شکل دگر خندیدن : طنّازی‌های شمس و مولانا در مقالات

الموضوعات :

محمدمراد ایرانی ¹

1 - دانشگاه رازی

تاريخ الإرسال : 07 الأربعاء , جمادى الأولى, 1431 تاريخ التأكيد : 07 الأربعاء , جمادى الأولى, 1431 تاريخ الإصدار : 08 السبت , جمادى الثانية, 1431

الکلمات المفتاحية: مولوی, شمس تبریزی, Comedy, Satire, مقالات, آیرونی, فیه مافیه, کمدی, انواع طنز, تابوشکنی, Fih-e- ma fih, Maghâlât, Maulawi, Shams-e- Tabrizi, Differrent Kinds of Irony, Taboo desecrator (sacrilegiousness),

ملخص المقالة :

صوفیّه سهم عمده‌ای در ادبیّات فارسی و آفرینش‌های ادبی دارند؛ به گونه‌ای که کمتر اثر ادبی ممتازی یافت می‌شود که نشانه‌هایی از تأثیرگذاری اندیشه، اخلاق و ادبیّات عارفانه بر آن دیده نشود. ادبیّات تصوّف از گونه‌ی تعلیمی به شمار می‌آید و نظم و نثر صوفیانه در خدمت تعالیم عرفانی و احکام اخلاقی و گاه مصطلحات عرفانی است. معلّمِ عارف، در کسوت متّعظی عالم، توانمندی‌ها ی زبانی و شگردهای تعلیمی‌را در قالب‌ها ی گوناگون ادبی به کار می‌گیرد تا اندیشه‌ها و تجارب عملی خود را بیاموزاند. یکی از این شگردها، کاربرد زبان طنز در اشکال و قالب‌های گوناگون آن در تعلیم آموزه‌های عرفانی و اخلاقی است. طنز عارف و نقد صوفی گاه لطیف و ملایم، و گاه بی پروا و پرده در است. صوفی شوخ، هنجارگریز و تابو شکن است و هر حریمی را ـ اگر لازم باشد ـ در هم می‌شکند. اساساً رویکرد عرفا به طنزنویسی در جهت تعلیم آموزه‌های عرفانی و اصول اخلاق صوفیانه منبعث از سبک و سیاق خاصّی است که می‌توان آن را عرفان تعلیمی و مدرسی و منبری نامید. استفاده از چاشنی طنز و طیبت در قالب حکایت‌های کوتاه و بلند، از ویژگی‌های عرفان عامیانه است. نویسنده جُستار حاضر را با درآمدی بر طنز و گونه‌های آن ـ با نگاهی به آثار عرفانی، بویژه اقوال و اقاریر شمس و مولانا در مقالات و فیه ما فیه ـ آغاز می کند و در ادامه، به ذکر نمونه‌هایی از طنزپردازی‌های این دو عارف نامدار در مقالات می‌پردازد. حکایت‌های نمونه و برگزیده در این نوشته، در تقسیم‌بندی‌ای دوگانه ـ یک بار از حیث حجم حکایت و دیگر بار از لحاظ نوع طنز موجود در حکایت ـ در دو دسته ی جداگانه عرضه شده اند.

المصادر:

1ـ افلاکی، شمس الدّین احمد (1362) ؛ مناقب العارفین؛ به کوشش تحسین یازیچی؛ 2 مجلّد، چ2، تهران: دنیای کتاب.

2 ـ براهنی، رضا (1380) ؛ بحران رهبری نقد ادبی و رساله‌ی حافظ؛ تهران: انتشارات دریچه.

3ـ پُلارد، آرتور (1381) ؛ طنز؛ ترجمه سعید سعیدپور؛ چ 2، تهران: نشر مرکز.

4ـ حلبی، علی اصغر (1364) ؛ مقدّمه‌ای بر طنز و شوخ طبعی در ایران؛ تهران: موسّسه‌ی انتشارات پیک.

5 ـ حلبی، علی اصغر (1377) ؛ تاریخ طنز و شوخ طبعی در ایران و جهان اسلامی تا روزگار عبید زاکانی؛ تهران: انتشارات بهبهانی.

6 ـ داد، سیما (1371) ؛ فرهنگ اصطلاحات ادبی؛ چ 1 ، تهران: انتشارات مروارید.

7 ـ الراغب الإصفهانی، ابوالقاسم حسین محمّد (1961) ؛ محاضرات الأدبا و محاورات الشّعراء و البُلَغاء؛ ج1، بیروت: دار مکتبه الحیاه.

 8 ـ زمانی، کریم(1381- 1372)؛ شرح جامع مثنوی معنوی؛ با مقدّمه‌ای از دکتر اسماعیل حاکمی والا؛ تهران: انتشارات اطّلاعات.

9 ـ سپهسالار، فریدون بن احمد (بی تا)؛ زندگی نامه‌ی مولانا جلال الدّین مولوی؛ چ2، تهران: اقبال.

10 ـ شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1385) ؛ « این کیمیای هستی (عامل موسیقایی در تکامل جمال شناسی شعر حافظ) » ؛ به کوشش ولی الله درودیان؛ تبریز:

        انتشارات آیدین ، صص 33- 70.

11ـ  شمس الدّین محمّد تبریزی(1377)؛ مقالات شمس تبریزی؛ تصحیح و تعلیق محمّدعلی موحّد؛ 2ج (در یک مجلّد)، چ2 ، تهران: انتشارات خوارزمی.

12ـ شمیسا، سیروس (1381) ؛ انواع ادبی؛ چ 9، ویرایش سوم، تهران: انتشارات فردوس.

13ـ  صدر، رویا (1381) ؛ بیست سال با طنز؛ تهران: انتشارات هرمس.

14ـ عربی، علی اکبر (1373)؛ فرهنگ تحلیلی واژه‌های انگلیسی؛ تهران: انتشارات کارون.

15ـ کریمی، لطف الله (1372) ؛ بررسی تطبیقی اصطلاحات ادبی(انگلیسی ـ فارسی)؛ چ اوّل، تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد.

16ـ موسوی گرمارودی، علی (1385) ؛ «طنز در قطعات انوری»؛ نامه‌ی انجمن، سال ششم، شماره سوم، ص 30- 23.

17ـ مولوی، جلال الدّین محمّد بن محمّد (1383) ؛ فیه ما فیه (بر اساس نسخه‌ی بدیع‌الزّمان فروزان‌فر)؛ به کوشش زینب یزدانی؛ چ2، تهران: انتشارات تیرگان.

18ـ میرصادقی (ذوالقدر)، میمنت (1376) ؛ واژه نامه هنر شاعری؛ چ 2 ، تهران: نشر کتاب مهناز.

 

19- Abrams M.H ,( 1970)A Glossary of Literary Terms,Third Edition,Ithaca,New York,August.

20- Cuddon  J.A.( 1984 ), A Dictionary of Literary Terms,  Revised Edition, NewYork,Penguin Books.

21- Frye   Northrop  (1973), Anatomy of Criticism,Princeton.