department of Arabic Language and Literature, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. [e-mail]

[4] 1 دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات عربی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. [e-mail]

[5] 2 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.(نویسندۀ مسئول) [e-mail]

[6] 3 دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. [e-mail]

---