بررسی تطبیقی حبسیات ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان
الموضوعات : جستار نامه: ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)
اسماعیل اسلامی
1
(استادیار گروه زبان و ادبیّات عربی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران.
(نویسندۀ مسئول))
الکلمات المفتاحية: ادبیات تطبیقی, فدوی طوقان, ملکالشعرای بهار, مکتب آمریکایی, حبسیه,
ملخص المقالة :
زمینه‌های مشترک فکری ماحصل مسائل مشترک اجتماعی است و تجلّی این امر را می‌توان در ادبیّات یافت. با کاوش در آثار ادبی می‌توان به چگونگی شکل‌گیری اندیشه‌های همسان در بین ادبا پی‌برد. تحقیق حاضر به روش توصیفی- تحلیلی، بارویکرد ادبیات تطبیقی و براساس مکتب آمریکایی به بررسی حبسیه‌سرایی در اشعار ملکالشعرای بهار ادیب ایرانی و فدویطوقان، شاعر فلسطینی خواهد پرداخت و بارزترین مضامین زندانسرودههای آنان را، مورد مطالعه و مداقّه قرار خواهد داد؛ زیرا ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان، از شاعران مبارز و طالب آزادی هستند که بهترین سال‌های عمر خود را در زندان و تبعید به سر بردند. هر دو از محیط دلگیر و فضای غیرانسانی خویش نالیده و حبسیه‌سرایی کرده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که وطن‌گرایی، استعمارستیزی، دعوت به مقاومت، ترویج دعوت به همبستگی و پایداری، ترویج عدالت و عدالت مداری، گرامیداشت مقام شهید و آزادی‌خواهی و امید مضامین مشترک در اشعار این دو شاعر است و بهنظر می‌رسد قرار گرفتن دو شاعر در وضعیت و درک تجربه مشابه، مقدمات چنین امری را فراهم کرده باشد.
_||_
A Comparative Study of the Imprisonments of Malek al-Shoara Bahar and Fadavi Touqan
Esmaeil Eslami1
Abstract
Common intellectual fields are the result of common social issues and the manifestation of this can be found in literature. By exploring literary works, one can find out how similar ideas are formed among writers. The present research will deal with the descriptive-analytical method, with the approach of comparative literature and based on the American school, to examine imprisonment in the poems of Malek al-Shoara, an Iranian poet, and Fadavi Touqan, a Palestinian poet, and will study and discuss the most obvious themes of prison in their poems. Malek al-Shoara Bahar and Fadavi Touqan are poets who fought and sought freedom and spent the best years of their lives in prison and exile. Both of them have complained about their depressing and inhuman environment and have been imprisoned. The results of the research show that patriotism, anti-colonialism, call to resistance, promotion of solidarity and stability, promotion of justice and fairness, honoring the position of martyr and freedom and hope are common themes in the poems of these two poets and it seems that the two poets are in a situation and the understanding of the similar experience has provided the prerequisites for such a thing.
Keywords: imprisonments, comparative literature, American school, Malik al-Shoara Bahar, Fadavi Touqan.
Resources
Books
1) Holy Quran
2) Abad, Marzieh. 2001. Abyssinian poetry in Arabic literature from the beginning until now. Mashhad: Press of Ferdowsi University of Mashhad.
3) Amin Moghdisi, Abul Hasan. 2007. Comparative literature based on the comparison of Malek Shaarai Bahar, Mohammad Taghi Bahar and Amir al-Shaara Ahmad Shoghi, first edition, Tehran: University of Tehran.
4) Badavi, Mustafa. 1990. A selection of contemporary Arabic poetry; Translated by Gholamhossein Yousef and Yousef Bekar, first edition, Tehran: Sokhn
5) Al-Bustani, Fouad Afram. 2005. The new Arabic-to-Persian culture (translated by Manjad al-Talib); Translated by Mohammad Bandarrigi, 19th edition, Tehran: Islamic.
6) Bekar, Yusuf. 2004. Fadavi Tughan (Al-Shaara Al-Alam), Beirut: Dar al-Manahel.
7) Bahar, Mohammad Taghi. 1976. By Mohammad Malekzadeh, Tehran: Ferdowsi, vol.3.
8) Bahar, Mohammad Taghi. 2001. A selection of poems by Malek al-Shaarai Bahar; With an introduction by Mehrdad Bahar and Mohammad Reza Shafiei Kodkani, first edition, Tehran: Marwarid.
9) Al-Khatib, Hossam, (1999), Afaq al-Adab Al-Maqaran, Arabic and International, Damascus: Dar al-Fekr.
10) Dehkhoda, Ali Akbar. 1998, Dehkhoda dictionary, Tehran: University of Tehran.
11) Zarrin Koob, Abdul Hossein. 1993. With Karvan Halleh, Tehran: Elami.
12) Shekhari Mir, Mullah. 2013. Analysis of elements of resistance in the poems of Qaiser Aminpour and Fadavi Touqan. Master's thesis of the Ministry of Science, Research and Technology - Research Institute of Humanities and Cultural Studies - Research Institute of Literature.
13) Shukri, Ghali. 1987. Ebad of resistance, Tehran: New publication.
14) Karaba, Jamil.1982. Al-Ma'jam al-Falsafi, vol. 1, Beirut: Lan.
15) Tughan, Fadavi. 1987. Divan, Beirut: Dar al-Audeh.
16) --------------------. 1988. Divan, Beirut: Dar al-Audeh.
17) Toukhan, Fadavi. 2005. Al-Amal al-Sha'ariyyah Al-Mulama, Beirut: Dar al-Awda.
18) Zafari, Valiullah. 1996. Abyssinia in Persian literature from the beginning of Persian poetry to the end of Zandiyeh, Tehran: Amir Kabir.
19) Ghafari, Gholam Ali. 2010. A comparative study of the imprisonments of Malik al-Shaarai Bahar and Ahmed al-Safi al-Najafi, master's thesis of Islamic Azad University, Tabriz branch.
20) Makki, Al-Tahir Ahmed, (1987), Al-Adab Al-Maqar, Principles, Development and Methods, Cairo: Dar al-Maarif.
21) Al-Nabulsi, Shaker. 1963. Fadwi Tuqan and contemporary Jordanian poetry, Cairo: Al-Dar al-Qoumiyya for printing and publishing.
22) Yousefi, Gholamhossein. 1994. Cheshme Roshan; A meeting with poets, Tehran: Elmi.
Articles & Thesis
1) Chenari, Ali Akbar and Habibi, Ali Asghar. 2013. Symbols of women's stability in Toqan's Fadavi poetry, Journal of Arabic Language and Literature, third year, number 4, pp. 1-23.
2) Radfar, Abulqasem. 2009. A comparative introduction to Persian and Urdu poetry in the constitutional period, Comparative Literature Quarterly, Islamic Azad University, Jiroft branch, third year, number 9, pp. 69-85.
3) Rostami Qala, Kamran. 2014. Investigation and comparison of political and social themes in the poems of Abdullah al-Bardoni and Malek al-Shaarai Bahar. Master's thesis of Islamic Azad University, Kermanshah Branch - Faculty of Literature and Humanities.
4) Ravanshad, Asghar; Kohori, Gholamhossein; Nazaritrizi, Amin. 2014. Reflection of resistance in Ebrahim Moqadameh's poetry, Sustainable Literature Journal, Shahid Bahonar University of Kerman, Faculty of Literature and Humanities, 7th year, 13th issue, Autumn and Winter 49, pp. 67-92.
5) Seyedi, Seyed Hasan and Salem, Shirin. 2013. Manifestations of sustainability in Fadavi Touqan's poems, Sustainable Literature Journal, Faculty of Literature and Human Sciences, Shahid Bahonar University, Kerman, 6th year, No. 6 and 5, pp. 185-208.
6) Sherkat Moghadam, Sadiqeh, (2008), "Adaptation of schools of literature", Journal of Comparative Studies, third year, number 12, pp. 51-71.
7) Farzi, Hamidreza, Alipuran Lashkarshekhan, Elham. 2018. A comparative study of the imprisonments of Malik Al Sharai Bahar and Nazem Hekmat. Jiroft Journal of Comparative Studies. Volume 5, Number 18, Serial Number 18, pp. 111-133.
8) Fallah Manal and Azarshab, Mohammad Ali. 2019. The correlation of artistic image and organic unity in the romantic poetry of Fado Touqan. Scientific Journal of the Iranian Association of Arabic Language and Literature (Quarterly), 16(54), 1-27.
9) Kayani, Hossein and Mir Qadri, Seyyed Fazlullah. 2009. Martyr and Veteran in the Poem of Ebrahim Tuqan, Poet of Palestinian Resistance, Sustainable Literature Journal, Shahid Bahonar University of Kerman, Faculty of Literature and Humanities, 1st year, 1st issue, pp. 127-142.
10) Lamely Gio, Ahmed. 2022. Comparative typology of the personality of Malek al-Shaarai Bahar and Fadavi Touqan through the prison of their poems based on the Enneagram school. World Contemporary Literature Research, 27(1), 431-459.
11) Mustafavi Nia, Seyyed Mohammad Razi and Jabbari Danaloui, Mehdi. 2008. Comparison of the rhetorical element - metaphor - in Khaqani's and Abu Firas's Habsiat, Comparative Literature Quarterly of Jiroft Islamic Azad University, third year, vol. 10, pp. 219-242.
12) 12) Musa Abadi, Reza and Nowroz, Mehdi, (2017), "Comparative study of the effects of the struggle against British and Russian colonialism in the constitutional revolution (case study: Nasim Shamal's poems and Malik Al-Shaarai Bahar's poems)", comparative literature thesis, period 2, No. 5, series 5, pp. 48-80.
13) 13) Musa Abadi, Reza and Fakhr Islam, Betoul, (2017), "Comparative study of the foundations of nationalism in the poetry of Ahmad Shoghi and Seyyed Ashraf al-Din Hosseini", Comparative Literature Review, Volume 2, Number 3, Series 3, pp. 28-55
بررسی تطبیقی حبسیات ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان
اسماعیل اسلامی2
چکیده
زمینه‌های مشترک فکری ماحصل مسائل مشترک اجتماعی است و تجلّی این امر را می‌توان در ادبیات یافت. با کاوش در آثار ادبی می‌توان به چگونگی شکل‌گیری اندیشه‌های همسان در بین ادبا پی‌برد. تحقیق حاضر بهروش توصیفی- تحلیلی، با رویکرد ادبیات تطبیقی و براساس مکتب آمریکایی به بررسی حبسیه‌سرایی در اشعار ملکالشعرای بهار ادیب ایرانی و فدوی طوقان، شاعر فلسطینی خواهد پرداخت و بارزترین مضامین زندانسرودههای آنان را، مورد مطالعه و مداقّه قرار خواهد داد؛ زیرا ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان، از شاعران مبارز و طالب آزادی هستند که بهترین سال‌های عمر خود را در زندان و تبعید به سر بردند. هر دو از محیط دلگیر و فضای غیرانسانی خویش نالیده و حبسیه‌سرایی کرده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که وطن‌گرایی، استعمارستیزی، دعوت به مقاومت، ترویج دعوت به همبستگی و پایداری، ترویج عدالت و عدالت مداری، گرامیداشت مقام شهید و آزادی‌خواهی و امید مضامین مشترک در اشعار این دو شاعر است و بهنظر می‌رسد قرار گرفتن دو شاعر در وضعیت و درک تجربه مشابه، مقدمات چنین امری را فراهم کرده باشد.
واژه‌های کلیدی: حبسیه، ادبیات تطبیقی، مکتب آمریکایی، ملکالشعرای بهار، فدوی طوقان.
1-مقدمه
از گذشته‌های دور تا به امروز حبسیه‌سرایی از جمله موضوعات شعری بوده است که در شعر عربی و فارسی وجود داشته و در طی دوره‌های مختلف به اشکال گوناگون متجلّی شده است. حبسیات یا ادبیات زندان، عبارت است از فریادهای تضرع‌آمیز افرادی که بهدلایل مختلف سیاسی، اجتماعی و اعتقادی از دیار جدا شده‌اند و در زندان از ابتدایی‌ترین حقوق انسانی، محروم شده‌اند.
یکی از ویژگی‌های این نوع ادب این است که در آن احساسات راستین بشری متجلّی شده است. این ویژگی، به حبسیات جذابیتی خاص می‌بخشید و از منظر انسانی آن را ارزشمند می‌سازد. بهدلیل وجود موقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی و دینی مشابه در دو کشور فلسطین و ایران و باتوجه به تاریخ مبارزات این دو کشور و ایستادگی آنها در برابر استعمار خارجی کنند. قشر روشنفکر و متفکّر این جوامع همواره درصدد انتقاد از وضعیت سیاسی و اجتماعی حاکم بودند و به این دلیل حبسیات و شعر زندان در انعکاس این عوامل نقش به سزایی داشته است. باتوجه به مشترکات فراوان میان زبان عربی و فارسی، در این نوع از شعر نیز می‌توان مضامین مشترکی را مشاهده کرد، لذا این پژوهش، به بررسی حبسیات و زندانسرودههای ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان اختصاص یافته است. پژوهش حاضر گذشته از تبیین جایگاه ادبی ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان و اشعاری از آنها که در روند مقاومن و پایداری تأثیر بسزایی داشته، برآن است برخی مضامین و مؤلّفه‌های مشترک حبسیه‌سرایی در اشعار این دو شاعر را نظیر وطن‌گرایی، استعمارستیزی، دعوت به مقاومت، ترویج دعوت به همبستگی و پایداری، عدالت، گرامیداشت مقام شهید و آزادی‌خواهی و امید، مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.
1-1-بیان مسئله
مسئلۀ اساسی در این پژوهش تبیین مضامین آن دسته از اشعار ملکالشعرای بهار، شاعر معاصر ایران و فدوی طوقان، شاعر معاصر فلسطین است که در زندان، تبعید و شرایط نابسامان و دشوار جامعه سروده شده و نیز بررسی نقش این دو شاعر در زمینه مقاومت و ایستادگی در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی و رسیدن دو ملّت به آزادی، از طریق سرودن حبسیات است.
1-2-اهمّیت و ضرورت تحقیق
اهمّیت پژوهش حاضر در این است که ضمن تبیین جایگاه ادبی ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان بهعنوان چهره‌های سرشناس و متعهّد در ادبیات معاصر فلسطین و ایران، وجوه اشتراک و افتراق مضامین شعری ایشان را از منظر حبسیه‌سرایی مورد بررسی قرار می‌دهد.
1-3- پیشینة پژوهش
با نگاهی اجمالی به پژوهش‌های انجام شده در زمینه حبسیه‌سرایی درمی‌یابیم که بخش قابل توجهی از شعر فارسی و عربی به این موضوع اختصاص دارد که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
تورج زینی‌وند و پیمان صالحی (1391ش) در مقالۀ «حبسیه‌سرایی در شعر عربی و فارسی (پژوهش تطبیقی: شعر ابوفراس و بهار)»، مضمون‌ها و ساختارهای مشترک یا متفاوت حبسیههای ابوفراس حمدانی و ملکالشعرای بهار را مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که حبسيات آن دو، پيوند مستقيمي با رخدادهاي سياسي- اجتماعي زمانشان دارد و با بررسي بندمويه‌هاي آنان مي‌توان به اوضاع سياسي، اجتماعي و فرهنگي جامعه‌اي که در آن میزیستهاند، پی برد.
مریم خلیلی جهانتیغ و مرضیه قاسمیان (1394ش)، در مقالۀ «تحلیل زندان در سروده‌های بهار و محمود درویش» به این نتیجه رسیدند كه حبسيات این دو مي‌تواند يكي از منابع اصلي آگاهي از هنر شعري ايشان و شناخت عنصر عاطفه، احساس و شخصيت آن دو شاعر باشد. حبسيه‌هاي بهار و درويش پيوند مستقيمي با رويدادهاي سياسي و اجتماعي عصرشان دارد.
علی دودمان کوشکی و عیسی داراب‌پور (1390)، در مقالۀ «وصف زندان و احوال درونی در زندانسرودههای فارسی و عربی» مضامین وصفی را در زندانسرودههای فارسی و عربی بررسی نمودند و دریافتند که اینگونه سروده‌ها از جهت به کارگیری مضامین و اغراض شعری دارای نقاط مشترک فراوانی هستند.
محمّدحسین محمّدی و علی‌جعفر جعفر (1395ش)، در مقالۀ «بررسی تطبیقی ادبیات زندان در ورق‌پاره‌های زندان بزرگ علوی و شرق المتوسّط عبد الرّحمن منیف»، پس از بررسی حبسیههای این دو تن، پی بردند با آنکه علوی و منیف، سال‌های طولانی از عمر خود را در خارج از وطن سپری کردند، ولی عشق به وطن در دل آنها جای گرفته و برای رسیدن به آزادی و عدالت و پیشرفت اجتماعی از مواضع خود بازنگشتند.
محمّداحمد الزغول (1331) در پژوهش «اغراض حبسیه در ادبیات عربی و فارسی با تکیه بر حبسیات ابوفراس حمدانی و مسعود سعد سلمان»، پس از بررسی حبسیات این دو شاعر به این نتیجه رسیدند که این نوع اشعار از شعر دیگر این دو شاعر متمایز است؛ زیرا زاییدۀ حالات روحی و نفسی ویژه‌ای هستند که رنگ خود را بر قریحۀ آنان گسترده است.
فلاح و آذرشب (1399ش) در مقاله‌ای به بررسی همبستگی تصویر هنری و وحدت ارگانیک در شعر رومانتیک فدوی طوقان پرداختند. براساس نتایج تحقیق آنان تصویر هنری شعر رومانتیک فدوی طوقان بر همانندی روانی تاکید داشت و تصویری الهام‌بخش بود.
لامعی گیو (1401ش) در مقالۀ «تیپ‌شناسی تطبیقی شخصیت ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان از خلال زندان‌سروده‌هایشان براساس مکتب انیاگرام» بر اساس مکتب انیاگرام به تیپ‌شناسی تطبیقی شخصیت ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان از خلال زندان‌سروده‌ها پرداخته است. بر اساس اصول انیاگرام، هر شخصی فقط دارای ویژگی‌های یک تیپ است. بر اساس نتایج وی ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان با توجه به مسائل سیاسی، اجتماعی و مشکلات جامعه، سروده‌های بسیاری را به ادبیات پایداری اختصاص داده‌اند که بیانگر پشتکار، واقع‌بینی، مسئولیت‌پذیری و جمع‌گرایی آنان است. تفاوت جستار حاضر با پژوهش لامعی گیو در این است که ضمن در نظر گرفتن مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، جدول و نمودار بسامدی نیز ترسیم شده است.
1-4- روش تحقیق
این پژوهش بر آن است تا بهروش توصیفی-تحلیلی، با رویکرد ادبیات تطبیقی و با توجه به مکتب آمریکایی این رویکرد به بررسی نحوۀ تجلّی و نمایاندن حبسیه‌سرایی در شعر ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان بهعنوان شاعرانی از ایران و فلسطین، بپردازد. اطلاعات مورد نیاز برای انجام این تحقیق بهشیوة بررسی مستقیم متون، و روش کتابخانه‌ای حاصل و یافته‌ها تجزیه و تحلیل شده است.
2- ادبیات تحقیق
2-1-حبسیه
در فرهنگ‌های لغت حبسیه «شعری که شاعر در مدّت زندانی بودن در شکایت از حال و بیان رنج‌های خود می‌سراید» (دهخدا، 1377ش: ذیل واژه). اشعار حبسیه یا ادبیات زندان را می‌توان همان نغمه‌هاى غم‌آلود و پر از درد اسیران در زندان دانست که دزدانه در پى کاغذپاره‌هایى بودند تا سوز دل خویش را به بیرون از قفس زندان هدایت کنند. شاعرانى نیز بودند که امکان نوشتن بر روی کاغذپاره‌ها برایشان میسّر نبود و فریادهاى تضرع‌آمیز خود را با انگشتان خویش بر دیوار زندان نقاشى می‌کردند. گرچه زندان ابزاری است برای اصلاح مجرم و حفظ جامعه از گزند و آزار اما در گذشته این کار بیشتر با اهداف انتقام‌جویانه صورت می‌گرفت تا ادیبان و شاعرانی که تأثیر بهسزایی در روح و اندیشة مردم جامعه داشتند از حرکت در مسیرشان باز دارند (غفارى، 1398: 21). بنابراین، بین به زندان افتادن ادیب و یک مجرم تفاوت وجود دارد؛ چرا که اوّلی به جرم ناکرده بهدلایل سیاسی و غیرسیاسی به زندان افتاده است و دیگری بهدلیل ارتکاب جرمی به زندان افتاده است. اوج نفرت و شدّت انزجار را می‌توان در حبسیههای شاعران دید. حبسیه، ناله و فریاد انسانى مظلوم و ستمدیده است که زیر شکنجه‌هاى ظالمان دست‌وپا می‌زند و با انواع فشارهاى روحى دست‌به‌گریبان است (مصطفوىنیا و جبارى دانالویى، 1388: 220). حبسیه، عموماً با زبانی صریح بیان می‌شود و بهدلیل شرایط و مقتضیات هر دورة تاریخی، جلوه و نحوة بروز می‌تواند با دورة دیگر متفاوت باشد (سیدی و سالم، 1391: 187).
2-2- مکتب آمریکایی در ادبیات تطبیقی
ادبيات تطبيقي يعني مطالعه ادبيـات در آن سـوي مرزهـاي يـك كشـور خـاص و مطالعه روابط موجود ميان ادبيات و ديگر حوزه‌هاي معرفتي و اعتقادي؛ مثل هنرها (نقاشي، پيكرتراشي، معماري، موسيقي)، فلسفه، تاريخ، علـوم اجتمـاعي (سياسـت، اقتصاد، جامعه‌شناسي و...) و علوم و اديان و ... . به اختصار مي‌توان گفت كـه ادبيـات تطبيقي يعني مقايسة ادبيات يك كشور با ادبيات يك يا چند كشـور ديگـر، و نيـز مقايسة ادبيات با ديگر حوزه‌هاي تعبير انساني (الخطیب، 1999م: 50). پس از جنگ جهانی دوم محقّقان آمریکایی در واکنش به مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی، مکتب آمریکایی را بنیان نهادند.
ادبیات تطبیقی آمریکایی بدون توجه به موانع سیاسی و نژادی و زبانی به بررسی ادبیات می‌پردازد. نمی‌توان ادبیات تطبیقی را در شیوه و روش واحدی محصور نمود... یا آن را در روابط تاریخی موجود منحصر کرد. چه، پدیده‌های بسیار ارزشمند مشابهی در زبان‌ها، یا انواع ادبی رایج در جهان وجود دارد که با یکدیگر پیوند تاریخی ندارند... همچنین نمی‌توان ادبیات تطبیقی را در تاریخ ادبیات تطبیقی را در تاریخ ادبیات محدود کرد و نقد ادبی و ادبیات معاصر را از آن دور نمود (مکی، 1987م: 196).
در این مکتب، برخلاف مکتب فرانسوی، نقد مستقیم و بی‌واسطۀ ادبیات بدون تکیه بر آثار ادبی خاص و پس زمینۀ تاریخی آنها صورت می‌گرفت. اهداف این مکتب، نزدیکی بیشتری با تفکّرات گوته- در راستای همکاری میان ملّت‌ها داشت و سعی آن، رسیدن به حقایق انسانی بر پایه معماری ادبی متجلّی در ادبیات انسانها در هر زمان و هر مکان بود (شرکت مقدم، 1388: 69).
2-3-معرفی ملکالشعرای بهار
از شاعران برجستة دورة مشروطه در ادب فارسی ملکالشعرای بهار (1330.ش/1951م) است که سال‌های زندان خود را به زیبایی به نظم کشیده است. بهار از فعّالان عرصة سیاست و فرهنگ بود و در زمرة روزنامه‌نگاران بزرگ تاریخ معاصر ایران به شمار می‌رفت. در زمینة شعر و ادب فارسی ملکالشعرای بهار، جزء صاحب‌نظران بود و در زمینه سبک‌شناسی کتاب سه‌جلدی (سبک‌شناسی) را به رشتة تحریر درآورد (امین مقدسی، 1386: 61). دیوان بهار از بدیع‌ترین دیوان‌های ادب پارسی در عصر مشروطه است (حاکمی، 1386: 80).
2-4-معرفی فدوی طوقان
فدوی طوقان (1423ه.ش/2003م) نویسنده و شاعر فلسطینی نقش مهمی در نشان دادن مجاهدت‌های فلسطین در مبارزه علیه اشغالگران صهیونیست ایفا کرده است. وی، در زمرة مشهورترین چهره‌ها در ادبیات پایداری جهان عرب، در قرن بیستم میلادی، است که با سرودن اشعاری جوانان فلسطینی را به پایداری و مبارزه بر می‌انگیخت. آثار فدوی هم به‌صورت شعر و هم به‌صورت نثر تألیف شده‌اند. نخستین مجموعة شعر فدوی در سال1955م طوقان به نام وحدي مع الایّام (با روزگار تنهایم) انتشار یافت (بدوی، 1369: 403). تکرار و اسلوب از ویژگی‌های فنی در اشعار فدوی طوقان است (بکار، 2004م: 28). بخش بزرگی از شعرهای فدوی طوقان به فاجعة فلسطین اختصاص دارد و موضوع فلسطین و اشغال آن و مبارزه برای آزادی و مخالفت با رژیم نژادپرست از بنیادی‌ترین موضوعات شعر وی است (شکری، 1366: 480).
3- بحث
با بررسی اشعار دو شاعر مشخّص شد که بخش زیادی از حبسیات به هم نزدیک و شبیه هستند و در خلال آنها این دو شاعر دردهای خود بیان کرده‌اند، در ادامه به ذکر نمونه‌هایی از سروده‌های ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان همراه با مضامین آنها می‌پردازیم.
3-1- وطن‌گرایی
عشق به وطن برای هر انسان آزاده‌ای نشانه‌ای از ایمان است. پس بدیهی است اگر شاعر در بند نیز به وطن عشق بورزد و با جان‌ودل از آن دفاع کند؛ بنابراین یکى از موضوعاتى که در حبسیه‌سرایی مطرح مى‌شود، وطن‌دوستى و تنفر از بیگانه است (ظفری، 1375: 131). وطن‌دوستی از ویژگی‌های بارز بهار و از شاخصههای مهم بیانى و سبکى وی است (رادفر، 1388: 78). در دیوان شاعر عشق به ایران باستان هویداست. حتی تاریخ کهن ایران در نظر وی همچون آیینة عبرت است (زرین‌کوب، 1372: 379). در قصیده‌ای با مطلع:
در شـــهربند مهـــر و وفـــا دلبـــرى نماند |
| زیــر کـلـاه عشــق و حقیقــت سـرى نماند |
می‌توان به‌خوبی نفرت بهار از حضور بیگانگان در کشورش را فهمید. وی افرادی که موجبات این وابستگی را فراهم کرده‌اند، نفرین و از این اوضاع ناگوار انتقاد می‌کند.
هدف شاعران ماندگار شدن در تاریخ و تأثیرگذاری بر دیگران است که در پس آن همین اندیشة وطن‌دوستی و حفظ ارزش‌های اجتماعی است. در سال 1289 شمسی، زمانی که لشکر روسیه به منطقه خراسان و نواحی شمال ایران حمله کردند و ملکالشعرای بهار قصیدۀ «ای وطن من» را با مطلع زیر در خراسان سرود.
ای خطة ایــران مهــین، ای وطــن مــن |
| ای گشته به مهر تـو عجـین جـان و تـن مـن |
وطن زادگاه و مکانی برای حفظ اموال، ناموس، عزّت و شرف انسان است. بههمین سبب، یکی از نشانه‌های خردمندان، دلدادگی به وطن است (موسیآبادی و فخر اسلام، 1397: 39). فلسطین در اندیشه فدوی طوقان جای دارد و وطن‌دوستی، آن قدر در روح و جان وی رشد یافته و با وی عجین شده که عشق به وطن، برایش یک ضرورت محسوب می‌شود. وی سیاست‌مداری بی‌باک است و با اندیشیدن، احساسات درونی و ذوق هنری در زمینه ملی تعهد خویش به وطن را به مردم نشان داده است (سیدی و سالم، 1391: 193). از جمله موضوعاتی که حتی یک لحظه از آن غفلت نورزیده است توصیف فلسطین و عشق به آن است که این عشق را در جای‌جای دیوانش به نمایش می‌گذارد:
«یا فلسطینُ إطمئنّی/ أنا و الدارُ و أولادی قرابین خلاصِک/ نحنُ من أجلکَ نَحیا و نَموتُ»1 (طوقان، 1978م: 545).
وی با کلماتی ساده و روان بیان که بیانگر اوج حس وطن‌دوستی و عشق به سرزمینش است، وطن را چراغی فروزان و پرنور و مرکز نور و خورشید معرفی می‌کند:
«أنا مِن رَوابيِّ القُدسِ/ وطنِ السَنَيِّ و الشَّمسِ...»2 (همان: 412).
و در ادامه، فلسطین را گوهری ارزشمند و سرزمینی پر از برکت معرفی می‌کند که دل مردمانش پر از عشق و محبت است که فدوی طوقان حاضر نیست از آن بگذرد و یا فراموشش کند:
«كانت لنا أرضٌ هناک/ بيارةٌ، حقولُ قمحٍ ترتمي مدَّالبصر/ تعطي أبي خيراتِها/ القمح و الثمر/ كان أبي يحبّها، يحبّها/ كان يقول: لن أبيعَها حتّي و لو/ أعطيت ملأها ذهَب»3 (همان: 494).
زمانی که سرزمینش را در چنگ اشغالگران می‌بیند، با دلی‌شکسته چنین می‌سراید:
«اختَفَت الأطفالُ والَأغاني/ لا ظِلَّ، لا صَدى/ وَالحُزن في مدينتي يَدُبُّ عاريًا/ مخضَّبُ الخُطى/ والصمتُ في مدينتي،/ الصمتُ كالجبالِ رابضٌ،/ كالليلِ غامضٌ، الصَّمتُ فاجعٌ - مُحمّلٌ/ بوطأة الموتِ وبالهزيمهْ/ أواهُ يا مدينتي الصامتةَ الحزينهْ/ أهكذا في موسمِ القطافْ.... ؟»4 (همان: 482).
زمانی که شاعر سرزمینش را در چنگ استعمارگران می‌بیند، از زندگی گله می‌کند و به قول نابلسی سرنوشت را که به هم‌وطنانش رحم نمی‌کند و حال نزار آنان را درنمی‌یابد، نکوهش می‌کند (النابلسی، 1963م: 61):
«یا وطنی، ما لک یخنی علی/ روحِك معني الموتِ معني العدم/ جرحُك ما أعمقَ أغواره»5 (طوقان، 1978م: 137).
وطن برای شاعر معشوق است، منزل و اقامتگاه است، جایی که در آنجا متولّد می‌شود و می‌میرد؛ بنابراین، ویژگی‌های درونی وطن چیزی غیر از ملّت و دولت است، و ارتباطی نزدیک و تنگاتنگ با زمین و اجداد انسان دارد (صلیبا، 1982م: 580).
3-2- استعمارستیزی و دعوت به مقاومت
ویژگی لاینفک شاعران مبارز و انقلابی مبارزه با استعمار و دعوت به مقاومت است و بهار نیز «در آثار خود نیز از فراز و نشیب سرگذشت ملت خویش بسیار سخن گفته است» (یوسفی، 1373: 453).
بهار «در یکی از پرتلاطم‌ترین دوره‌های تاریخ ایران می‌زیست. دوره‌ای که در آغاز آن انقلاب مشروطیت و در اواخرآن کودتای 28 مرداد 1332 قرار داشت» (موسیآبادی و نوروز، 1397: 4).
در سال 1289 هجری زمانی که بنیان مشروطیت ایران هنوز سست بود و روزگارِ نه چندان خوبی برای ایران پیش‌بینی می‌شد. ملکالشعرای بهار در خراسان، تحت‌تأثیر این اوضاع، شعر (وطن در خطر است) را با مطلع زیر سرود:
مهرگان آمده و دشت و دمن در خطر است |
| مرغکان نوحه برآرید، چمن در خطر است |
ملکالشعرای بهار استعمارگران انگلیس را مورد نکوهش قرار می‌داد. وی دخالت بیگانگان را علّت نابسامانی‌های کشور ایران و عقب‌ماندگی‌های مردم می‌دانست. در سال 1320 هجری، زمانی که ایران به دست روس و انگلیس اشغال می‌شود، بهار قصیده‌ای با نام «صفحه‌ای از تاریخ» را می‌سراید که مطلع آن چنین است:
ظلمی که انگلیس درین خاک و آب کرد |
| نه بیوراسب کرد و نه افراسیاب کرد |
و اذعان می‌دارد که حضور بیگانگان در کشور هیچ نفعی ندارد و تنها سبب زیان و ضرر است:
بهار در سروده زیر به پیمان ۱۹۰۷م درباره تقسیم ایران بین روسیه و انگلستان اشاره می‌کند و می‌گوید:
با روس عهد بست و شمال و جنوب را |
| اندر دو خط مقاسمتی ناصواب کرد |
از سوی دیگر، فدوی طوقان نیز به تشویق و استمرار روحیه مبارزه و قیام علیه مستبدان می‌پردازد و سعی دارد تا مخاطب خودش را از سطح ملّی و عربی به سطح جهانی بسط دهد. در این خصوص، از سربازان ویتنام به عنوان الگوی مقاومت دوران معاصر یاد می‌کند تا بتواند خون غیرت در رگ‌های هم‌وطنانش به جوش آید (چناری، 1390: 17). شاعر که از بی‌مبالاتی هم‌وطنانش می‌نالد و در خلال شعر «أجنحة جارحه» (=آرزوی گزنده) تلنگری بر غیرت خفتة آنها می‌زند (همانجا).
«مازِلنا فِي غُرَفِ التَخدِيرِ/ عَلَي سُرَرٍ نَنَامُ/ وَ العَامُ يَمُرُّ وَراءَ العَامِ/ وَراءَ العَامِ وَراءَ العَامِ/ وَ الأَرضُ تُميد بِنا وَ السَقفُ يَهيلُ رُكاماً فَوقَ رُكامٍ/ .... قَذَفتهُم رِيحٌ شَرقية/ فَوقَ الصَحراءِ العَربيةِ/ عَفواً يا أهلَ البَيتِ/ جَارِحة هَذي الأَمنِيَّة/ لَكِنَّا لم يَبقَ لَدَينَا/ مِنكُم الاَّ قَعقَةُ الصُوت»6 (طوقان، 2005م: 559و560).
فدوی طوقان، جهانی را در شعرش (طاعون) توصیف می‌کند که با حضور بیدادگران و استعمارگران وطنش زیبایی و جمال خود را از دست داده است. وی گسترش حملات اشغالگران صهیونیسم را به بیماری طاعون تشبیه می‌کند که در اینجا طاعون می‌تواند نمادی باشد از ماهیت اشغالگران صهیونیسم که قصد دارند سرزمینش را تا ویرانی کامل ببرند و خون زندگی در آن را بمکند و از بهار و زیبایی سرزمین خزانی بیش باقی نگذارند:
«يومَ فَشا الطاعونُ فِي مَدينَتِي/ خَرَجتُ للعراء/ مَفتوحهَ الصَّدرِ الي السَّماءِ ... هَبّي و سوقي نحونا السّحاب/ يا رياح/ وَليتنزلِ الأمطار»7 (طوقان، 2005م: 437).
3-3- دعوت به همبستگی و پایداری
شعر ملکالشعرای بهار نیز همانند زندگی وی فراز و نشیب خاصی دارد. هرچه وی در خصوص شرایط سیاسی- اجتماعی دورانش آگاه‌تر می‌شود اشعارش جنبۀ منتقدانه و سیاسی بیشتری به خود می‌گیرند. در بیشتر حوادث «سیاسی- اجتماعی آن روزگار وی شعر سروده و بهنحوی اعلام موضع کرده است» (امین مقدسی، ۱۳۸۶: ۶۳). بهنظر می‌رسد عمده هدفش آگاهی‌بخشی به مردم بوده است و می‌خواسته به آنها بفهماند که برای دفاع از حقوق خود هشیار باشند و در برابر ظالمان بایستند.
اندیشة مذهبی ملک‌الشعرا بر حول محور سربلندی اسلام است، وی جهان اسلام را یکپارچه می‌بیند و آن را سر لوحة آزادی ملت خویش قرار می‌دهد و اسلام را از گزند هرگونه تهمتی پاک و مبرا می‌داند (همان: ۶۹). روی سخن وی با پادشاهانی است که را که بی‌رحمی خود را به اسم اسلام توجیه می‌کنند و با لحنی تند در مخالفت با آنان شعر می‌سراید:
پادشه خود را مسلمان خوانـد و سـازد تبـاه |
| خون جمعی بیگناه |
ملکالشعرای بهار برای حفظ اتّحاد اسلام هرگز به مسائل اختلافی نپرداخت و حتی در شعر خود دورة نادری را چنین توصیف کرد، دوره‌ای که در آن، همه با هم برابر و برادر بودند و این یکپارچگی سبب پیشرفت و عمران و آبادانی برای کشور شده بود:
در برش از شیعی و سنی فرو بستند صـف |
| کرد با هر یک برسم خویش، احسان و لطف |
فدوی طوقان نیز همانند ملک الشعرا، به مشکلات مبارزه و پایداری آزادی‌خواهان اشاره می‌کند و معتقد است که آنچه جان آزادمردان وطن را می آزارد، تجاوز دشمن است. ولی همه این‌ها نه تنها ارادۀ آنان را تضعیف نمی‌سازد، بلکه بر مقاومتشان را افزایش می‌دهد چراکه انسان مانند آهن در شرایط سخت مقاوم می‌گردد:
«فَلتنهمر كما تَشاءُ هذه الصُخورُ/ وَ لتَنهمر كما تَشاءُ هذه الأحجارُ/ فَالنَّهرُ ماض، راكضُ لي مصبَّه/ و خلفَ مُنحنى الدُروب، فِي/ رِحابَةِ المَدى/ يَنتظرُ النَّهارُ/ مِن أجلنا يَنتظرُ النَّهارُ»8 (طوقان، 2005م: 492).
بهعقیدۀ فدوی طوقان برای رسیدن به پیروزی و رهایی از چنگال ستم همه باید باهم متّحد باشند تا به پیروزی نهایی برسند و در این راه پراز فراز و نشب باید صبر پیشه کنند.
3-4- ترویج عدالت و عدالت مداری
از قدیمی‌ترین ارزش‌ها عدالت است و در ادیان مختلف بهشیوه‌های گوناگون به این امر اشاره شده است. همۀ افراد بشر عدالت و عدالت‌مداری را تحسین می‌کنند. عدالت و تحقّق عدالت بهعنوان نخستین ثمرۀ جنبش مشروطه‌خواهی ایران، یکی از مضمون‌های اصلی شعر ملکالشعرای بهار است. وی شیفتۀ آزادی و قانون است و در ابیاتی هنرمندانه ضمن بیان عدم وجود عدالت در جامعه، گوشه‌هایی از رنج‌ها و سختی‌هایی را که در نتیجة بی‌عدالتی متحمّل شده بیان می‌کند:
از پس یک سال و اندی رنج، کاندر ملک ری |
| قسمت اوفر مرا، جز نقمت اوفر نبود |
شاعران در برخی موارد با سرودن این اشعار امید داشتند تغییری در شیوة عملکرد حاکمان وقت ایجاد کنند و موجب بیداری اذهان مردم گردند. فدوی طوقان در سروده‌ای با عنوان «الى وجه الذي» اذعان می‌دارد که اگر کفار به کیفر اعمال زشت خویش به دوزخ خواهند رفت، پس گناه کسانی که میهن را تبدیل به دوزخ نموده‌اند چیست؟:
«آه يا حُبِّى الغَريب/ آه يا حُبِّى لِماذا؟/ وَطَنِي أصبَحَ باباً لِسِقيرِ؟ ... حَبَس النور، تَخلّى عن بلادي/ لِبحار الظُلمات؟»9 (طوقان، 2005م: 480).
بهنظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین اهدافِ شاعرانِ مبارز و انقلابی می‌تواند به‌تصویر کشیدن چهرة ستمگران و بیان جنایات آنها باشد؛ چرا که در این صورت است که آنها به وظیفة انسانی خود در برابر عمل می‌کنند. فدوى طوقان برای بیان جنایت‌های رژیم صهیونیستی از حیواناتی چون کلاغ، جغد، افعی و خفاش که در ادبیات و فرهنگ عامه نماد شومی و دشمنی هستند استفاده می‌کند. فدوى طوقان در شعر (لن آبکی) همانند شاعر عصر جاهلی از ویرانه‌های باقی‌مانده سراغ ساکنانی را می‌گیرد که آنجا را ترک کرده‌اند؛ اما جوابی نمی‌شنود؛ زیرا ویرانه‌ها دیگر جولانگه جغدها و اشباح شده است:
«على أبواب يَانَا يَا أحباتى/ وقَفتُ وقُلتُ لِلعَنَين يَا عَينَين/ قِفَا نَبكِ/ عَلَى أطلال مَن رَحَلُوا وَ فَاتوهَا/ وقال القلب مَا فَعَلَت؟ بک الأَيَّامُ يَا دَارُ؟ و أينَ القَاطِبُونَ هنا/ و لم ينطق حُطام الدار/ وَ كَانَ هُناكَ جَمعُ البوم والأشباح»10 (همان: 511-513).
3-5- گرامیداشت مقام شهید و شهادت
شعر ادبی در دوره‌های مختلف، دچار تغییرات محتوایی و ظاهری شده و سبک‌های گوناگون ادبی را به وجد آورده است. بدلیل تحول اجتماعی در دورة معاصر معاصر، تفکر و در نتیجه سبک شعری شاعران به سمت شهادت و ایثار و از خودگذشتگی متمایل شده است. بنابراین شاعران معاصر، اشعار خود را به بازنمایی رشادت‌ها و دلاوری‌های ملت اختصاص داده‌اند. شهید و جانباز در ادبیات مقاومت نشانگر حفظ کرامت انسانی هستند (کیانی و میرقادری، 1388: 128). شهادت در لغت به معانی «کشته شدن در راه خدا است و (شهید) یعنی کسی که شاهد عالم به غیب است و در راه خدا و دین کشته شده است» (البستانی، 1385: 292) به سبب خون شهید موجی در جامعه متبلور می‌شود که خوبی‌ها را ترویج می‌کند و بدی‌ها را از بین می‌برد و بنیاد ظلم را از جامعه برمی‌چیند. برای تکریم و بزرگداشت مقام شهدا و تشویق مردم به دفاع از میهن ملکالشعرای بهار با شعرهای اخلاقی و عرفانی به بزرگداشت مقام شهدا و انسان‌های آزاده و مدافع از جنبۀ دینی می‌نگرد:
می‌رسد فضل شهادت رادمردی را که هست |
| در رضا و لطف او از باغ رضوان بی‌خبر |
وی در شعر خویش به مناسبت شهادت مدرس بیان می‌دارد، انسانی که در راه مبارزه با ظلم خونش بر زمین ریخته شود، این خون سرآغاز شروعی بزرگ بر علیه ظلم و ستم و استبداد است.
تا بُخل و حسادت به جهان راهبر است |
| آزاده ذلیل و راست‌گو در خطر است |
شاعر مقاومت به دلیل مقام والای شهادت و شهید، آرزو می‌کند در میدان مبارزه حضور پیدا کند و به درجۀ رفیع شهادت نایل گردد. تأکید قرآنکریم بر جاودانگی شهیدان نیز موجبات تقویت عواطف بازماندگان شهید می‌شود: «ولا تَقولوا لِمَن يُقتَل في سبيلِ اللهِ أمواتُ بل أحياءُ ولكن لا تَشعُروُن»11 (بقره: ۱۵4).
فدوی طوقان نیز در قصیدة (خمس أغنیات)، مانند مادری که برای تولد فرزندش زحمت می‌کشد، درد و رنج را تحمّل می‌کند تا پیروزی از آن وطن شود و در صورت شهید شدن، مبارزان دیگری راه وی را ادامه خواهند داد. فدوی طوقان خود مبارزی است که هیچ‌گاه پرچم ستیز با خودکامگی بر زمین نمی‌گذارد. وی یادآور می‌شود تلاش استبداد برای از بین بردن یاد آزادی‌خواهان، بیهوده است و خاطرشان همواره جاودان است:
«الريحُ تَنقلُ الرياحَ / وأرضَنا تَهزها في الليلِ ... يا غَدنا الفتَّى خَبَّر الجلَّادَ / كيف تكونَ رعشةُ الميلادِ / خَبِّره كيف يُولدُ الأقاحُ / مِن ألم الأرض، وكيف يُبعثُ الصباحُ / مِن وردةِ الدّماءِ في الجراحِ»12 (طوقان، 2005م: 490).
شهید و شهادت جزء آرمان‌های سترگ در اسلام است، شهادت زیباترین وجه زندگی برای کسانی است که جان خود را در طبق اخلاص می‌نهند و با (خدا) معامله می‌کنند. بدیهی است این غرور افتخاری است که در وابستگان شهید به‌خصوص فرزندان شهدا ایجاد می‌شود. بنابراین شاعرانی که سختی‌های دوری از وطن را تحمّل کرده‌اند، «شهادت را یک ارزش برتر می‌دانند و گاه خود نیز آرزوی شهادت می‌کنند» (روانشاد و همکاران، 1394: 87).
3-6-آزادی‌خواهی و امید
تمام تب و تاب شاعر و کوشش بی‌وقفه او مقدمه‌ای است برای رسیدن به آزادی و این واژه کلید اصلی رهایی از غم و اندوه و یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین خواسته‌های آرمانی شاعران دربند زندان است. همچنین، شاعران برجسته در سروده‌های خویش به زندگی امیدوار بوده‌اند و با یأس و ناامیدی مبارزه نموده‌اند؛ زیرا معتقدند که ملّت‌ها و طبقات گوناگون جامعه با امید به آزادی به زندگی خود ادامه می‌دهند و با از دست دادن این انگیزه، نابود خواهند شد.
بهنظر عمادی امید داشتن از برجسته‌ترین و کارآمدترین مؤلّفه‌های شادی و عشق در زندگی به شمار می‌آید. هر درد و رنج و اندوهی با داروی جانبخش امید التیام می‌پذیرد و بر عکس کوه غم و غصه قلب‌های پر امید و پرتبش را از حرکت و تپش می‌دارد، چرا که امید فرآیندی است فعّال که جان را از افسردگی باز می‌دارد و کلیدی است طلایی برای گشودن درهای بسته و رهایی از رخوت و رکود» (ر.ک: عمادی، 1370: 371).
آزادی‌خواهی و امید به آینده از ویژگی‌های انقلاب مشروطه به شمار می‌آید. بهار همچون بسیاری از شاعران عصر خود، فریاد آزادی‌خواهی سر می‌دهد و به عقیدۀ فرشیدورد، «سروده‌هایش ندای ملّتی است که برای آزادی به پاخاسته و در این راه مردانه نبرد می‌کند» (فرشیدورد، 1363: 297). تلاش بهار براى رسیدن به آزادى هیچ‌گاه متوقّف نمىشود. حتی او هموطنان خویش را در آرزوى آزادى براى دیگر انسانها، برمى‌انگیزد و همواره رعایت این اصل مهم؛ یعنی آزادى را به ظالمان و ستمگران یادآوری مى‌کند.
مــن نگــویم کــه مــرا از قفــس آزاد کنیــد یــاد از ایــن مــرغ گرفتــار کنیــد اى مرغــان هرکــه دارد ز شــما مــرغ اســیرى بــه قفــس |
| قفســم بــرده بــه بــاغى و دلــم شــاد کنیــد |
او در آرزوى دست‌یافتن به آزادی از مرگ استقبال مى‌کند. بهنظر شفیعی کدکنی دو مقولۀ وطن و آزادی دو نهنگ بزرگی است که می‌توان از شعر بهار صید نمود. (ر.ک: شفیعی کدکنی، 1380: 36). شور آزادی و امید به آینده در این سروده بهار که در سال سال 1309خورشیدی سروده شده، موج می‌زند:
برخیـــــزم و زنـــــدگی ز ســـــر گیـــــرم |
| ویـــــن رنـــــج دل از میانـــــه برگیـــــرم اخگـــرشـــوم و بـــه خشـــک‌وتـــر گیـــرم |
از دیگر مؤلفه‌های حبسیه در اشعار فدوی طوقان، بهویژه اشعاری که در تبعید سروده، امید به
پیروزی و بازگشت آوارگان فلسطینی است؛ وی که اساس ستم را سست می‌بیند، می‌کوشد تا شعله های امید به آینده را در دل مردم مظلوم، روشن نگه دارد. ابیات زیبای طوقان در مخاطب قراردادن آوارگان و زندانیان، سبب می‌شود که بهعنوان یکی از رهبران مبارز جلوه کند. خطاب زنی شاعر به زندانیان دربند که خود رنج و درد تبعید و زندان را درک کرده، تأثیری عمیقی را بر ذهن انسان‌های آزاده می‌گذارد.
طوقان، آزادی را چراغی شعله‌ور می‌داند که که تا ابد افروخته می‌ماند و به برکت خون پاک و مقدس مردمش که بر خاک سرزمین فلسطین ریخته، هرگز خاموش نمی‌شود. از نظر وی آزادی، میراث بشریت و هدیه‌ای از جانب خداست:
«سوفَ تبَدو مِن خلالِ المِحَن/ من رَزَايا الوَطَنِ/ سوفَ تَبدُو من ثَنايا المعركة/ و دُخانُ الموتِ يَلتفُّ
جبالاً بجبالٍ/ وَالقرابينُ بِساحاتِ النِّضالِ/ يطرقُون الباب،َ باب الأبديةِ/ و بأيديهم تُرابُ المعركةِ/ التّرابُ الطيّبُ الطاهرُ روّاه الفداءُ/ هذهِ الشعلةُ مَن قَال يلاشيها الطُغاةُ الغادرونَ/ البغاةُ المجرومونَ/ وَ هِيَ إرثُ البشريةِ/ هبةُ اللهِ ُ السخية»13(طوقان: 1978م: 164-165).
فدوی طوقان واژه آزادی را با تمام وجود و در سخت‌ترین شرایط، زیر گلوله، و عذاب و آنجا که در همه جای سرزمین و در گوشه گوشه فلسطین، فریاد آزادی‌خواهی بلند شود؛ زیرا با این عمل تاریکی از بین خواهد رفت و روشنایی خواهد دمید. این شاعر آزاده، زندگی در زیر بار ستم را برنمی‌تابد و مرگ و شهادت در راه کسب آزادی را مایه فخر و مباهات می‌داند.
طوقان در شعر «حریة الشعب» با تمام قوا، در اوج جنگ و درگیری و زیر گلوله دشمن بارها فریاد آزادی را فریاد می‌زند. درواقع، این قصیده طوقان از مهم‌ترین نمونه‌های حبسیات وی است:
«حُريَّتي/ حُريَّتي/ صُوتٌ أردّدهُ بِملءِ فَمِ الغَضب/ تَحتَ الرصاصِ وَ فِي اللَّهب/ و أظلُّ رَغمَ الليلِ أقفو
خُطوها/ و أظلُّ مَحمولاً عَلَي مَدِّ الغَضب/ِ وَ أنا أُناضلُ داعياً حُريّتي/ حُريَّتي/ حُريَّتي/ و يُرددُ النَّهرُ
المقدّسُ و الجُسور/ُ حُريَّتي/ و الضَفتان تَرددان: حُريَّتي/ و مَعابرُ الرِيحِ الغُضوب/ِ و الرَّعدُ و الاعصار والأمطارُ فِي وطني/ تَرددها معي/ حريتي! حريتي! حريتي»14 (همان: 496).
او در «مرثیة الفارس» به صراحت به طالبان آزادی اعلام می‌کند که دوران تاریک رنج و اندوه به پایان می‌رسد و شادی‌ها دوباره آغاز می‌شود:
«قَالَت الرِّيح:ُ سَيَأتِي/ مَوتُهُ المِيلادُ لابُدَّ سَيَأتِي/ فِي يَدَيهِ الشَّمس،ُ ذَاتُ الشَّمسِ/ فِي مُقلَتَيهِ الوَجدُ، ذاتُ
الوَجدِ وَالعِشقِ المُعَنِّي/ مِن جَراحِ الأرضِ يَأتِي/ مِن سِنينِ القَحطِ يَأتِي/ مِن رَمَادِالمَوتِ يَأتِي/ مَوتُه المِيلادُ لابُدَّ سَيَأتِی»15 (همان: 605).
فدوی طوقان برای بیان آزادی و رسیدن به آن تمام تلاش خود را به کار می‌گیرد و انسانها را به مبارزه علیه ظلم و ستم فرا می‌خواند و برای برچیده شدن بساط ظلم و ستم و رسیدن به پیروزی لحظه‌ای خاموش نمی‌نشیند و این نشان‌دهنده اندیشه و روح بلند این زن شاعر آزادی‌خواه فلسطینی است.
4-نتیجه‌گیری
بر اساس یافته‌های تحقیق حاضر به‌طور کلی حبسیات ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان دارای ویژگی وطن‌گرایی، آزادی، عدالت، سیاسی و اجتماعی، پیشرفت و انتقاد از حکومت و توجه به طبقات پایین‌دست است. بهعنوان بخشی از ادبیات مقاومت حبسیه‌سرایی را می‌توان شگردی کارآمد در مواجهه با دشمنی‌ها و کارشکنی‌ها در نظر گرفت که هویت و اندیشه انسانی را نشانه گرفته‌اند. ادبیات مقاومت و ایستادگی در برابر ظلم و ستم خاص ادبیات ایران و فلسطین است و موضوع اصلی آن، دعوت از مردم برای پایداری و مقاومت است.
بر مبنای مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان، از شاعران مبارز و طالب آزادی هستند که بهترین سال‌های عمر خود را در زندان سپری کردند و در تبعید به سر بردند. هر دو از محیط دلگیر و فضای غیرانسانی خویش نالیده و حبسیه‌سرایی کرده‌اند. این حبسیات نمایانگر ظلم و بیداد، استعمار، جفای حاکمان وقت و عدم آزادی بیان در جامعة آن زمان ایران و فلسطین است. هدف هر دو شاعر از حبسیه‌سرایی بیان آلام و مشکلاتی است که مردم در جامعه با آنها دست‌به‌گریبان بوده‌اند. ازاین‌رو، در سروده‌هایشان استعمارستیزی، دعوت به مقاومت، ترویج دعوت به همبستگی و پایداری، ترویج عدالت و عدالت مداری، گرامیداشت مقام شهید و آزادی‌خواهی و امید را از موضوعات خود قرار داده و از درد وطن ناله کردند.
و اما تفاوت حبسیات دو شاعر را در میزان کاربرد این مضامین یافت که بسامد هر یک از مؤلّفه‌های مورد بررسی در جدول و نمودار ذیل ترسیم شده است.
جدول (1) مقایسۀ بسامد مؤلّفه‌های حبسیه در اشعار ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان
ردیف | مضامین حبسیه | بهار | طوقان | ||
1 | وطن‌گرایی | 10 | 17.8 | 22 | 36.6 |
2 | استعمارستیزی و دعوت به مقاومت | 16 | 28.5 | 13 | 21.6 |
3 | دعوت به همبستگی و پایداری | 6 | 10.7 | 2 | 3.3 |
4 | ترویج عدالت و عدالت مداری | 13 | 23.2 | 3 | 5 |
5 | گرامیداشت مقام شهید و شهادت | 5 | 8.9 | 7 | 11.6 |
6 | آزادی‌خواهی و امید | 6 | 10.7 | 13 | 21.6 |
7 | جمع کل | 56 | 100/0 | 60 | 100/0 |
نمودار (1) مقایسۀ بسامد مؤلّفه‌های حبسیه در اشعار ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان
با بررسی توصیف هر دو شاعر از زندان و تبعید می‌توان فهمید که فضای زندان آنها مشابهت‌هایی با هم دارد. ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان هیچکدام دغدغه در بند بودن خود را نداشتند و اندیشه و نگاه آنان فراتر از زندان و فضای تبعید بود و بیشتر به فکر نجات مردمانشان از دست ظلم و ستم و برپایی عدالت بوده‌اند. بنابراین تمام توان خود را به کار گرفته بودند تا خیال و آرزوی خود را به بیرون از زندان گسترش بدهند. نگارندگان باتوجه به آنچه در این مقاله از اشعار ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان مورد بررسی قرار گرفت براین باور است که موضوعات متعدۀد دیگری نیز در خلال این اشعار قابلیت بحث و بررسی دارند.
پا‌نوشت
1. ای فلسطین مطمئن باش/ من و خانه و فرزندانم حاصل نجات تو هستیم/ به خاطر تو زندگی می‌کنیم و می‌میریم.
2. من اهل تپه‌های بیت المقدسم/ سرزمین روشنایی و خورشید.
3. آنجا زمینی داشتیم/ نخلستانی، گندمزارهایی که تا چشم کار می‌کرد/ که به پدرم ثروت می‌داد/ گندم و میوه‌ها/ پدرم دوستش داشت، دوستش داشت/ می‌گفت: من آن را نمی فروختم حتی اگر/ همه آن از طلا پر بود.
4. کودکان و آوازها ناپدید شده‌اند/ نه سایه‌ای، نه پژواک/ و غم در شهر من برهنه راه می‌رود/ با قدم‌های خضاب شده/ و سکوت در شهر من/ سکوتی چون کوه‌های خمیده/ مثل شب مبهم، سکوت دلخراش است - مملو از سنگینی مرگ و شکست/ ای شهر غمگین و خاموش من/ فصل برداشت چگونه است؟
5. ای وطنم چه بلایی سرت آمده/ جان تو معنای مرگ است معنای نیستی/ زخم تو ژرف‌ترین ژرفاست.
6. ما هنوز در اتاق‌های بیهوشی هستیم/ روی تخت‌ها می‌خوابیم/ وقتی سال از سال می‌گذرد/ سال به سال/ وقتی زمین با ما می‌غلتد و سقف انبوه بر آوار/ .... آن را به شرق پرتاب کردم. باد/ بر فراز صحرای عرب/ ببخشید ای اهل خانه/ این یک آرزوی طعمه است/ اما چیزی برای ما باقی نمانده/ از شما جز کوبیدن صدا.
7. روزی که طاعون در شهرم انتشار یافت/ بیرون رفتم/ سینه به آسمان گشودم/ از ژرفای اندوهم بادها را فریاد برآوردم/ ای بادها بوزید و ابرها را به سوی ما بیاورید/ و باران ببارانید/ تا هوا را در شهرم پاک کند/ و خانه‌ها و کوه‌ها و درخت‌ها را بشوید/ بوزید و ابرها را به سوی ما بیاورید/ ای بادها/ ببارانید باران.
8. پس اجازه بده فرو ببارند این صخره‌ها و این سنگ‌ها همانطور که می‌خواهند/ رود به راهش می‌رود بهسوی سرچشمه‌ها و در پس پشت کوچه‌ها/ در وسمت بی انتها/ روز منتظر است/ روز به خاطر ما منتظر است.
9. ای عشق عجیب من/ ای عشق من چرا؟/ وطنم دری به سوی آتش و سوختن شده است؟ ... نور را زندانی کردم، کشورم را رها کردم/ به دریاهای تاریکی؟
10. بر دروازه‌های یافا ای عزیزانم/ ایستادم و به چشمانم گفتم: ای چشم‌ها/ بر خرابه‌های کسانی که رفتند و آنجا را ترک کرده‌اند گریه کنید. قلبم پرسید: ای خانه روزگار، چه بر سرت آورده است/ و ساکنانت کجایند/ ویرانه‌ها سخنی نگفتند/ آنجا محل اجتماع جغدها و اشباح گشته بود.
11. و به کسانی که در راه خدا کشته می‌شوند مرده مگوئید، بلکه آنان زنده‌اند، ولیکن شما (چگونگی زندگی ایشان را) نمی‌فهمید.
12. باد بادها را می‌برد/ و سرزمین ما شبانه آن را می‌لرزاند ... ای جوان ما پسر به جلاد بگو/ لرز کریسمس چگونه است/ بگو چگونه محصولات حاصلخیز متولد می‌شود/ از درد زمین و چگونه صبح زنده شد/ از گل سرخ در زخم.
13. به سختیها نگاه خواهی کرد/ از بختهای وطن/ از چنگال‌های نبرد نگاه می‌کنی/ و دود مرگ می‌پیچد کوه بر کوه/ و نذری در میدان‌های مبارزه/ کوبیدن در درگاه ابدیت/ و در دستانشان غبار نبرد/ همان خاک نیک و پاک روایت رستگاری/ این شعله را ظالمان خیانتکار خاموش می‌کنند/ متجاوزان جنایتکار/ و آن میراث بشریت است/ هدیه خداوند کریم.
14. آزادی من/ آزادی من/ صدایی که با دهان پر خشم تکرار می‌کنم/ زیر گلوله‌ها و در شعله‌های آتش/ و با وجود شب می‌ایستم و در پی او گام بر می‌دارم/ و من مدام توسط جزر و مد خشم حمل می‌شوم/ درحالیکه برای آزادی خود تلاش می‌کنم/ آزادی من/ آزادی من/ و رودخانه طنین انداز می‌کند حرم و پل‌ها/ آزادی من/ و دو ساحل طنین انداز: آزادی من/ و گذرگاه‌های باد خشمگین/ رعد و برق و طوفان و باران در وطن/ با من طنین انداز کردند/: آزادی من! آزادی من!
15. باد گرده می‌پراکند و زمین ما در شب درد زاییدن فرا می‌گیرد/ و جلاد به خودش قصۀ ناتوان شدن، قصۀ خاکستر شدن و ویرانی را می‌قبولاند/ ای فردای جوان‌ها جلاد را خبر ببر/ که رعشۀ میلاد چگونه است/ خبر ببر چگونه گیاه از درد زمین می‌روید / و چگونه بامدادان از گل زخم‌ها در جراحت می‌روید.
فهرست منابع
کتاب‌ها
1-قرآنکریم.
2-آباد، مرضیه، (1380)، شعر حبسیه در ادبیات عرب از آغاز تاکنون، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
3-امین مقدسی، ابوالحسن، (1386)، ادبیات تطبیقی با تكیه بر مقارنۀ ملکالشعرای بهار محمّدتقی بهار و امیرالشعراء احمد شوقی، تهران: دانشگاه تهران.
4-بدوی، مصطفی، (1369)، گزیده‌ای از شعر عربی معاصر؛ ترجمة غلامحـسین یوســفی و یوســف بکار، تهران: سخن.
5-بستانی، فواد افرام، (1385)، فرهنگ جديد عربی به فارسی (ترجمۀ منجدالطالب)، ترجمۀ محمّد بندرریگی، چاپ نوزدهم، تهران: اسلامی.
6-بکار، یوسف، (2004م)، فدوي طوقان (الشعراء األعالم)، بیروت: دارالمناهل.
7-بهار، محمّدتقی، (1355)، ديوان اشعار ملکالشعرای بهار، جلد3، به کوشش محمّد ملکزاده، تهران: فردوسی.
8-----------، (1380)، گزيده اشعار ملکالشعرای بهار، با مقدمۀ مهرداد بهار و محمّدرضا شفیعیکدکنی، تهران: مروارید.
9-الخطیب، حسام، (1999م)، آفاق الأدب المقارن، عربیاً و عالمیاً، دمشق: دارالفکر.
10-دهخدا، علی‌اکبر، (1377)، لغت‌نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
11-زرّینکوب، عبدالحسین، (1372)، با کاروان حلّه، تهران: علمى.
12-شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1380)، شعر معاصر عرب، تهران: سخن.
13-شکری، غالی، (1366)، ادب مقاومت، تهران: نو.
14-صلیبا، جمیل، (1982م)، المعجم الفلسفي، جلد1، بیروت: لان.
15-طوقان، فدوي، (1987م)، ديوان، بیروت: دارالعوده.
16- __________، (1988م)، ديوان، بیروت: دارالعوده.
17- __________، (2005م)، ألعمال الشعرية الكامله، بیروت: دار العوده.
18-ظفری، ولى‌الله، (1375)، حبسیه در ادب فارسى از آغاز شعر فارسى تا پايان زنديه، تهران: امیرکبیر.
19-عمادی، اسدالله. (1370)، جهانبینی و زيبايی‌شناسی حافظ، تهران: دی.
20-مكي، الطاهر أحمد، (1987م)، الأدب المقارن، أصوله، تطوره و مناهجه، قاهره: دارالمعارف.
21-النابلسی، شاکر، (1963م)، فدوي طوقان و الشعر الأردني المعاصر، قاهره: الدارالقومیة للطباعة و النشر.
22-یوسفی، غلامحسین، (1373)، چشمه روشن؛ دیداری با شاعران، تهران: علمی.
مقالات و پایان‌نامه‌ها
1-چناری، علی‌اکبر، و حبیبی، علی اصغر. (1390)، «نمادهای پایداری زنان در شعر فدوی طوقان»، زبان و ادبیات عربی، سال 3، شمارۀ 4: 23-1.
2-رادفر، ابوالقاسم، (1388)، «درآمدى تطبیقى بر شعر فارسى و اردو در دورۀ مشروطه»، مطالعات تطبیقى دانشگاه آزاد جیرفت، سال 3، شمارۀ 9: 85-69.
3-رستمیقلعه، کامران، (1394)، بررسی و مقایسۀ مضامین سیاسی و اجتماعی در اشعار عبدالله البردونی و ملکالشعرای بهار، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه، دانشکده ادبیات و علومانسانی.
4-روانشاد، اصغر، کهوری، غلامحسین، نظری تریزی، امین، (1394)، «بازتاب مقاومت در شعر ابراهیم مقادمه»، فصلنامۀ ادبیات پايداری دانشگاه شهید باهنر کرمان، دانشکدة ادبیات و علومانسانی، سال 7، شمارۀ 17: 92-67.
5-سیّدی، سیدحسن، و سالم، شیرین، (1391)، «جلوه‌های پایداری در سروده‌های فدوی طوقان»، فصلنامۀ ادبیات پايداری دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 6، شمارههای 5 و 6: 208-185.
6-شرکت‌مقدم، صدیقه، (1388)، «تطبیقی مکتب‌های ادبیات»، مجلۀ مطالعات تطبیقی، سال 3، شمارۀ12: 71-51.
7-شکاریمیر، مولا، (1393)، تحلیل عناصر مقاومت در اشعار قیصر امین‌پور و فدوی طوقان، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری- پژوهشگاه علومانسانی و مطالعات فرهنگی- پژوهشکده ادبیات.
8-غفارى، غلامعلى، (1389)، بررسى مقايسه‌اى حبسیات ملکالشعرای بهار و احمد الصافى النجفى، پایان‌نامۀ کارشناسى ارشد دانشگاه آزاد اسلامى واحد تبریز.
9-فرضی، حمیدرضا، علیپوران لشکرشکن، الهام، (1390)، «بررسی تطبیقی حبسیات ملکالشعرای بهار و ناظم حکمت»، مطالعات تطبیقی دانشگاه آزاد جیرفت، سال 5، شمارۀ 18: 113-111.
10-فلاح منال و آذرشب، محمّدعلی، (1399)، «همبستگی تصویر هنری و وحدت ارگانیک در شعر رمانتیک فدوی طوقان»، مجلۀ علمي انجمن ايراني زبان و ادبيات عربي، سال 16، شمارۀ 54: 27-1.
11-کیانی، حسین و میرقادری، سید فضل الله، (1388)، «شهید و جانباز در شعر ابراهیم طوقان شاعر مقاومت فلسطین»، ادبیات پايداری دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 1، شمارۀ 1: 142-127.
12-لامعی گیو، احمد، (1401)، «تیپ‌شناسی تطبیقی شخصیت ملکالشعرای بهار و فدوی طوقان از خلال زندان سروده‌هایشان بر اساس مکتب انیاگرام»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، سال 27، شمارۀ 1: 459-431.
13-مصطفوىنیا، سیدمحمّد رضى و جبّارى دانالویى، مهدى، (1388)، «مقایسۀ عنصر بلاغى استعاره در حبسیات خاقانى و ابوفراس همدانی»، مطالعات ادبیات تطبیقى، سال 3، شمارۀ10: 242-219.
14-موسیآبادی، رضا و نوروز، مهدی، (1397)، «بررسی تطبیقی جلوه‌های مبارزه با استعمار انگلیس و روس در انقلاب مشروطه (مطالعۀ موردی: اشعار نسیم شمال و ملکالشعرای بهار)»، جستارنامه ادبیات تطبیقی، سال 2، شمارۀ 5، پیاپی 5: 80-48.
15-موسیآبادی، رضا و فخر اسلام، بتول، (1397)، «بررسی تطبیقی مبانی ناسیونالیسم در شعر احمد شوقی و سیّد اشرفالدّین حسینی»، جستارنامه ادبیات تطبیقی، سال 2، شمارۀ 3، پیاپی 3: 55-28.
[1] . Assistant Professor, Department of Arabic Language and Literature, Jiroft Branch, Islamic Azad University, Jiroft , Iran. Es.Eslami1359@iau.ac.ir
[2] . استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامي، جیرفت، ايران. Es.Eslami1359@iau.ac.ir
