تحلیل عوامل اثرگذار در توسعه فعالیت‌های ورزشی مبتنی بر آمایش سرزمین با رویکرد آینده‌پژوهی

الموضوعات :

حسین شهسوار ¹ (دانشجوی دکتری مدیریت ورزشی، گروه تربیت بدنی، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران)
علی فهیمی نژاد ² (استادیار مدیریت ورزشی، گروه تربیت بدنی، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران)
باقر مرسل ³ (استادیار گروه تربیت بدنی، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران)
مژده خجو ⁴ (استادیار گروه تربیت بدنی، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران)

تاريخ الإرسال : 28 السبت , ذو القعدة, 1444 تاريخ التأكيد : 23 الجمعة , صفر, 1445 تاريخ الإصدار : 08 الأربعاء , جمادى الأولى, 1445

الکلمات المفتاحية: آمایش سرزمین, شهر تهران, توسعه ورزش, آینده‌پژوهی, نرم‌افزار میک‌مک,

ملخص المقالة :

هدف پژوهش، تحلیل عوامل اثرگذار در توسعه فعالیت‌های ورزشی براساس اصول آمایش سرزمین و با رویکرد آینده‌پژوهی است. بدین منظور شهر تهران به عنوان پایلوت طرح انتخاب شد. در مرحله ورودی، برای پویش محیطی، از تحلیل PESTEL و در مرحله تجزیه و تحلیل از الگوی جهانی کسب و کار استفاده شد. برای تحلیل داده‌ها از 23 نفر خبره و به روش دلفی عمل شد. پس از اشباع نظری و تایید (98٪) خبرگان، پرسشنامه بین آنها توزیع شد تا متغیرها را بر مبنای میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری بسنجند؛ سپس داده‌ها وارد نرم‌افزار میک‌مک گردید و ماتریسی در ابعاد 18×18 شکل گرفت. نتایج نشان داد شاخص پرشدگی ماتریس 197/96 درصد است که این میزان نشان از تاثیرگذاری زیاد عوامل شناسایی شده بر یکدیگر دارد. متغیرها براساس نوع قرارگیری به 4 نوع تقسیم شدند؛ و متغیرهای سرمایه‌گذاری در ورزش، سطح درآمد جامعه، کمک‌های مالی دولتی و آموزش و ارتقای فرهنگ ورزش دارای بیشترین تاثیرگذاری و تاثیرپذیری در سیستم مورد مطالعه بودند. همچنین 6 متغیر نرخ بیکاری، پراکنش و توزیع فضاها و اماکن ورزشی، سرانه‌ها و زیرساخت‌ها، پرورش و قهرمان‌سازی، علاقمندی و حمایت جوامع محلی و عملکرد در عرصه‌های بین‌المللی دارای اثرگذاری بیشتر نسبت به اثرپذیری بوده و متغیرهای پیشران سیستم هستند. متغیر اقلیم و جغرافیا کمترین نقش را در اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم دارد. مطابق نتایج، وضعیت فعالیت‌های ورزشی تهران براساس رویکرد محیط زیستی تا حدودی "ناپایدار" است و شرایط کنونی حاکم بر سیستم ورزش تهران بر مبنای جنبه‌های محیط زیستی در آینده نزدیک، تغییر اندکی خواهد داشت.

نص كامل:



تحلیل عوامل اثرگذار در توسعه فعالیت‌های ورزشی مبتنی بر آمایش سرزمین با رویکرد آینده‌پژوهی

 

 

چکیده

هدف پژوهش، تحلیل عوامل اثرگذار در توسعه فعالیت‌های ورزشی براساس اصول آمایش سرزمین و با رویکرد آینده‌پژوهی است. بدین منظور شهر تهران به عنوان پایلوت طرح انتخاب شد. در مرحله ورودی، برای پویش محیطی، از تحلیل PESTEL و در مرحله تجزیه و تحلیل از الگوی جهانی کسب و کار استفاده شد. برای تحلیل داده‌ها از 23 نفر خبره و به روش دلفی عمل شد. پس از اشباع نظری و تایید (98٪) خبرگان، پرسشنامه بین آنها توزیع شد تا متغیرها را بر مبنای میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری بسنجند؛ سپس داده‌ها وارد نرم‌افزار میک‌مک گردید و ماتریسی در ابعاد 18×18 شکل گرفت. نتایج نشان داد شاخص پرشدگی ماتریس 197/96 درصد است که این میزان نشان از تاثیرگذاری زیاد عوامل شناسایی شده بر یکدیگر دارد. متغیرها براساس نوع قرارگیری به 4 نوع تقسیم شدند؛ و متغیرهای «سرمایه‌گذاری در ورزش»، «سطح درآمد جامعه»، «کمک‌های مالی دولتی» و «آموزش و ارتقای فرهنگ ورزش» دارای بیشترین تاثیرگذاری و تاثیرپذیری در سیستم مورد مطالعه بودند. همچنین 6 متغیر «نرخ بیکاری»، «پراکنش و توزیع فضاها و اماکن ورزشی»، «سرانه‌ها و زیرساخت‌ها»، «پرورش و قهرمان‌سازی»، «علاقمندی و حمایت جوامع محلی» و «عملکرد در عرصه‌های بین‌المللی» دارای اثرگذاری بیشتر نسبت به اثرپذیری بوده و متغیرهای پیشران سیستم هستند. متغیر «اقلیم و جغرافیا» کمترین نقش را در اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم دارد. مطابق نتایج، وضعیت فعالیت‌های ورزشی تهران براساس رویکرد محیط زیستی تا حدودی "ناپایدار" است و شرایط کنونی حاکم بر سیستم ورزش تهران بر مبنای جنبه‌های محیط زیستی در آینده نزدیک، تغییر اندکی خواهد داشت.

 

کلید واژگان: توسعه ورزش، آینده‌پژوهی، آمایش سرزمین، شهر تهران، نرم‌افزار میک‌مک.

 

 

 

 

Analysis of the effective factors in the development of sports activities based on land use with a future research approach

 

 

 

 

Abstract

The aim of the research is to analyze the effective factors in the development of sports activities based on the principles of land use and with a future research approach. For this purpose, the city of Tehran was chosen as the pilot project. In the input phase, PESTEL analysis was used for environmental scanning, and in the analysis phase, the global business model was used. For data analysis, 23 experts and Delphi method were used. After the theoretical saturation and confirmation (98%) of the experts, the questionnaire was distributed among them to measure the variables based on the degree of influence and effectiveness; then the data was entered into MicMac software and one 18x18 matrix was formed. The results showed that the matrix filling index is 96.197%, which indicates the high influence of the identified factors on each other. The variables were divided into 4 types based on the placement type; and the variables "Investment in sports", "Community income level", "Government financial aid" and "Education and promotion of sports culture" were the most influential in the studied system. Also, 6 variables "unemployment rate", "distribution and distribution of sports spaces and venues", "per capita and infrastructures", "cultivation and heroism", "interest and support of local communities" and "performance in international arenas" have more impact than effectiveness. And are the driving variables of the system. The "climate and geography" variable has the least role in direct and indirect effects. According to the results, the status of sports activities in Tehran is somewhat "unstable" based on the environmental approach, and the current conditions governing Tehran's sports system based on environmental aspects will change to some extent (and not drastically) in the near future.

 

Key words: Sport development, Future research, Land planning, Tehran city, Micmac software.

 

 

 

مقدمه

 توسعه ورزش، به سیاست‌‌ها، فرایندها و اقداماتی گفته می‌شود که از ترکیب آن‌ها تلاش می‌شود فرصت‌ها و تجارب ورزشی برای همه افراد جامعه به وجود آید (امامی و همکاران، 2020). امروزه آشکار شده است که توسعه ورزش امری تک‌بعدی نیست (رمضانی‌نژاد و هژبری، 2017). به طور کلی، توسعه ورزش‌ باید در راستای طراحی بهتر و روش‌های موثرتر ارتقا و افزایش مشارکت و اجرا در ورزش باشد (گرین¹، 2007). در گذشته، اکثر مدل‌هایی که برای توسعه ورزش مورد استفاده قرار می‌گرفتند، بسیار ساده و خطی تعریف می‌شدند. به علاوه، این قبیل مدل‌ها قادر به تحلیل تغییرات محیطی نبوده و از انعطاف‌پذیری مناسبی برخوردار نبودند. این در حالیست که با توجه به متغیرهای جدید و شرایط پیچیده کنونی، لازم است تا برنامه‌ریزی‌های آتی از مدلی مناسب‌تر بهره‌گیری کنند (ایدی²، 2018).

     در دنیای امروز تغییرات چنان غافلگیرکننده و برق‌آسا از راه می­رسند که کوچک‌ترین کم­توجهی می­تواند به بهای گزاف غافلگیری راهبردی در تمام عرصه­های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی تمام می‌شود. در این محیط سرشار از تغییر و بی­ثباتی و آکنده از عدم قطعیت­ها، تنها رویکرد و سیاستی که احتمالاً کسب موفقیت­های بشری بیشتری دارد، تلاش برای معماری آینده است. اگرچه این تلاش همواره با خطرپذیری فراوان قرین بوده است، اما به هر حال پذیرش این مخاطره به مراتب عاقلانه­تر از نظاره‌گر بودن تحولات آینده است. قرین به عدم قطعیت بودن آینده، آثار و رگه­هایی از اطلاعات و واقعیات دارد که ریشه­اش در گذشته و حال است، با این مضمون که غفلت از رصد تغییرات آتی، تلخ­کامی را در پی خواهد داشت، عدم قطعیت نهفته در آینده برای بعضی، توجیه‌کننده عدم دوراندیشی آنان است و برای عده­ای دیگر منبعی گران­بها از فرصت­ها (مک‌کالگ و همکاران، 2016).

     از مهم­ترین ابزارهای تصمیم­گیری و برنامه­ریزی که امروزه بشر به خدمت گرفته است، آینده­پژوهی است. در دنیای کسب و کار کنونی که سرعت تغییرات و عوامل محیطی تاثیرات شگرفی بر تصمیم­گیری­ها و اقدامات سازمان­ها گذاشته است، اتکا به پیش‌بینی­ها و داشتن یک برنامه خاص برای آینده نمی­تواند قابل اطمینان باشد (رالتسون و ویلسون³؛2006). به این منظور این نوع برنامه­ریزی شرایطی را برای تفکر آشکار در مورد پیچیدگی‌ها فراهم می­آورد تا برنامه‌ریزان با یک زبان مشترک در مورد این عوامل به گفت‌وگو بنشینند و آن‌ها را تشویق می­نماید در مورد تعدادی از شرایط احتمالی فکر نمایند و به‌طور مداوم در مورد تصمیمات کلیدی آگاهی کسب کنند (گودت⁴،2017). امروزه مأموریت و تلاش عمده برنامه‌ریزی در کشورهای توسعه‌یافته علاوه بر توجه جدی به چالش­های کنونی و ارائه رهیافت‌های مقطعی، تفکر در خصوص چالش­های آینده و نحوه مواجهه و قدرت­یابی در آن عرصه­هاست. برنامه­ریزی هم اکنون به دنبال تسخیر آینده با اندیشه ایفای نقش جدی و سهم‌خواهی است (قلم‌بر،1390). در واقع ابزارها و تکنیک‌های برنامه­ریزی و همچنین فرایندی که منجر به نتیجه عمل برنامه‌ریزی می­شود به شدت تحت تأثیر نحوه انتخاب و عمل برنامه­ریز و دیدگاه او نسبت به آینده است. بر همین اساس امروزه فعالیت برنامه­ریزی در حوزه ورزش، به خصوص ورزش قهرمانی نیازمند مهندسی مجدد و تغیر رویکرد در خصوص مراحل انجام کار برنامه­ریزی است و ضرورت دارد از رویکردهای مبتنی بر پیش‌بینی روندهای گذشته به معماری آینده روی آورد (رینگلند⁵، 2009).

     فارغ از هر نوع برنامه­ای که تبیین شده باشد، تغییرات در محیط خارجی، تغییرات دولت، اولویت­های قانونی یا سیاست­ها، تغییرات نگرش اجتماع، تکنولوژی­های جدید و موارد دیگر به شدت بر سازمان­ها تاثیرگذار هستند، لذا می­باید از روشی استفاده نمود تا در برابر اتفاقات آینده غافلگیر نشد (گودت، 2011). سازمان­هاي ورزشي هم امروزه در معرض عدم‌قطعیت، تغيير و تحولات محيطي و جهاني قرار دارند و به همين دليل ناگزيرند به طور دائم بر رويدادهاي داخلي و خارجي نظارت كنند؛ تا بتوانند در زمان مناسب و بر حسب ضرورت خود را با تغييرات وفق دهند. ورزش در توسعة اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و حتي سياسي كشورها، پيشرفت در زمينة ورزش به يكي از اولويت­هاي راهبردي برنامه­ريزان در كشورهاي مختلف دنيا تبديل شده است (آمره⁶ و همکاران، 1399).

     یکی از عواملی که در آینده همه افراد و تمامی حوزه‌ها از جمله ورزش تاثیرگذار است، موضوع محیط زیست است. محیط زیست در ورزش اثر قابل توجهی دارد و حفظ محیط زیست در توسعه ورزش و به ویژه ورزش‌هایی که شرایط اقلیمی خاصی را مطالبه می‌کنند، اهمیت بسزایی دارد. اکثر مردم  خواستار ورزش در محیطی سالم هستند؛ زیرا فعالیت بدنی ارتباط تنگاتنگی با محیط پیرامون خود دارد. یک محیط ناسالم علاوه بر آنکه به ورزشکار آسیب می‌رساند بلکه مانعی بر سر انگیزه‌های فردی برای اولویت بخشیدن به انجام تمرینات ورزشی است. باید گفت بررسی‌های انجام گرفته در ارتباط با ورزش و محیط زیست ناسالم باعث ایجاد اثر نامطلوب بر مردم می‌شود (حیدری و همکاران، 1395).

     آمايش سرزمين، يك امر علمي با رويكردي فضايي و منطقه‌اي در شناخت توانمندي‌هاي توسعه با توجه به قابليت‌هاي مكاني مي‌باشد. توسعه نيز در عصر پسامدرن، مبناي چندبعدي يافته و از حالت تك‌نگري و بخشي بودن، گذار نموده است. در اصل، آمایش سرزمین به عنوان یک فرایند بنیادین برای ایجاد و اجرای بلندمدت افق برنامه‌ریزی راهبردی همراه با یک رویکرد یکپارچه برای سیاست‌گذاری مورد تاکید بوده است (سرور و خلیجی، 1401). تعامل آمايش سرزمين و توسعه فضايي، هدفي چون عدالت جغرافيايي را دنبال مي‌نمايد كه از طريق ايجاد رفاه اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي فراهم مي‌آيد و در اين ميان، رویدادهای ورزشی و توسعه اماکن ورزشی بر مبنای محیط، يكي از ابعاد چندبعدي توسعه فضايي يك منطقه مي‌باشد (میرمحمدی و همکاران، 2021). از اينرو در آمايش سرزمين يكي از قابليت‌هاي فضايي مورد بررسي، قابليت ورزشی بر مبنای محیط، در هر منطقه است تا با شناسايي آن و در چارچوب پايدار بستري براي توسعه فضايي فراهم آيد (راتن، 2018).

     آمايش سرزمين در هر منطقه از طريق امكان‌سنجي توسعه صورت مي‌گيرد تا از اين طريق قابليت‌هاي توسعه در آن منطقه، بازشناخته شود. بنابراين، تدوين چنين چشم‌اندازي نوين در زمينه توسعه ورزش با دقت در آمايش سرزمين، نيازمند در نظر گرفتن مسايل و مقولات بسيار مختلفي است كه در نظر نگرفتن هر يك از آنها و توجه بيش از حد به وضعيت موجود، نتيجه مطلوب را در برنخواهد داشت. به خصوص هنگامي كه موضوع جوامع شهري و روستايي و تعامل بين انسان و طبيعت پيش مي‌آيد، بر اهميت و پيچيدگي رابطه آمايش سرزمين و عرصه‌های مختلف اقتصادی از جمله ورزش افزوده خواهد شد. تجمع جاذبه‌ها به كاهش هزينه‌هاي لازم براي ايجاد زيرساخت‌هاي مناسب در منطقه مي‌انجامد و همچنين براي سازماندهي برنامه‌هاي مناسب و تدوین آینده‌های احتمالی در این زمینه، بستر مطلوبي را فراهم مي‌آورد (داکت، 2017). فارغ از هر نوع برنامه­ای که تبیین شده باشد، تغییرات در محیط خارجی، تغییرات دولت، اولویت­های قانونی یا سیاست­ها، تغییرات نگرش اجتماع، تکنولوژی­های جدید و موارد دیگر به شدت بر سازمان­ها تاثیرگذار هستند لذا باید از روشی استفاده نمود تا در برابر اتفاقات آینده غافلگیر نشد (فلوید، 2018). سازمان­هاي ورزشي هم امروزه در معرض عدم­قطعیت، تغيير و تحولات محيطي و جهاني قرار دارند و به همين دليل ناگزيرند به طور دائم بر رويدادهاي داخلي و خارجي نظارت كنند؛ تا بتوانند در زمان مناسب و بر حسب ضرورت خود را با تغييرات وفق دهند (علیپور و همکاران، 2017). همان‌طور که مطالعات پیشین نشان داده‌اند، فقدان برنامه‌ریزی مناسب مبتنی بر اصول آمایشی و عدم انعطاف‌پذیری مطلوب در طرح‌های گذشته، از جمله ضعف‌هایی است که می‌توان برای تمامی مدل‌های توسعه ورزش در کشور نام برد (عیدی و همکاران، 1390؛ حمیدی و همکاران، 1395؛ طالب‌پور و همکاران، 1398؛ غفوری و همکاران، 1401؛ امامی و همکاران، 1399). از آنجا که کلان‌شهر تهران از تعدد و تنوع متغیرهای اکوسیستمی، اجتماعی، اقتصادی و ... برخوردار است و نیز با توجه به آن که اکثر برنامه‌ریزی‌ها و طرح‌هایی که در این مجموعه شهری به مرحله اجرا در می‌آیند، در آینده به عنوان الگویی برای توسعه سایر مناطق شهری در کشور مطرح می‌شوند، لذا ضرورت انجام این تحقیق بیش از پیش احساس می‌گردد.

     از طرفی هر بخش از محیط زیست شهر تهران، قابلیت‌های متفاوتی دارد که با حفاظت از محیط زیست می‌توان در بهبود وضعیت این اماکن به واسطه توسعه ورزش تلاش نمود و با رویکرد آمایش سرزمین، برای حفظ محیط زیست و بهبود وضعیت زیست محیطی در هر اقلیم، تلاش نمود. به عبارتی از جمله استراتژی‌های توسعه مناطق فراموش‌شده و بهبود وضعیت زیست محیطی آن منطقه تعریف کاربری‌های خاصی است که می‌تواند ‌ضمن تقویت هویت مکانی آن‌ها شرایط توسعه پایدار آن‌ها را فراهم آورد (رضایان و مرزبان، 1398).‌‌

     در رابطه با مدل‌های آینده‌نگاری مبتنی بر سناریو و منطق فازی تاکنون مدل‌هایی ارائه شده است و تحقیقاتی در این زمینه انجام شده است. رویکرد کشف از راه دل یا منطق شهودی هانس و هونتون (2003) یکی از این رویکردها است. فرض اساسی در این رویکرد این است که تصمیم‌های یک سازمان بر مبنای دسته پیچیده‌ای از روابط موجود بین عوامل اقتصادی، سیاسی، تکنولوژیکی، اجتماعی و زیست محیطی اتخاذ می‌شوند. تمامی این عوامل برای یک سازمان یا شرکت جزء عوامل خارجی محسوب می‌شوند، ولیکن برای تصمیم‌گیری‌ها و کسب بصیرت لازم در موارد مختلف مثل توسعه محصولات جدید، توسعه ظرفیت‌های تولید، تدوین استراتژی‌های تجاری و غیره باید تغییرات این عوامل به درستی و تا حد امکان در نظر گرفته شده و تاثیرات آنها درک شود (هانس و هونتون⁷، 2003).

     رویکرد دیگر، مدل لاپراسپکتیو⁸ است که توسط گودت⁹ (2011) ارائه شد. روش‌های موجود در این رویکرد بسیار سیستماتیک و بر اساس قوانین ریاضی هستند. تکیه اصلی این روش‌ها بر احتمالات ذهنی مربوط به رویدادهای آینده است. همچنین استفاده از نرم‌افزارهای کامپیوتری برای محاسبات مربوط به احتمالات رویدادها در تقابل با همدیگر الزامی است. این رویکرد تشابه بسیار زیادی با رویکرد تحلیل تاثیرات متقابل دارد (گودت، 2011). عنایت‌الله¹⁰ (2013) مدل دیگری را ارائه داد که به نام تحلیل لایه‌لایه‌ای شناخته می‌شود. تحلیل لایه‌لایه‌ای علت‌ها یکی از تکنیک‌های آینده‌پژوهی است که می‌توان در بسیاری از موارد به خصوص در ساختن سناریوها به کار برد. مبنای این روش بر اساس تئوری پساساختارگرایی است. این تئوری بر این اساس است که طریقه‌ای که موضوعات چارچوب‌دهی می‌شوند، به طور بسیار قدرتمندی در چگونگی فهم و درک آنها تاثیر می‌گذارد و لذا دامنه درک شده تغییرات را محدود می‌کند. به عنوان یک روش تحلیل لایه‌لایه‌ای علت‌ها سعی در گسترش این چارچوب‌ها در یک روش سیستماتیک دارد (عنایت‌الله، 2013). در ایران نیز سابقه آینده­پژوهی به برنامه­های پنج ساله بر می­گردد و سند چشم­انداز توسعه کشور در افق 1404 که دو دهه آینده را نشانه گرفته است، اولین سند تفکر راهبردی و آینده­پژوهی است که بر اساس آن محورهای توسعه کشور در بخش‌های مختلف تدوین و با انجام تقسیم کار، هر کدام از بخش‌های کشور عهده‌دار مسئولیت‌هایی بر اساس قابلیت‌های خود جهت تحقق آینده مطلوب کشور گشته‌اند (معروفی و همکاران، 1398). اسدالهی و همکاران (1401) آینده‌پژوهی پیشران‌های اصلی مشارکت زنان در عرصه ورزش زنان را بررسی کردند. یافته‌ها نشان داد آینده مشارکت زنان در عرصع ورزش متأثر از 22 متغیر می‌باشد، اما پنج متغیر سبک زندگی سالم، تصدی پست‌های مدیریتی، نقش و کارکرد رسانه‌ها، عدالت جنسیتی و سرمایه‌گذاری در ورزش بانوان پیشران‌های هستند که آینده مشارکت زنان در عرصه ورزش را دستخوش تغییر می‌کنند. به‌عنوان یک نتیجه‌گیری راهبردی باید در نظر داشت که تحقق سناریوی مطلوب برای آینده مشارکت زنان در عرصه ورزش نیازمند توجه و تمرکز سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان به متغیرهای اثرپذیری است که تغییر آنها می‌تواند به تغییر و ارتقای هدفمند سیستم، یاری رساند. آقابابایی و افشاری (1401) آینده‌پژوهی در اقتصاد ورزش ایران را بررسی کردند. بطور کلی برای رسیدن به توسعه  اقتصاد ورزش باید گذشته و حال اقتصاد ورزش را مورد تفسیر و بررسی قرار داد تا با ایجاد تحلیلی درست از تصویر آینده در اقتصاد ورزش کشور با استفاده از سواد آینده، نوآوری و آموزش و همچنین با افزایش مشارکت اجتماعی در آینده پژوهی با استفاده از ایجاد رقابت، رهبری و سرمایه‌گذاری بنیان‌های معرفتی و اخلاقی در آینده‌پژوهی اقتصاد ورزش را طراحی و از طریق رویدادهای ورزشی بزرگ و تحلیل فرصت‌ها و تهدیدها بتوان به یک اقتصاد موفق و پویا در حوزه  ورزش کشور دست پیدا کرد. اسماعیل‌پور باربکی و همکاران (1400) عوامل موثر بر توسعه ورزش تربیتی در ایران را با رویکرد آینده‌پژوهی تحلیل کردند. نتایج تحقیق حاکی از این است که در مرحله نخست، با روش پویش محیطی، 39 عامل در شش حوزه، مؤثر بر توسعه ورزش تربیتی در ایران شناسایی شدند. پنج دسته عامل (عوامل تأثیرگذار، عوامل دو وجهی، عوامل تنظیمی، عوامل تأثیرپذیر و عوامل مستقل) قابل شناسایی هستند. صالحی و همکاران (1400) با رویکرد تحلیل ساختاری اقدام به آینده‌پژوهی ورزش دانش‌آموزی کردند و نتیجه گرفتند هشت مؤلفه (کالبدی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، فردی، سازمانی، اکولوژیکی و مدیریتی) به‌عنوان مؤلفه‌ها و شاخص‌های مهم در موضوع شناسایی شدند. آنچه از وضعیت صفحه پراکندگی متغیرها مؤثر بر وضعیت آینده ورزش دانش‌آموزی می‌توان فهمید، وضعیت ناپایداری سیستم است. به‌غیر از چند مورد که نشان می‌دهند دارای تأثیرگذاری بالایی در سیستم هستند، بقیه متغیرها از وضعیت تقریباً مشابهی نسبت به یکدیگر برخوردارند. فتحی و همکاران (1399) با رویکرد آینده‌‍ژوهی اقدام به سناریوپردازی برای آینده ورزش دانشگاهی کشور نمودند. نتایج نشان داد که از میان هفده عامل موثر، ده عامل با اهمیت شناسایی گردید و با تجزیه و تحلیل نرم‌افزار میک‌مک در نهایت دو عامل کلیدی حمایت‌های مالی و اقتصادی و سبک زندگی مشخص شد. براساس این عوامل و با استفاده از نرم‌افزار سناریو ویزارد و ماتریس اثرات متقابل چهار سناریو بدست آمد. این سناریوها شامل سناریوی عصر شادی، دنیای بی‌تفاوتی، دنیای تنبل‌ها و دنیای افسرده می‌باشند. امامی و همکاران (1399) نیز بر لزوم طراحی یک مدل منعطف که قابلیت پاسخ‌گویی به شرایط متغیر محیطی را داشته باشد، تاکید کردند. رمضانی‌نژاد و هژبری (1395) مبانی توسعه ورزش در ایران را بررسی کردند و چنین نتیجه گرفتند که این موضوع نمی‌تواند در قالب یک مدل توسعه یابد و نیاز است تا عوامل متعدد اثرگذار به دقت شناسایی و تحلیل شوند. در میان تحقیقات خارجی نیز،‌ مطالعه بارادا¹¹ و همکاران (2019) نشان داد که عامل اقتصادی مهمترین پارامتر برای توسعه ورزش در یک جامعه است. همچنین، تحقیقات پیتر و جارات (2017) دانش عمل آینده‌‌پژوهی را در برنامه‌‌ریزی بلندمدت تحلیل نمودند و نتیجه گرفتند که برنامه‌‌ریزی بلندمدت برای توسعه ورزش مستلزم استفاده از ابزار متنوع و دسترسی به دانش کافی است. جونز و ناوارو¹² (2018) بیان کردند که دولت‌ها به تنهایی نمی‌توانند سبب توسعه ورزش یک جامعه شوند و مشارکت بخش‌های گوناگون یک جامعه برای کار الزامی است. واتانابه¹³ و همکاران (2020) ادعا کردند که آنچه فاصله میان تدوین استراتژی و اجرا را پر می‌کند، نقشه استراتژی است. از اینرو،‌ رشد و توسعه ورزش مستلزم طراحی مناسب و اجرای دقیق استراتژی است.    

     با توجه به اهمیت آینده‌پژوهی و اهمیت فراوان آینده محیط زیست لازم است تا جنبه‌های آمایشی بر مبنای حوزه‌های مختلف مورد بررسی قرار گیرد و در هر حوزه‌ای دغدغه‌های آمایش سرزمین در دستورکار قرار گیرد. با استفاده از توسعه ورزش می‌توان بر اهمیت این موضوع تاکید نمود و با توسعه جایگاه ورزش در محیط زیست و محیط طبیعی و اماکن ورزشی وابسته به طبیعت بر این موضوع صحه‌گذاری نمود. لذا؛ تحقیق حاضر انجام می‌شود تا به این سوال پاسخ دهد: آینده‌پژوهی فعالیت‌های ورزشی شهر تهران با رویکرد آمایش سرزمین چگونه است؟ و عوامل موثر بر آن کدامند؟

 

روش پژوهش

این تحقیق از نوع ترکیبی یا آمیخته است. بدین صورت که ابتدا با روش کیفی و با هدف اکتشاف سناریوهای محتمل شروع می‌شود. در این تحقیق، از مدل آینده‌پژوهی Voros (2012) استفاده شده است. مراحل این مدل به شرح زیر است:

الف)‌ ورودی (پویش محیطی): در مرحله نخست، عوامل اثرگذار از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی کتاب‌ها، مقاله‌ها و گزارش‌های داخلی و خارجی معتبر بررسی و استخراج شدند. سپس، به منظور تکمیل و تایید نهایی فهرست تهیه شده در اختیار خبرگان قرار گرفت. 

ب) تجزیه و تحلیل: در این مرحله چندین مولفه محیطی تاثیرگذار بر بخش ورزش شهر تهران مورد تجزیه و تحلیل واقع می‌شوند و از این بین، جریان‌های اصلی (Main Stream) و مخالف اثرگذار، موضوع‌های در حال ظهور (Emeging Issue) و نشانه‌های ضعیف (Weak Signal) خلاصه و تعیین می‌شوند. موضوع‌های در حال ظهور، هنوز جزو آینده‌های محتمل قرار نگرفته و به نوعی علایم ضعیف تلقی می‌شوند. تداوم عرضه و استقبال همگان از موضوع‌های نوظهور به تبدیل شدن این موارد به ابرروند (Mega Trend) یا ابررویداد در آینده منجر می‌شود.

پ) تاویل و تفسیر: در این مرحله اثرگذاری‌های مولفه‌های آمایش سرزمینی و محیط زیستی بر ورزش به طور مستقیم و غیرمستقیم پایش می‌شود. با بهره‌گیری از پیشران‌ها و برآیند مولفه‌های محیطی به مولفه‌ها تشخیص داده شد (زاهد و همکاران، 1396).

چارچوب وروس (2012)، ابعاد آینده‌پژوهی را مشخص کرده است. برای اجرای هر یک از بخش‌های این چارچوب، نیاز به روش‌های اجرایی است. در مرحله ورودی، برای پویش محیطی، از تحلیل PESTEL¹⁴ و در مرحله تجزیه و تحلیل و تاویل و تفسیر از الگوی جهانی کسب و کار (¹⁵GBN) که هشت مرحله‌ای است، استفاده شد. تحلیل PESTEL چارچوبی از عاملان‌های کلان محیطی را که در ارزیابی محیطی به کار می‌روند به تصویر می‌کشد و در حوزه تحقیقات محیطی، چشم‌اندازی مشخص از عامل‌های کلان محیطی که یک سازمان باید مدنظر قرار دهد را ارایه کند (رابرتسون، 2014). برای گردآوری داده‌ها از گروه خبرگان به روش دلفی عمل شد. نمونه آماری پژوهش شامل 23 نفر از خبرگانی است که در زمینه برنامه‌ریزی ورزشی و سیاست‌گزاری زیست محیطی و همچنین آمایش سرزمین و برنامه‌ریزی جغرافیایی صاحب‌نظر هستند. با توجه به اینکه اعضای گروه خبرگان دارای شانس یکسانی برای انتخاب شدن نیستند، بنابراین از روش نمونه‌گیری غیراحتمالی استفاده شد. پس از مشخص شدن خبرگان، ابتدا از طریق مصاحبه باز اقدام به تکمیل متغیرها شد. پس از اشباع نظری متغیرها و کسب تاییدیه (98٪) از خبرگان، پرسشنامه‌ای میان آنها توزیع شد و از آنها خواسته شد تا در چارچوب ماتریس اثرات متقاطع، متغیرها را بر مبنای میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری آنها بسنجند و سپس داده‌ها وارد نرم‌افزار میک‌مک (Mic Mac) گردید. نرم‌افزار میک‌مک جهت انجام محاسبات پیچیده ماتریس متقاطع در آینده‌پژوهی طراحی شده است. روش این نرم‌افزار بدین گونه است که ابتدا متغیرها و مؤلفه‌های مهم در حوزه مورد نظر را شناسایی کرده و سپس آن‌ها را در ماتریسی مانند تحلیل اثرات وارد نموده و میزان ارتباط میان این متغیرها با حوزه مربوطه توسط خبرگان، تشخیص داده می‌شود (ربانی، 1391). متغیرهای موجود در سطرها بر متغیرهای موجود در ستون‌ها تأثیر می‌گذارند. پس بدین ترتیب متغیرهای سطرها، تأثیرگذار و متغیرهای ستون‌ها، تأثیرپذیر هستند. میزان ارتباط، با اعداد بین 0 تا 3 سنجیده می‌شود. عدد «صفر» به منزله «بدون تأثیر»، عدد «1» به منزله «تأثیر ضعیف»، عدد «2» به منزله «تأثیر متوسط» و در نهایت عدد «3» به منزله «تأثیر زیاد» است؛ و P به معنی اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم به صورت بالقوه هستند. بنابراین با توجه به آنکه 18 متغیر شناسایی شد، یک ماتریس 18×18 به‌دست‌ آمد که در آن تأثیرات متغیرها بر یکدیگر مشخص شد. 

پایایی در مصاحبه کیفی، از طریق فرآیندهای اعتمادپذیری، انتقال‌پذیری، اتکاپذیری و تاییدپذیری توسط نیمی از افراد مصاحبه شونده و همچنین 5 نفر از افرادی که در مصاحبه شرکت نمی‌کردند، انجام پذیرفت؛ به این صورت که پس از فرآیند مصاحبه نیز از آنها نظرخواهی شد.  

شکل 1، فرآیند و گام‌های تحقیق را نشان می‌دهد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- فلوچارت تحقیق

 

نتایج

·       تعیین عوامل کلان محیطی

در این مرحله و با توجه به الگوی PESTEL اقدام به شناسایی عوامل کلان محیطی اثرگذار بر موضوع پژوهش گردید. با توجه به آنکه متغیرهای شناسایی شده متعلق به دسته‌های جداگانه بودند و برخی از آنها می‌توانستند در چند طبقه قرار گیرند، با نظر خبرگان اقدام به دسته‌بندی کلی متغیرها گردید. بر این اساس، در این الگو، تحریم،‌ روابط بین‌الملل، عضویت در مجامع ورزشی جهانی و منطقه‌ای جزو عوامل سیاسی (P)، تولید تجهیزات، سطح درآمد، زیرساخت‌ها و سرانه‌ها، کمک‌های مالی دولتی شامل معافیت‌های مالیاتی، پراکنش و توزیع فضاها و اماکن، سرمایه‌گذاری جزو عوامل اقتصادی (E)، جمعیت و نرخ رشد جمعیت، سازمان‌های مردم نهاد، آموزش و ارتقای فرهنگ ورزش، عدالت فضایی، تحصیلات، عدالت جنسیتی، عملکرد در عرصه‌های بین‌المللی جزو عوامل فرهنگی – اجتماعی (S)، کیفیت تجهیزات، تحقیق و توسعه و استعدادیابی، پرورش و قهرمان‌سازی، مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی جزو عوامل فناوری (T)، اقلیم و جغرافیا، منابع آبی، جاذبه‌های گردشگری وکیفیت محیطی جزو عوامل زیست محیطی (E)، بیمه، قوانین فرادستی، خصوصی‌سازی جزو عوامل قانونی (L) محسوب می‌شوند.

 

جدول 1- ‌الگوی PESTEL طراحی شده برای پژوهش

سیاسی (Policy)	اقتصادی (Economy)	فرهنگی و اجتماعی (Socio Cultural)	فناوری و مدیریتی (Technological & Management )	محیط‌زیستی (Environmental)	قانونی (Legal)
تحریم	پراکنش و توزیع فضاها و اماکن	نرخ رشد جمعیت	کیفیت تجهیزات	اقلیم و جغرافیا	بیمه
روابط خارجی (بین‌الملل)	تولید تجهیزات	آموزش و ارتقای فرهنگ ورزش	تحقیق و توسعه (استعدادیابی)	منابع آبی	قوانین فرادستی داخلی
عضویت در مجامع ورزشی جهانی و منطقه‌ای	سطح درآمد جامعه	سازمان‌های مردم نهاد	پرورش و قهرمان‌سازی	جاذبه‌های طبیعی و گردشگری	خصوصی‌سازی
تاثیرگذاری رجال سیاسی در شهر تهران	زیرساخت‌ها و سرانه‌های ورزشی	عدالت فضایی	مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی	کیفیت محیطی	تعهدات بین‌المللی
	سرمایه‌گذاری در ورزش	تحصیلات	فرصت و اختیارات مدیران	بهره‌مندی از منابع انرژی تجدیدپذیر
	کمک‌های مالی دولتی شامل معافیت‌های مالیاتی و ..	عملکرد در عرصه‌های بین‌المللی	برنامه‌های راهبردی و راهکاری
	نرخ بیکاری	عدالت جنسیتی
	سرانه تولید ناخالص داخلی	ساختار فرهنگی و اجتماعی
	تورم	میزان علاقمندی و حمایت محلی
		خصوصیات اخلاقی غالب مردم با توجه به شرایط اقلیمی

     منبع: یافته‌های تحقیق

 

خاطر نشان می‌گردد، طبقه‌بندی صورت گرفته در جدول فوق، قطعی نبوده و عامل‌هایی هستند که جایگاهی چندگانه دارند. مانند بیمه که هم یک تصمیم قانونی است و هم اقتصادی. بنابراین با تغییر گروه خبرگان و محققان امکان جابه‌جایی عامل‌ها در طبقه‌بندی صورت گرفته وجود دارد. هر چند که تغییر عامل‌ها در طبقه‌بندی مذکور،‌ منجر به تغییر در بررسی و ارزیابی و نهایتاً نتایج نخواهد شد، چرا که از تحلیل PESTEL به عنوان چارچوبی برای بررسی تمام عوامل استفاده می‌شود. در گام بعد، پیشران‌ها شناسایی شدند. پیشران‌ها عامل‌هایی هستند که بر نتایج و راندمان برنامه‌ریزی اثرگذار بوده و دارای عدم قطعیت هستند. عدم قطعیت، به معنی دانش ناکافی نسبت به آینده‌ای است که نمی‌توان میزان عدم حتمیت و خطرپذیری (ریسک) آن را محاسبه نمود. برای شناسایی نیروهای پیشران از میان عوامل یاد شده در جدول بالا، به گروه خبرگان (پنل دلفی پژوهش) مراجعه شد. پس از شناسایی پیشران‌ها، اقدام به اولویت‌بندی آنها از منظر اهمیت، عدم قطعیت، میزان اثرگذاری و اثرپذیری پرداخته شد. شکل 2 میزان اهمیت و عدم قطعیت پیشران‌های منتخب مورد بررسی را نشان می‌دهد.

 

 

شکل 2- میزان اهمیت و عدم قطعیت پیشران‌های مورد بررسی (منبع: یافته‌های تحقیق)

 

با توجه به آنکه پیشران‌ها اثرگذاری‌های مستقیم و غیرمستقیم دارند، بنابراین باید به هر دو اثرگذاری توجه کرد. با استفاده از نرم‌افزار میک‌مک و ورود داده‌های ماتریس اثرگذاری – اثرپذیری، اثرهای مستقیم و نامستقیم پیشران‌ها محاسبه شد. در ادامه، ماتریسی در ابعاد 18×18 شکل گرفت. با وارد کردن متغیرها در نرم‌افزار آینده‌نگرانه میک‌مک به تعریف هر یک از متغیرها اقدام شد و سپس با تشکیل ماتریس اثرات متقاطع از نخبگان خواسته شد تا به امتیازدهی شاخص‌های مورد بررسی برحسب میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری آنها بپردازند. جداول زیر، ماتریس اثرات مستقیم (¹⁶MDI) را نشان می‌دهد. در این ماتریس ارتباط اثرات متقابل بین متغیرها بیان شده است.

 

جدول 2- ماتریس اثرات مستقیم متغیرهای مورد بررسی در تحقیق

 

 

جدول 3، ماتریس پتانسیل اثرات مستقیم (¹⁷MPDI) را نشان می‌دهد. این ماتریس، تأثیرات و وابستگی‌های فعلی و بالقوه بین متغیرها را نشان می‌دهد. با در نظر گرفتن روابط آینده قابل پیش‌بینی،MDI  را تکمیل می‌کند.

 

جدول 3- ماتریس پتانسیل اثرات مستقیم میان متغیرهای مورد بررسی

 

Influences range from 0 to 3:

 0: No influence

1: Weak

2: Moderate influence

3: Strong influence

 

با اتکا به یافته‌های به دست آمده می‌توان گفت که شاخص پرشدگی ماتریس 197/96 درصد است که این میزان نشان دهنده پیوستگی و تاثیرگذاری زیاد عوامل شناسایی شده بر یکدیگر است. این نتایج بیانگر آن است که تعداد روابط فاقد اثرگذاری نسبت به سایر روابط بسیار زیاد است (116 مورد از مجموع 208 مورد) و روابط با شدت کم یا اثر ضعیف، درصد کمی را از مجموع روابط تشکیل داده است (55 مورد). روابط با اثر زیاد 61 مورد را از مجموع روابط دارند.

 

جدول 4- پایداری MDI

تکرار	نفوذ	وابستگی
1	95٪	94٪
2	96٪	96٪

 

·       تحلیل وضعیت متغیرها روی پلان اثرگذاری و اثرپذیری 

پس از آن که داده‌های پرسشنامه وارد نرم‌افزار شدند، تاثیرات عوامل زیست محیطی در فعالیتهای ورزشی به صورت مستقیم و غیرمستقیم محاسبه شد. در جدول زیر، ‌امتیاز هر عامل در ستون و ردیف ماتریس مربوطه نشان داده شده است. لازم به ذکر است که محاسبات و اعداد براساس معادلات ریاضی و توسط نرم‌افزار محاسبه می‌شود و بیشتر برای مقایسه عوامل به صورت نسبی است و ارزش واقعی اعداد را نشان نمی‌دهد. هر آرایه از ماتریس تحلیل ساختاری را می‌توان در محوری دو بعدی ترسیم کرد. محور افقی این نمودار دوبعدی، مشخص کننده جمع امتیازهای سطری یک متغیر است. محور عمودی این نمودار، مشخص کننده جمع امتیازهای ستونی یک متغیر است. بسته به اینکه جمع مقادیر ماتریسی در کدام ناحیه از این نمودار قرار بگیرد، می‌توان 4 دسته متغیر را شناسایی کرد. متغیرها براساس موقعیت قرارگیری به 4 نوع تقسیم می‌شوند که هر کدام در یکی از نواحی چهارگانه پلان اثرگذاری – اثرپذیری قرار می‌گیرند. 

 

 

الف) متغیرهای ناحیه 1 (دو وجهی یا راهبردی)

متغیرهای دووجهی دارای 2 ویژگی مشترک تاثیرگذاری و تاثیرپذیری زیاد هستند و هر تغییری به روی این متغیرها در سایر متغیرها نیز واکنش و تغییری ایجاد خواهد کرد. این متغیرها در ربع شمال شرقی (بالا سمت راست) نمودار جای می‌گیرند. در اصل این متغیرها به عنوان شاخص ناپایداری یک سیستم مطرح هستند. زیرا به دلیل وابستگی به متغیرهای دیگر به سرعت تاثیرات را جذب می‌کنند و به دلیل تاثیرگذاری به سرعت اثرات را انتقال می‌دهند. به بیان دیگر، سرعت تاثیرگذاری و تاثیرپذیری این متغیرها، باعث می‌شود که قابلیت بالایی برای برهم زدن ناپایداری سیستم داشته باشند. متغیرهای راهبردی عبارتند از:

 

·       اقتصادی: سرمایه‌گذاری در ورزش - سطح درآمد جامعه - کمک‌های مالی دولتی

·       فرهنگی و اجتماعی: آموزش و ارتقای فرهنگ ورزش

همانطور که مشاهده می‌شود، متغیرهای ارایه شده تنها متعلق به 2 طبقه هستند و از 4 طبقه دیگر (سیاسی، محیط زیستی، فناوری – مدیریتی، قانونی) متغیری در این ناحیه وجود ندارد.

 

ب) متغیرهای ناحیه 2 (تاثیرگذار)

متغیرهای ناحیه 2 بیش از آنکه از سیستم تاثیر بپذیرند، بر آن اثر می‌گذارند. این متغیرها در ربع شمال غربی (بالا سمت چپ) نمودار جای می‌گیرند و دارای کمترین وابستگی و بیشترین تاثیر هستند. متغیرهای تاثیرگذار متعلق به 3 طبقه هستند.

·       اقتصادی: نرخ بیکاری - پراکنش و توزیع فضاها و اماکن ورزشی - سرانه‌ها و زیرساخت‌ها

·       فناوری و مدیریتی: پرورش و قهرمان‌سازی

·       فرهنگی و اجتماعی: عملکرد در عرصه‌های بین‌المللی – علاقمندی و حمایت‌های محلی

 

پ) متغیرهای ناحیه 3 (مستقل)

متغیرهای این ناحیه به طور میانگین اثرگذاری و اثرپذیری کمتری دارند. به این معنا که نه زیاد از سیستم تاثیر می‌پذیرند و نه زیاد بر آن تاثیر می‌گذارند. این متغیرها کمترین نقش را در یک سیستم دارند و می‌توان آنها را حذف نمود. این ناحیه در ربع جنوب غربی نمودار (پایین سمت چپ) قرار دارد. عوامل و متغیرهایی که در این ناحیه قرار دارند به 3 طبقه اختصاص دارند.

·       فناوری و مدیریتی: فرصت و اختیارات مدیران

·       محیط زیستی: کیفیت محیطی - جاذبه‌های طبیعی گردشگری

·       سیاسی: روابط خارجی

 

ت) متغیرهای ناحیه 4 (تاثیرپذیر)

متغیرهای این ناحیه تاثیر کمی بر سیستم دارند و خود تابع تغییرات در سایر سیستمها هستند. در اصل، کمترین تاثیرگذاری و بیشترین وابستگی یا تاثیرپذیری را دارند. این متغیرها بیشترین تاثیر را از تغییر شرایط در یک سیستم می‌پذیرند. به این متغیرها، متغیر وابسته می‌گویند. این ناحیه در ربع جنوب شرقی (پایین سمت راست) قرار دارد. عوامل و متغیرهایی که در این ناحیه قرار دارند متعلق به 4 طبقه هستند. 

·       قانونی: قوانین فرادستی داخلی

·       محیط زیستی: اقلیم و جغرافیا

·       سیاسی: تاثیرگذاری رجال سیاسی

·       اقتصادی: تورم

 

در این بخش نیز همانند بخش تحلیل اثرات مستقیم، ابعاد چهارگانه نمودار مورد بررسی قرار میگیرد. همانطور که در شکل 4 نشان داده می‌شود، 5 متغیر به عنوان مهمترین متغیرهای سیستم در بخش اثرات غیرمستقیم شناسایی می‌شوند که به ترتیب عبارتند از:

1.       سرمایه‌گذاری در ورزش

2.       آموزش و ارتقای فرهنگ ورزش

3.       کمک‌های مالی دولتی

4.       درآمد

5.       نرخ بیکاری

متغیرهای پیشران در بخش اثرات غیرمستقیم عبارتند از: عملکرد در عرصه‌های بین‌المللی، پراکنش و توزیع فضاها و اماکن ورزشی، سرانه‌ها و زیرساخت‌ها، پرورش و قهرمان‌سازی، میزان علاقمندی و حمایت‌های محل.

متغیرهایی که دارای تاثیرپذیری بالایی از سیستم هستند، ولیکن توانایی اثرگذاری اندکی دارند، عبارتند از: تاثیرگذاری رجال سیاسی، اقلیم و جغرافیا، تورم، قوانین فرادستی داخلی.

 

 

شکل 3- نقشه اثرگذاری (Influence) و اثرپذیری (Dependence) غیرمستقیم متغیرهای مورد بررسی

 

متغیرهایی که دارای اثرگذاری پایین و اثرپذیری پایینی هستند عبارتند از: فرصت و اختیارات مدیران، روابط خارجی، جاذبه‌های طبیعی گردشگری و کیفیت محیطی.

در ادامه، نمودار نفوذ مستقیم متغیرها ترسیم شد. این نمودار بیانگر روابط متغیرها و چگونگی اثرگذاری آنها بر یکدیگر است که در قالب خطوط قرمز و آبی نشان داده می‌شود که انتهای هر خط با یک پیکان مشخص شده است و بیانگر اثر جهت‌گذاری است. خطوط قرمز نشانگر اثرگذاری شدید عوامل بر همدیگر است و خطوط آبی، با تفاوت در ضخامت، روابط متوسط تا ضعیف را نشان می‌دهد.

 

 

شکل 4- نمودار اثر مستقیم بسیار قوی میان متغیرهای مورد بررسی

 

همانطور که در شکل 4 مشاهده می‌شود، تمامی خطوط دارای رنگ قرمز هستند و رنگ آبی مشاهده نمی‌شود، که نشانگر اثرگذاری شدید متغیرها بر یکدیگر است. وضعیت روابط در نمودار اثرگذاری بیانگر آن است که متغیر «پراکنش و توزیع فضاهای ورزشی» با 4 مورد و متغیر «عملکرد در عرصه بین‌المللی» با 3 مورد، منشا بیشترین اثرگذاری مستقیم بوده است و نقش خود را در سیستم افزایش داده‌اند. همچنین، متغیرهای «تاثیرگذاری رجال سیاسی» و «کمک‌های مالی دولتی» به شدت تحت تاثیر سایر متغیرهای سیستم قرار دارند (با 3 مورد).

 

 

شکل 5- نمودار تاثیرات غیرمستقیم متغیرهای مورد بررسی (تاثیرات بسیار قوی تا بسیار ضعیف)

 

·       سهم اثرگذاری و اثرپذیری غیرمستقیم به صورت مقایسه‌ای 

با توجه به اینکه برای محاسبات اثرهای غیرمستقیم نرم‌افزار ماتریس را چندبار به توان میرساند، جمع اثرگذاری و اثرپذیری‌های غیرمستقیم اعداد چندرقمی در می‌آید و مقایسه آن با اثرهای مستقیم دشوار می‌شود. برای رفع این مشکل نرم‌افزار، جدول سهم عوامل براساس اثرهای مستقیم و غیرمستقیم را در مقیاس 10هزار ارایه می‌دهد. بر این اساس، مجموع اثرگذاری و اثرپذیری‌ها 10هزار محاسبه شده است و سهم هر کدام از عوامل از این عدد نشان دهنده سهم آن از کل سیستم است. در جدول 5، سهم عوامل از کل اثرگذاری و اثرپذیری براساس اثرهای مستقیم و غیرمستقیم نشان داده شده است.

 

جدول 5- فهرست اولویت متغیرها با بیشترین سهم در اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم

رتبه	متغیر	اثر مستقیم	متغیر	اثرپذیری مستقیم	متغیر	اثر غیرمستقیم	متغیر	اثرپذیری غیرمستقیم
1	سرمايه‌	947	اقليم	805	پرورش	968	اقليم	764
2	پراکنش	876	سرمايه‌	758	آموزش	961	رجال سياسي	748
3	آموزش	876	رجال سياسي	734	سرمايه‌	911	سرمايه‌	719
4	پرورش	876	قوانين	710	پراکنش	821	قوانين	711
5	کمک	781	آموزش	663	بيکاري	759	آموزش	645
6	بيکاري	781	کمک	639	عملکرد	733	تورم	627
7	سرانه‌ها	758	تورم	616	کمک	725	کمک	627
8	درآمد	734	درآمد	616	سرانه‌ها	717	درآمد	619
9	حمايت	663	پراکنش	521	درآمد	712	بيکاري	538
10	عملکرد	592	بيکاري	521	حمايت	678	عملکرد	518
11	رجال سياسي	379	عملکرد	497	رجال سياسي	450	پراکنش	507
12	روابط	379	سرانه‌ها	473	روابط	434	اختيارات	475
13	تورم	355	اختيارات	450	اختيارات	380	سرانه‌ها	468
14	اختيارات	355	جاذبه‌ها	426	تورم	299	پرورش	442
15	محيط	308	حمايت	426	محيط	243	حمايت	441
16	قوانين	189	پرورش	426	قوانين	168	روابط	429
17	جاذبه‌ها	118	روابط	402	جاذبه‌ها	23	جاذبه‌ها	403
18	اقليم	23	محيط	308	اقليم	10	محيط	310

 

براساس نتایج مستخرج از جدول فوق، متغیر «سرمایه‌گذاری در ورزش» بیشترین اثرگذاری مستقیم (با امتیاز 947) را دارد و از سوی دیگر، متغیر «اقلیم و جغرافیا» دارای کمترین نقش (با امتیاز 23) در اثرگذاری مستقیم است. همچنین متغیر «پرورش و قهرمان‌سازی» دارای بیشترین نقش در اثرگذاری غیرمستقیم (با 968 امتیاز) و متغیر «اقلیم و جغرافیا» دارای کمترین نقش در اثرگذاری غیرمستقیم (با 10 امتیاز» است. بنابراین، متغیر «اقلیم و جغرافیا» کمترین نقش را در اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم دارد. متغیر «اقلیم و جغرافیا» دارای بیشترین میزان اثرپذیری مستقیم (با 805 امتیاز) است. همچنین متغیر «کیفیت محیطی» دارای کمترین امتیاز در اثرپذیری مستقیم (با 308 امتیاز) است. همچنین، متغیر «اقلیم و جغرافیا» دارای بیشترین امتیاز در اثرپذیری غیرمستقیم (با 764 امتیاز) و متغیر «کیفیت محیطی» دارای کمترین امتیاز در اثرپذیری غیرمستقیم (با 310 امتیاز) است.

 

 

جدول 6- جابجایی متغیرها در اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم

رتبه‌بندی براساس اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم

رتبه‌بندی براساس اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم

 

بحث و نتیجه‌گیری

در فرآیندهای آینده‌پژوهی مهمتر از شناسایی مسایل اصلی آینده، شناسایی روابط بین آنها است (آمره و همکاران، 1399). چرا که در عالم واقع این متغیرها بر یکدیگر اثرگذار بوده و هیچ کدام به صورت مستقل قابل تعریف نیستند. براساس نتایج تحقیق، می‌توان بیان داشت که مهمترین متغیرهای مورد بررسی، عبارتند از:

·       سرمایه‌گذاری در ورزش

·       آموزش و ارتقای فرهنگ ورزش

·       کمک‌های مالی دولتی

·       درآمد جامعه

چرا که این نوع از متغیرها به عنوان شاخص ناپایداری سیستم مطرح می‌باشند و دارای سرعت بالایی در اثرگذاری و اثرپذیری هستند. همانطور که اشاره شد، این متغیرها که به متغیرهای راهبردی یا دووجهی نیز معروف هستند، تنها متعلق به 2 طبقه (اقتصادی، فرهنگی / اجتماعی) هستند و از 4 طبقه دیگر (سیاسی، محیط زیستی، فناوری – مدیریتی، قانونی) متغیری در این ناحیه وجود ندارد. نتایج این بخش از تحقیق حاضر، با مطالعه اسدالهی و همکاران (1401) تا حدود زیادی همخوانی دارد. چرا که در آن تحقیق نیز 5 متغیر به عنوان پیشران برای توسعه مشارکت در ورزش بانوان شناسایی شد که چهار مورد از آنها در دسته عوامل فرهنگی / اجتماعی و اقتصادی قرار داشتند. همچنین،‌ با تحقیق آقابابایی و افشاری (1401) نیز منطبق است؛ چرا که در آن تحقیق نیز عامل اقتصادی به عنوان مهمترین پیشران در مطالعات آینده‌پژوهی توسعه ورزش کشور معرفی شده بود. به علاوه، با تحقیق فتحی و همکاران (1399) نیز مطابقت دارد؛ زیرا در آن تحقیق نیز دو عامل کلیدی برای سناریوپردازی ورزش دانشگاهی مطرح شد که عبارت بودند از: حمایت‌های مالی و سبک زندگی.  

از سوی دیگر، برخی از عوامل اثرگذاری بالایی بر سیستم و سایر متغیرها دارند، ولیکن تاثیرپذیری چندانی از متغیرهای درون سیستم ندارند که به آنها متغیرهای تاثیرگذار می‌گویند و عبارتند از:

·       پراکنش و توزیع فضاها و اماکن ورزشی

·       بیکاری

·       عملکرد در عرصه‌های بین‌المللی

·       سرانه‌ها و زیرساختهای ورزشی

·       پرورش و قهرمان‌سازی 

·       میزان علاقمندی و حمایتهای محلی

 

متغیرهای تاثیرگذار متعلق به 3 طبقه هستند (اقتصادی، فناوری و مدیریتی، فرهنگی و اجتماعی). نتایج این بخش از تحقیق، با مطالعه اسماعیل‌پور باربکی و همکاران (1400) منطبق است. چرا که در آن تحقیق عوامل موثر بر توسعه ورزش تربیتی در ایران در زمره عوامل اقتصادی، فناوری و مدیریتی، و فرهنگی و اجتماعی قرار داشتند. 

دسته سوم از متغیرها، اثرپذیری بالایی از سیستم داشته، ولی اثرگذاری اندکی دارند، که عبارتند از:

·       تاثیرگذاری رجال سیاسی

·       اقلیم و جغرافیا

·       تورم

·       قوانین فرادستی 

 

عوامل و متغیرهایی که در این ناحیه قرار دارند متعلق به چهار طبقه (قانونی، محیط زیستی، سیاسی و اقتصادی) هستند. در نهایت، دسته چهارم متغیرهایی هستند که فاقد قدرت اثرگذاری زیاد بوده و در عین حال، دارای اثرپذیری اندکی نیز هستند که عبارتند از:

·       فرصت و اختیارات مدیران

·       روابط خارجی

·       جاذبه‌های طبیعی گردشگری

·       کیفیت محیطی

 

نتایج حاکی از آن است که متغیر «سرمایه‌گذاری در ورزش» بیشترین اثرگذاری مستقیم را دارد. این مورد با تحقیقات اسدالهی و همکاران (1401)، بارادا و همکاران (2019) و فتحی و همکاران (1399) منطبق است. از سوی دیگر، متغیر «اقلیم و جغرافیا» دارای کمترین نقش در اثرگذاری مستقیم است. این مورد تاکنون در هیچیک از تحقیقات پیشین مورد بررسی قرار نگرفته است. همچنین متغیر «پرورش و قهرمان‌سازی» دارای بیشترین نقش در اثرگذاری غیرمستقیم است که با نتایج تحقیق آقابابایی و افشاری تا حدی همخوانی دارد و متغیر «اقلیم و جغرافیا» دارای کمترین نقش در اثرگذاری غیرمستقیم است. بنابراین، متغیر «اقلیم و جغرافیا» کمترین نقش را در اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم دارد. متغیر «اقلیم و جغرافیا» دارای بیشترین میزان اثرپذیری مستقیم است. همچنین متغیر «کیفیت محیطی» دارای کمترین امتیاز در اثرپذیری مستقیم است. همچنین، متغیر «اقلیم و جغرافیا» دارای بیشترین امتیاز در اثرپذیری غیرمستقیم و متغیر «کیفیت محیطی» دارای کمترین امتیاز در اثرپذیری غیرمستقیم است. موارد اخیر در هیچیک از مطالعات پیشین مورد بررسی و اشاره قرار نداشتند.

پراکنش متغیرها روی پلان اثرگذاری – اثرپذیری نشان دهنده ویژگی کلی سیستم است و براساس شکل پراکندگی متغیرها روی پلان مشخص می‌شود که سیستم پایدار است یا ناپایدار. سیستم‌های ناپایدار، با متغیرهایی که هم اثرگذارند و هم اثرپذیر، تحولات شدیدی در آینده خواهند داشت و وضعیت کنونی آنها پایدار نخواهد ماند. در حالت ناپایداری، پراکنش متغیرها لوزی‌شکل و از جنوب غربی به شمال شرقی نمودار خواهد بود و یا آنکه متغیرها پیرامون خط قطری نمودار سامان گرفته‌اند. اما چنانچه سیستم دارای تعداد زیادی عوامل اثرگذار و در سمت مقابل تعداد زیادی عوامل اثرپذیر باشد، و پراکنش متغیرها به شکل L از سمت چپ نمودار ظاهر شود، سیستم پایدار است و شرایط کنونی سیستم در آینده تغییر چندانی نخواهد کرد. مطابق نتایج خروجی نرم‌افزار میک‌مک که براساس آرای خبرگان وضعیت فعالیت‌های ورزشی شهر تهران براساس رویکرد محیط زیستی تا حدودی "ناپایدار" است و شرایط کنونی حاکم بر سیستم ورزش شهر تهران بر مبنای جنبه‌های محیط زیستی در آینده نزدیک تا حدی (و نه به شدت) تغییر خواهد کرد. این مورد با نتایج تحقیق صالحی و همکاران (1400) که آینده‌پژوهی ورزش دانش‌آموزی را بررسی کردند، مشابهت دارد و آنان نیز به ناپایداری سیستم اشاره داشتند. 

 

 

شکل 6- وضعیت عوامل کلیدی در تحلیل ساختاری

 

 

مطابق نتایج خروجی نرم‌افزار میک‌مک که براساس آرای خبرگان وضعیت فعالیت‌های ورزشی شهر تهران براساس رویکرد محیط زیستی تا حدودی "ناپایدار" است و شرایط کنونی حاکم بر سیستم ورزش شهر تهران بر مبنای جنبه‌های محیط زیستی در آینده نزدیک تا حدی (و نه به شدت) تغییر خواهد کرد. در این تحقیق 3 نوع از متغیرها شناسایی نشدند. به عبارت دیگر متغیرهای استخراج شده در دسته متغیرهای "هدف"، "ریسک" و "تنظیمی" قرار نمی‌گیرند.

نکته حایز اهمیت آن است که با توجه به نظر خبرگان و وزن‌های اختصاص داده شده به متغیرهای پژوهش، مشخص گردید که عوامل و متغیرهای زیست محیطی فاقد اثرگذاری زیاد بوده و اثرپذیری اندکی نیز دارند (همانند کیفیت محیطی و جاذبه‌های طبیعی گردشگری) و همچنین در یک مورد (اقلیم و جغرافیا) با وجود اثرپذیری بالا، میزان اثرگذاری اندک بوده است. بنابراین، این قبیل متغیرها در طراحی سناریوهای پژوهش نقش اساسی نخواهند داشت، هر چند که نمی‌توان سهم آنها را صفر در نظر گرفت. به نظر می‌رسد این قبیل متغیرها به عنوان رویکرد کلی حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی در فعالیت‌ها و رویدادهای ورزشی باید مدنظر قرار گیرند و نه یک متغیر پیشران.

در مجموع، به منظور دستیابی سریع و اثربخش به اهداف توسعه فعالیتهای ورزشی مبتنی بر آمایش سرزمین، لازم است تا اولویت اقدامات آتی را حول محور مواردی که دارای رتبه بالایی در اثرگذاری و اثرپذیری هستند، قرار داد. همانند: افزایش سرمایه‌گذاری در ورزش، برقراری عدالت در پراکنش و توزیع فعالیتهای ورزشی، انجام آموزش و ارتقای فرهنگ ورزش، پرورش و قهرمان‌سازی، توزیع کمک‌های مالی دولتی، کاهش نرخ بیکاری، افزاش سرانه‌های ورزشی و افزایش درآمد خانوارها.    

 

 

منابع:

1.       Aghababaei, N., Afshari, M. (2022). Future research in Iran's sports economy (case study: sports events), Sports Management Journal, 14 (2): 99-116 PP.

2.       Amreh, M.; Goudarzi. M.; Dehghan Qahfarkhi. A., (2019). Investigating the state of land preparation in selected medal-winning sports in Iran, Sociology and Lifestyle Management Quarterly, Year 6, Number 15, pp 1-33. [In Persian]

3.       Asadolahi, M., Tojari, F., Arazeshi, N. (2022). Future studies of the main drivers of women's participation in the field of sports, sports management studies, 34-41 PP.

4.       Barrada, A. A., Zubieta, S., Chen, H., Cassilha, M., & Kageyama, Y. (2017). Evaluating the impact of mega-sporting events on hotel pricing strategies: the case of the 2014 FIFA World Cup. Tourism Review, 72(2), 184-208

5.       Duckett, D. (2017) Scenario planning as communicative action: Lessons from participatory exercises conducted for the Scottish livestock industry. Technological Forecasting & Social Change, 114 (4), 138-151. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2016.07.034

6.       Eady, J. (2018). Practical Sports Development, Pitman, London, 78 pp. ISBN 0-582-21254-5 Record Number 19931854541.

7.       Emami, A., Emami, F., Afshari, M. (2020). A Paradigm Model of Investment Development in Iran Sport. Sport management (HARAKAT), 12(3 ), 759-788. SID. https://sid.ir/paper/394740/en

8.       Enayatullah, S. (2013). The question of the future, the future as knowledge and a tool for organizational and social transformation; (futuristic columns). [In Persian]

9.       Esmailpour Bariki, E., Shojaei, V., Hami, M. 2022. Future Study of Iranian educational sport Factors affecting the development of educational sports in Iran with a futures study approach. 3 2022; 9 (35):179-192
[In Persian]

10.       Fathi, M.R., Maleki, M.H., Saberi, A. (2020). Scenario planning of the future of university sports in Iran with the approach of future research, management and development of sports, 9(3): 72-92 PP.

11.       Floyd, J. (2018). «Towards an Integral renewal of systems methodology for futures studies.» Futures 40(2): 138-149.

12.       Ghalambor, M. A. (1390). Foresight of product development with a scenario-based planning approach, PhD thesis, Faculty of Management and Accounting, Shahid Beheshti University. [In Persian]

13.       Godet, M. (2012). To predict or to build the future, World Future Society, 7910 Woodmont Avenue, Suite 450, Bethesda, MD 20814, U.S.A. www.wfs.org

14.       Green, B. C. (2005). Building Sport Program to Optimal Athlete Recruitment, Retention and Transition: Toward a Normative Theory of Sport Development, Journal of Sport Management, 19.

15.       Gudet., (2011), Evaluation of the Potential of Ecotourism to the Contribute to Local Sustainable Development: A Case Study of Tengtou Village, China, Massey University

16.       Hans, J. & Honton. L., (2003). The impact of climate change on mammal diversity in Canada. Environ. Monit. Assess., 49, 263-270.

17.       Heydari,A.; Rahnama, M. R.; Shokohi, M.; Kharazmi, O. A., (2015). Analysis of the spatial evolution of the urban environment in Mashhad metropolis using the natural step future research model, Geography and Environmental Sustainability, No. 18, pp. 1-19. [In Persian]

18.       Jones, A., & Navarro, C. (2018). Events and the blue economy: Sailing events as alternative pathways for tourism futures–the case of Malta. International Journal of Event and Festival Management, 9(2), 204-222.

19.       Maroufi, A.; Sajjadi, J.; Razaviyan, M. T. (2018). Evaluating participatory scenario planning in environmental future research in Tehran region 1, Geography and Environmental Sustainability, No. 31, 97-113 pp. [In Persian]

20.       McCullough, B., Pfahl, M., & Nguyen, S. (2016). The green waves of environmental sustainability in sport. Sport in Society: Cultures, Commerce, Media, Politics, 19(7), 1040–1065.

21.       Mirmohammadi, S.M., Kazemian, G., Rezaee, S. (2021). The Requirements of Spatial Planning Implementation in the Process of Management and Development. Journal of the macro and strategic policies, 9(2 (34) ), 360-389. SID. https://sid.ir/paper/412996/en

22.       Peter, M.K., & Jarratt, D.G. (2015). The practice of foresight in long-term planning. Technological Forecasting and Social Change, 101, 49-61.

23.       Rabani, T. (2018). Proceedings of the first national future research conference, Tehran, February 2018. [In Persian]

24.       Raltson, O., & Wilson, K. (2006). The Future of Sport Imagined: The Critical Participatory Paradigm and its Implications. In The Critical Participatory Paradigm and its Implications (pp. 190-198).

25.       Ramzaninejad, R., Hozhabri, K. (2017). Basic Facts of Sports Development and Their Applications in Sport of Iran. MAJLIS & RAHBORD, 24(91 ), 233-263. SID. https://sid.ir/paper/224915/en

26.       Ratten V. (2018) The Future for Sport Entrepreneurship. In: Sport Entrepreneurship. Management for Professionals. Springer, Cham, doi.org/10.1007/978-3-319-73010-3_10

27.       Rezayan Qiyebashi, A.; & Marzban, E. (2018). Analysis of drivers, uncertainties and future scenarios of Iran's environment, Journal of Health and Environment, 12th volume, 4th issue, pp. 531-554. [In Persian]

28.       Ringland. Cohen, E (2009). Toward a sociology of Tourism. Annals of Tourism Research, No.6, PP.18-35

29.       Robertson, M. (2014). Sustainability principles and practice. New York, NY: Routledge.

30.       Salehi, T., Zarei, A., Ashraf, F. (2021). The future research of student sports with the approach of structural analysis', contemporary researches in sports management, 10 (3): 39-54 pp.

31.       Sarvar, R., Khaliji, M.A. (2022). Pathology of land improvement programs in Gilan province. Geographical studies of coastal areas, 3(4), 11, 1-20 PP.

32.       Voros, J. (2012). Thinking About the Future Using Macro – big history. Swinburne University of Technology.

33.       Watanabe, Y., Gilbert, C., Aman, M. S., & Zhang, J. J. (2020). Attracting international spectators to a sport event held in Asia: The case of Formula One Petronas Malaysia Grand Prix. International Journal of Sports Marketing and Sponsorship, 19(2), 194-216.

34.       Zahid Zahidani, S. S.; Hakiminiya, B.; Nazri, M.; Goli, A. (2016). The future study of environmental culture with the method of scenario exploration and validation, Quarterly Journal of Social Studies and Research in Iran, Volume 7, Number 3, pp. 441-468. [In Persian]

15

 

---

[1] . Green

[2] . Eady

[3] . Ralston; Wilson

[4] . Godet

[5] . Ringland

[6] . Amreh

[7]  .Huns and Honton

[8]  .Laperspective

[9]  .Godet

[10] . Enayatullah

[11] . Barada

[12] . Jones & Navarro

[13] . Watanabe

[14] . Political, Economic, Social, Technological, Environmental and Legal

[15]  .Global Business Network

[16]  .Matrix of Direct Influences

[17] . Matrix of Potential Direct Influences

---