بررسی اشعار گروس عبدالملکیان براساس نظریۀ روانشناسی تحلیلی یونگ
الموضوعات :
الیاس قادری
1
,
محمد دریکوند
2
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بوعلی سینا همدان، همدان، ایران.
2 - دکتری روانشناسی تربیتی، دانشگاه شهید چمران اهواز. اهواز، ایران.
الکلمات المفتاحية: روانشناسی تحلیلی, کهن‌الگو, نقاب, سایه, آنیما, شعر سپید.,
ملخص المقالة :
امروزه به سبب گستردگی مباحث ادبی، منتقدان از زاویه‌های مختلفی به بررسی در حوزۀ ادبیات می‌پردازند. یکی از شیوه‌های نقد اخیر، نقد روانشناسی از دیدگاه روانشناختی تحلیلی یونگ است. در روانشناسی تحلیلی یونگ، روان ناخودآگاه جمعی، در بردارندۀ کهن‌الگوهایی است که آثار و مفاهیم موروثی آنها در اذهان همۀ مردم به یک شیوه ظهور و بروز میکند؛ لذا پژوهش حاضر که به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی صورت گرفت در صدد پاسخ به این پرسش اساسی است که با توجه به اشعار گروس عبدالملکیان، آیا امکان برداشت و استنباط کهن‌الگویی از آنها وجود دارد؟ نگارندگان در فرایند انجام تحقیق ابتدا به بیان مبانی روان ناخودآگاه یونگ پرداختند؛ سپس در شرح مفصلی مقولۀ کهن‌الگو و انطباق آن با اشعار این شاعر معاصر را در سه اثر رنگ‌های رفته‌ی دنیا، سطرها در تاریکی جا عوض میکنند و پذیرفتن مدنظر قرار دادند. در نهایت یافته‌های پژوهش نشان داد بیشترین کارکرد و تنوع کهنالگوها در اشعار عبدالملکیان مربوط به سنخ‌های باستانی نقاب، سایه وآنیما است.
Āhi. Mohammad and Qaderi. Elyās. (1401) "Taboo-Breaking in the Story of Sheikh Sanān; An Analysis Based on Jung's Theory". Mytho-Mystic Literature. 18th Year. No. 66. Pp. 13-42.
Ordoobādi. Ahmad. (1354) Analitical psychology of G. G. Yung. Šīrāz: Šīrāz University.
Talxābi. Mehri and Aqdāee. Touraj. (1394) "Individuation in Sa’di’s Works and Its Relation with Shadow, Persona and Anima". Scientific Quarterly of Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehxoda). 7nd Year. No. 25. Pp. 9-46.
Hejāzī. Behjat Sādāt. (1389) Tabībāneh jān: Gerāyešhāyeh-ye ravān-šenāxtī va ravān-darmānī dar ašāreh attār va mulānā (Life physicians: Therapy psychosocial and psychotherapy in the poems of Attār and Rūmi). Mašhad: Ferdowsi of Mašhad University.
Hoseinī. Maryam. (1387) "Criticism of an Archetypal Ghazal by Rumi". Research in Persian Language & Literature. 6th Year. No. 11. Pp. 97-118.
Heydarī-Nasab. Leila and Davoodi Moqadam. Farīdeh. (1395) "A Glance at Traces of Psychoanalysis in Saadi’s Sonnets with Emphasis on Anima". Journal of Prose Studies in Persian. 19th Year. No. 39. Pp. 59-84.
Rahnavardy. Yāsīn. (1395) " Epistemology garous abdolmalekian". MA Thesis. Hafez Institute.
Rahnavardy. Yāsīn. (1399) Šenāxt Šenāsiy-e garous abdolmalekian (Epistemology garous abdolmalekian). Šīrāz: Šuātīr.
Reyhāni. Mohammad and Qorbānsabāq. Fātemeh. (1393). "Alchemist, the Hidden Place of Archetypal Images". Journal or Literary Criticism and Stylistics Research. 5th Year. No. 16. Pp. 97-118.
Zoheairy.Mahsā.(1397)."thestudy ofpoetic, dramatic and symbolic elements in the poems of seyed mehdi mousavi and garous abdolmalekian". MA Thesis. Semnān University.
Šamīsā. Sīrūs. (1378). Bayān (Expression). Tehrān: Mītrā.
Schultz. Duane P and Schultz. Sydney Ellen. (1395). Nazareyehāye Šaxsiyat (Theories of Personality). Tr. by Yahyā Seyyed Mohammadī. Tehrān: vīrāyeš.
Tāheri. Mohammad; Aqājāni. Hamīd and Rezā’ee. Farībā. (1393) "Archetype of The Wise Old Man in the Story of Zāl by Ferdowsi". Literature Study. 8nd Year. No. 28. Pp. 155-179.
Abdolmalekīān. Garous. (1384). Ranghye rafteye donya (away color of the world). Tehrān: Češmeh.
Abdolmalekīān. Garous. (1387). Satrhā dar tārīky jā avaz mīkonand (Rows change in darkness). Tehrān: Morvarīd.
Abdolmalekīān. Garous. (1393). Pazīroftan (Accept). Tehrān: Češmeh.
Fadāei. Farbod. (1381). Young va ravān-šenāsi-e tahlīli-ye ou (Young and his analysis psychology). Tehrān: Dānjeh.
Fordhām. Friedā. (1388). Moqaddameh-i bar ravān-šenāsi-ye Young (An Introduction to Jung's Psychology). Tr. by Masʼūd Mīrbahā. Tehrān: Jāmī.
Mohammad-morādīān. Abbās. (1400)."The Study of types in deviation in garous abdolmalekian' Poems". MA Thesis. kurdistan payam noor university. bījār.
Modaresī. Fātemeh and Reyhānī-Niā. Paymān. (1391)."The Study of Archetypal Shadow in Mehdi Akhavan Sales' Poems". Contemporary persian literature. 2nd Year. No. 1. Pp. 113-138.
Mašāyexī. Hamīd-Rezā and Šajare-Qāsem-Xeyle. Zahrā. (1394)."The analyzed Archetyps, persona and Shadow in ahmad matar laftat". Arabic Literature Bulletin. 6th Year. No. 11. Pp. 188-212.
Makāryk. Ῑrenā Rīmā. (1385). Dāneš-nāmeh-ye nazarīye-hā-ye Adabi-e Moʼāser (Encyclopedia of Contemporary Literary Theory). Tr. by Mehrān Mohājer and Mohammad Nabavī. 2nd ed. Tehrān: Āgh.
Moreno. Āntonīo. (1392). Young, Xodāyān va ensān-e modern (Jung, Gods and Modern Man). Tr. by Dāriūš Mehrjūī. Tehrān: Našre Markaz.
Yāvarī. Hourā. (1387). Ravānkāvī va adabīyāt: do matn, do ensān, do jahān (Psychoanalysis and literature: Two Texts, two Selves, two Worlds). Tehrān: Soxan.
English Sources
1- Akhter, T (2013). "Relation between poetry and psychology with special reference in the poetry of Kamala Das", IOSR Journal of Humanities and Social Sciences, 9(6), Pp. 13-16.
2- Bushueva, T. & Korkunova, O (2019). "C. Jung theory of unconscious and literary text", Future Academy, 12(4), Pp. 544-553.
3- Collins, A (1994). "The Dialectics of Individuation", The San Francisco Jung Institute Library Journal, 13(3), Pp. 31-42.
4- Fatihah, N. & Mustofa, A (2022). "Archetypes & Self-Realization in Disney’s Cruella (2021) Movie: Jungian Psychoanalysis", Tell: Teaching of English Language and Literature Journal, 10(1), Pp. 36-50.
5- Freud, S (1907). Jensen’s Gradiva and other works. In J. Strachey, The standard edition of the complete works of Sigmund Freud, London: Hogarth Press.
6- Gunanda, S. D. & Puspita, I. D (2022). "Persona and Shadow of Kevin in Lionel Shriver’s Novel We Need to Talk About Kevin", Lintang Songo: Journal Pendidikan, 5(1), Pp. 10-18.
7- Jung, C. G (1967). Symbols of transformation (Collected Works, Volume 5), Princeton: Princeton University Press.
8- Jung, C. G (1969). Aion Collected Works of C.G. Jung, Princeton: Princeton University Press.
9- Jung, C. G, (1990). The archetypes and the collective unconscious, Routledge. University Press
10- Kotze, Z (2022). A post-Jungian reading of the Book of Baruch, HTS Teologiese Studies/Theological Studies, 78(2), Pp. 66-79.
11- Mills. J (2019). "The myth of the collective unconscious", Journal of the History of the Behavioral Sciences, 55(1), Pp. 40-53.
12- Sandbaek, L (2022). "The relationship between literature and psychoanalysis: reflections on object relations theory, researcher's subjectivity, and transference in psychoanalytic literary criticism", The Scandinavian Psychoanalytic Review, Pp. 1-11.
13- Sultio, A. & Gomez, D (2022). "Literary poetic tradition: An archetypal analysis of selected Kagan poems", International Journal of Research, 11(3), Pp. 273-326.
14- Zhang, W (2022). "Psychological healing function of poetry appreciation based on educational psychology and aesthetic analysis", Frontiers in Psychology, Pp. 1-11.
72
فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی |
دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال شانزدهم / شماره62/ بهار1404
A Study of Garous Abdolmalekian’s Poems Based on Jung’s
Analytical Psychology Theory
Elyas Ghaderi1(Corresponding autho)
Phd student of Persian language and literature, Bu Ali Sina University, Hamedan, Iran.
Mohammad Derikvand2
Phd of educationl psychology, Sahid Chamran University, Ahvaz, Iran.
Date received:1403/3/6 Date accepted:1403/11/28
Abstract
Nowadays, due to the wide range of literary topics, critics examine the field of literature from different perspectives. One of the recent methods of criticism is the criticism of psychology from the perspective of Jung’s analytical psychology. In Jung’s analytical psychology, the collective unconscious contains archetypes whose inherited effects and concepts appear in the minds of all people in the same way. Therefore, the current study, which was carried out in a library method and with an analytical-descriptive approach, aims to answer this basic question: is it possible to interpret and infer archetypically from Garous Abdolmalekian’s poems? In the process of conducting the study, the writers first explained the basics of Jung’s unconscious mind, then in a detailed description, they take into consideration the archetype concept and its adaptation to the poems of this contemporary poet "in away color of the world" "the rows change in the darkness" ana "accept".Eventually, the findings of the study represented that the greatest function and variety of archetypes in Abdolmalekian’s poems are related to the archetypes: Mask, Shadow and Anima
Keywords: Analytical Psychology Theory, Archetype, Mask, Shadow, Anima, Blank Verse
Analyzing the Poetry of Grouss Abdolmalekian Based on Carl Jung’s Analytical Psychology
Introduction and Problem Statement
One psychological approach with significant overlap with art and literature is Carl Gustav Jung’s theory of analytical psychology. In Jung’s theory, the human psyche or personality is composed of several distinct systems and structures that interact and influence one another. Analytical psychology, grounded in the archetypal approach, determines the form and function of literary works, while the themes present in these works can be comprehended through psychological analyses.
Therefore, the present study, conducted through a library-based method with an analytical-descriptive approach, seeks to answer the fundamental question: Can archetypal interpretations be derived from the poetry of Grouss Abdolmalekian?
In the course of the research, the authors first elaborated on the foundations of Jung’s theory of the unconscious. They then undertook a detailed examination of the concept of archetypes and their application to the works of this contemporary poet, focusing on three collections: The Faded Colors of the World, Lines Shift Places in the Darkness, and Acceptance. Ultimately, the findings revealed that the most frequent and diverse archetypes in Abdolmalekian’s poetry are tied to the ancient categories of the persona, shadow, and anima.
Numerous studies in Persian literature have been conducted based on psychological analyses, particularly grounded in Carl Jung’s theory of analytical psychology. Below, some research works that align with or resemble the present article are introduced: Hosseini (2008) in the article “An Archetypal Critique of a Ghazal by Rumi” ; Modarresi and Reyhani-Nia (2012) in an essay titled “Analyzing the Shadow Archetype in the Poetry of Mehdi Akhavan-Sales” ; Rahnavardi (2016) in a thesis titled “Epistemology of Grouss Abdolmalekian” ; Zehiri (2018) in a thesis titled “Examining Poetic, Dramatic, and Symbolic Elements in the Poetry of Seyed Mehdi Mousavi and Grouss Abdolmalekian” ; Rahnavardi (2020) in the book "Epistemology of Grouss Abdolmalekian" ; Mohammad-Moradian (2021) in his thesis “A Study of Norm Deviation in the Poetry of Grouss Abdolmalekian” ; Ahi and Ghaderi (2022) in a research study titled “Causes and Instances of Taboo-Breaking in the Story of Sheikh San’an Based on Jung’s Theory”.
Theoretical Foundations
Jung’s Theory of Analytical Psychology
The Unconscious: According to Carl Gustav Jung’s analytical psychology, the human mind is divided into two parts: the conscious and the unconscious. The conscious encompasses our superficial and objective layer, while the unconscious constitutes a vast realm of the mind, further subdivided into the personal unconscious and the collective unconscious.
Collective Unconscious: In the domain of analytical psychology, the collective unconscious is defined as follows: At the deepest layer of the psyche, there exists an inherited unconscious shared by all humans. According to this school, the collective unconscious contains archetypes whose inherited manifestations and concepts emerge and express themselves in the minds of all people in a uniform manner.
Archetype: In his analytical psychology, Jung consistently sought to validate the core of the collective unconscious as a means to substantiate his theory of archetypes. The term "archetype" is translated into Persian as. ) archetype), or (primordial types).
Persona: The persona is one of the primary archetypes in Jung’s analytical psychology. Jung argues that individuals tend to adopt a mask (persona) aligned with their social roles to fulfill societal expectations of harmony, order, and conformity. In Abdolmalekian’s poem The Lost traces of the persona archetype are evident.
In this poem, Abdolmalekian describes an elderly woman who has worn a mask for decades to gain social acceptance. However, at the age of seventy, her suppressed emotions suddenly awaken, and she perceives herself as a seven-year-old girl who rejects the shackles of social norms and yearns to act freely, like a child unbound by societal constraints.
Shadow: The shadow is the most powerful and complex archetype introduced by Jung. It harbors an individual’s most negative traits. In Abdolmalekian’s poetry, the shadow manifests with distinct complexity through specific behavioral patterns. For instance, in the the shadow’s presence is strikingly evident.
Here, the poet seeks to engage in self-destructive acts against himself and confides his “suicide” to another (the beloved). However, fearing its explicit expression, he attempts to suppress this suicidal impulse. Yet, in dreams and visions, the immoral and demonic act resurfaces, revealing the shadow’s irrepressible force. Abdolmalekian uses the metaphor of the “ant” — small yet relentless — to symbolize the shadow’s persistence in gnawing away at the psyche’s fragile veneer of control.
Anima: The anima archetype embodies feminine qualities within the male psyche, originating from the collective unconscious of men and manifesting as an inner personality.
In Persian literature, diverse manifestations of the anima can be observed, where artists — through celestial or earthly beloveds — attempt to present their envisioned imagery to readers using varied interpretations and lexicons. Abdolmalekian’s poetry is no exception to anima-centric analysis.
The speaker’s yearning for an unnamed, ethereal presence — a whisper that carves its name on the walls of absence — symbolizes the anima’s elusive nature. Abdolmalekian employs metaphors of “silent echoes” and “shadows without faces” to depict the anima as both a haunting absence and a transformative force, bridging the conscious self with repressed feminine dimensions. This aligns with Jung’s view of the anima as a mediator between the individual and the collective unconscious.
In this poem, the third dimension of the anima is revealed, wherein the beloved transcends the physical realm and permeates the poet’s spiritual and psychological plane. This archetype becomes so deeply ingrained that it assumes the role of his “inner self” — its immortality or demise contingent upon the poet’s own existence or absence.
Conclusion
Grouss Abdolmalekian, a contemporary avant-garde poet, crafts poetry ripe for psychoanalytic critique through the lens of Jungian theory. His work stands apart due to his unique perspective on fundamental human themes such as war, suffering, death, love, homeland, freedom, the dominance of culture over personal identity, and the dilemmas of modern humanity. This study sought to validate archetypal interpretations of Abdolmalekian’s poetry across three collections: The Faded Colors of the World, Lines Shift Places in the Darkness and Acceptance
By first examining Jung’s analytical psychology and then applying it to these works, the research concluded: Archetypal Resonance: Many of Abdolmalekian’s poems align with archetypal criticism, particularly in reflecting Iranian societal struggles. For instance, the repression of the authentic self — even among the elderly — surfaces through childlike behaviors, symbolizing the psyche’s rebellion against societal constraints.
Unresolved Collective Trauma: The individual and collective unconscious of Iranian society harbors unresolved conflicts, fundamental tensions, and destructive thoughts that persistently haunt the psyche, threatening to erupt into consciousness.
بررسی اشعار گروس عبدالملکیان براساس نظریۀ روانشناسی تحلیلی یونگ
الیاس قادری3(نویسنده مسئول)
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بوعلی سینا همدان، همدان، ایران.
محمد دریکوند4
دکتری روانشناسی تربیتی، دانشگاه شهید چمران اهواز. اهواز، ایران.
تاریخ دریافت: 6/3/1403 تاریخ پذیرش: 28/11/1403
چکیده
امروزه به سبب گستردگی مباحث ادبی، منتقدان از زاویه‌های مختلفی به بررسی در حوزۀ ادبیات می‌پردازند. یکی از شیوه‌های نقد اخیر، نقد روانشناسی از دیدگاه روانشناختی تحلیلی یونگ است. در روانشناسی تحلیلی یونگ، روان ناخودآگاه جمعی، در بردارندۀ کهن‌الگوهایی است که آثار و مفاهیم موروثی آنها در اذهان همۀ مردم به یک شیوه ظهور و بروز میکند؛ لذا پژوهش حاضر که به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی صورت گرفت در صدد پاسخ به این پرسش اساسی است که با توجه به اشعار گروس عبدالملکیان، آیا امکان برداشت و استنباط کهن‌الگویی از آنها وجود دارد؟ نگارندگان در فرایند انجام تحقیق ابتدا به بیان مبانی روان ناخودآگاه یونگ پرداختند؛ سپس در شرح مفصلی مقولۀ کهن‌الگو و انطباق آن با اشعار این شاعر معاصر را در سه اثر «رنگ‌های رفته‌ی دنیا»، «سطرها در تاریکی جا عوض میکنند» و «پذیرفتن» مدنظر قرار دادند. در نهایت یافته‌های پژوهش نشان داد بیشترین کارکرد و تنوع کهنالگوها در اشعار عبدالملکیان مربوط به سنخ‌های باستانی نقاب، سایه وآنیما است.
کلیدواژگان: روانشناسی تحلیلی، کهن‌الگو، نقاب، سایه، آنیما، شعر سپید.
1. مقدمه
انسان برای انتقال آن چه در ذهن نهفته دارد از شیوه‌های گفتار یا نوشتار بهره میگیرد و یکی از گونههای انتقال، شعر است. شعر و در کل ادبیات از آنجا که برخاسته از روح و روان گوینده یا نویسنده است با روانشناسی - با وجود زمینه و خاستگاه متفاوت - رابطه نزدیکی دارد و مرز مشترک آنها این است که هر دو منشأ خود را از «احساسات» دریافت میکنند. شعر را میتوان به صورت ترکیبی کلامی تعریف کرد که برای انتقال تجربهها، ایدهها و یا احساسات به شیوهای زیبا و تخیلی طراحی شده است و با استفاده از تکنیکهای ادبی قدرت القای بالایی داشته که در خوانندۀ شعر احساس عمیق غم، شادی، خشم، کینه، تنفر، عشق و... ایجاد میکند. از سویی علم روانشناسی مطالعه همین احساسات و رفتارها در گونه انسان است. (Akhter, 2013: 13) علاوه بر آن، واقعیت امروزی جهان این است که گروههای مختلف اجتماعی برای رسیدن به موفقیت و بهره‌وری آسان در زندگی مادی، دارای اشتیاق فراوانی هستند که این ویژگی باعث شکل‌گیری آشفتگی در جامعه و مشکلات روانی و ذهنی شده است. لذا ادبیات و خصوصآً زیبایی موجود در زبان شعر میتواند در درمان مشکلات روانشناختی موثر واقع شود. (Zhang, 2022: 2)
یکی از رویکردهای روانشناسی که مرز مشترک زیادی با هنر و ادبیات دارد نظریه روانشناسی تحلیلی «کارل گوستاو یونگ» است. در نظریه یونگ به طور کلی، شخصیت یا روان انسان از چند نظام و ساختار متفاوت تشکیل شده است که میتوانند بر یک‌دیگر تأثیر بگذارند. این نظامهای اصلی عبارتند از خود، ناهشیار شخصی و ناهشیار جمعی. خود، مرکز هشیاری و بخش خودآگاه انسان است. ناهشیار شخصی متشکل از موادی است که زمانی هشیار بودهاند اما سرکوب یا فراموش شدهاند که در این بخش عقدهها حضور دارند. (شولتز و شولتز، 1395: 154-158)
مهمترین و جذابترین بخش نظریه یونگ «ناهشیار جمعی» یا فرافردی است. ناهشیار جمعی یک نسخه جهانی از ناهشیار شخصی است. یعنی به عنوان یک گونه میراث تجارب انسان از قبل در او وجود دارد. یونگ می‌گوید: شکل دنیایی که فرد در آن متولد شده است به صورت تصویری ذاتی در او منعکس شده است. (Mills, 2019: 42) در این بخش کهنالگوها وجود دارند که این میراثهای اجدادی همواره اساس ذهن را تشکیل داده و بر رفتار کنونی ما هدایتگری و اثرگذاری دارند. علاوه بر این، انسانها ناخودآگاه را از طریق نمادهایی که در تمام جنبههای زندگی با آن مواجه هستند تجربه میکنند و شاعران این امکان را دارند که ناخودآگاه را به تصویر بکشند. یونگ خود نیز میگفت «تنها شاعران میتوانند سخن مرا دریابند.» (یونگ، 1393: 5)
شاعران فارسی از دوران کهن تا به امروز، پا به پای زیست فرهنگی جامعه ایرانی کوشیدهاند تا شعر را در هر قالب ادبی و هر سبکی در لایههای مختلف جامعه گسترش دهند. امروزه با اقبال و گسترش شعر نو در ادبیات ایران مواجه هستیم و یکی از شاعرانی که در زمینه شعر سپید توانسته است آثار قابل توجهی خلق کند «گروس عبدالملکیان» است. او فرزند محمدرضا عبدالملکیان، شاعر معاصر، زاده ۱۸مهر۱۳۵۹ در تهران است. وی اولین کتابش را با عنوان پرنده پنهان در سال ۱۳۸۱ منتشر کرد. برخی از آثار این شاعر عبارتند از: رنگ‌های رفته دنیا (1384)، سطرها در تاریکی جا عوض میکنند (1387)، حفره‌ها (1390)، هیچ چیز مثل مرگ تازه نیست (1392)، پذیرفتن (1393)، خرده‌های تاریکی (1394)، سه‌گانه‌ی خاورمیانه (1397) و هر دو نیمۀ ماه تاریک است (1397). شاخصه ممتاز شعر عبدالملکیان نسبت به شاعران معاصر خود، نگاه متفاوت او به مسئله‌های بنیادی انسان از جمله: جنگ، رنج، مرگ، عشق، وطن، آزادی، غلبه فرهنگ بر هویت شخصی و دیگر مسائل انسان مدرنیته است؛ لذا در مقاله حاضر سعی شده است که شعر این شاعر معاصر با تکیه بر مکتب روانشناسی تحلیلی یونگ در سه مجموعه شعر رنگ‌های رفته‌ی دنیا، سطرها در تاریکی جا عوض میکنند و پذیرفتن مورد بررسی قرار گیرد.
2-1. بیان مسأله
چندین دهه از انتشار آثار یونگ میگذرد اما نظریۀ او با گذشت زمان فراموش نشده و فیلسوفان، روان‌شناسان و هنرمندان در تحقیقات و خلق آثار خود به او متکی هستند. یونگ معتقد است که تولید یک اثر هنری، نشان از ناخودآگاه جمعی آن جامعه دارد و آثار هنری، محتوای ناخودآگاه جمعی را بیان میکنند. ناخودآگاه یک منبع بی‌انتها از ایدههای خلاق است که در قالب اثر ادبی و هنری خود را نشان میدهد. (Bushueva & Korkunova, 2019: 545-547)
تحلیل روانشناختی در حوزه ادبیات، در دوران معاصر شکل گرفته و در حال گسترش است و به طور خاص روانشناسی تحلیلی که به بررسی رفتارها و کنشهای افراد بر اساس تجربیات ناخودآگاه جمعی میپردازد مورد توجه ادباء قرار گرفته و به عقیدۀ برخی صاحب‌نظران از سایر نقدها، عمیقتر و مهمتر است (مشایخی و شجری قاسم خیلی 1394: 188). در تاریخ روانشناسی، فروید اولین کسی بود که رمان یک نویسندۀ آلمانی را از دیدگاه روانکاوی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و در تحلیل شعر و ادبیات تا جایی پیش رفت که معتقد بود نویسندگان خلاق منابعی را بر روی ذهن باز میکنند که پای علم روانشناسی به آن وادی باز نشده است. (Freud, 1907: 8)
کندوکاو در ادبیات بر مبنای تحلیل روانشناختی، علمی میان رشتهای است که در آن مفاهیم موجود در نظریهها و ذهنیت محقق و نویسندۀ ادبی، با هم درآمیزی دارند که بازتاب این دو، اثری غنی را رقم میزند. علاوه بر این، همانگونه که خوانش نظریههای روانشناختی درک مفهومی شاعر را بالا میبرد، از سوی دیگر، زبان شعر درک افراد از مفاهیم و سازههای نظریه را تسهیل میکند و میتوان گفت ادبیات و روانکاوی پروژههای همزمانی هستند که با استفاده از زبان برای انسانها «بینشی نوین» خلق میکنند. (Sandbaek, 2022: 3) به اعتقاد یونگ «یک شعر خوب و قوی، زیبایی و قدرت خود را از زندگی بشر میگیرد و تحلیلگر تنها با تکیه بر تجارب شخصی شاعر نمیتواند آن را درک کند اما با شناخت ناخودآگاه جمعی و پیشینۀ فرهنگی، اثر هنری به صورت زنده قابل درک و فهم است. (Jung, 1969: 61)
از دیدگاه تاریخی نگرش روانشناسی تحلیلی، شامل یک گفتمان زبانی بر اساس «گفتهها» و «ناگفتههای» بیمار است و زبان، پیوندی میان تجربه فرد و آنچه دیگران از این تجربه (در هر شکل و قالبی) دریافت میکنند است. هم روان‌شناسان و هم محققان ادبی از زبان برای درک آنچه در متن (گفتار یا نوشتار) پنهان است استفاده میکنند و در واقع پنهان چیزی نیست که خارج از زبان باشد بلکه ناخودآگاه در متن قابل درک است. بر این اساس، شعر که عملی ارتباطی است با «دیگری درونی» که در روان ما نشسته است تلفیقی از زیبایی شناختی و بروز مفاهیم روانشناختی است. (Sandbaek, 2022: 4)
روانشناسی تحلیلی یونگ «حافظۀ نژادی» و کهنالگوها را مورد مطالعه قرار میدهد. در این نظریه، ناخودآگاه، زمینه شناختی مشترک در هر «خانواده انسانی» است و این «غریزۀ ذهنی» به عقل و بینش انسانی پیوند خورده است. این نمادها/الگوها در ادبیات، هنر، سنت و تصاویر، خود را نشان میدهند و از این رو ادبیات رؤیای کلی بشریت را تقلید میکند نه دنیای محدود و شخصی ما را. روانشناسی تحلیلی مبتنی بر رویکرد کهن‌الگویی، شکل و کارکرد آثار ادبی را تعیین میکند و مضامین موجود در آثار از طریق تحلیلهای روانشناختی قابل درک است. بر این اساس، رویکرد تحلیلی بر آثار ادبی باعث شناخت بیشتر ترسها، امیدها و نگرانی‌های بشریت است و هم سطحی از آرزوها، امیال، و خواستههای جامعه انسانی را به شکلی واضح و خودآگاه فریاد میزند. (Sultio & Gomez, 2022: 276) با توجه به آنچه گذشت، مسأله پژوهش حاضر این است که آیا میتوان در شعر سپید فارسی و در اشعار گروس عبدالملکیان، که بیان احساسات، هیجانات، دغدغهها و روزمرگیهای «ذهن ایرانی» (ذهن سنتگرای مشتاق مدرنیسم) است ردی از نظریه یونگ پیدا کرد و اساساً مفاهیم مشترک انسانی حاصل از نظریه تحلیلی یونگ در آثار این شاعر ایرانی قابل استنباط است؟
3-1. پیشینۀ پژوهش
در ادبیات فارسی پژوهش‌های زیادی بر مبنای تحلیلهای روانشناختی بویژه براساس نظریۀ روانشناسی تحلیلی یونگ صورت گرفته است. در ذیل برخی از پژوهش‌هایی که به نوعی با مقاله حاضر هم‌خوانی و مشابهت دارند، معرفی می‌گردد. حسینی (1387)، در مقالۀ «نقد کهن‌الگویی غزلی از مولانا» به تحلیل غزلی از مولانا از دیدگاه کهنالگوهای ولادت مجدد، پير خردمند، قهرمان و موقعيت‌هاي كهن‌الگويي سفر، طلب و تشرف توجه داشته است. مدرسی و ریحانی‌نیا (1391)، در جستاری با عنوان «بررسی کهن‌الگوی سایه در اشعار مهدی اخوان ثالث» به بررسی کهن‌الگوی سایه در قالب شخصیت‌های نمادین منفی در اشعار اخوان ثالث پرداخته‌اند. طاهری و همکاران (1393)، در مقاله‌ای با عنوان «بررسی کهن‌الگوی پیر فرزانه در داستان زال» به تحلیل عنصر پیر فرزانه در داستان زال از شاهنامه پرداخته‌اند و زال را نماد بارز پیر خرد در شاهنامه معرفی کردهاند که همواره یاری رسان قهرمانان شاهنامه در مواقع گرفتاری است. رهنوردی (1395)، در رساله‌ای با عنوان «شناخت‌شناسی گروس عبدالملکیان» معتقد است عبدالملکیان، توانسته تصاویر بسیار خلاقانه‌ای را کشف ذهنی کند و در تک تک اشعارش به کار ببرد. همچنین حجم عمدۀ اشعار او را عواطف شخصی، اجتماعی، اخلاقی و انسانی تشکیل میدهد. زهیری (1397)، در رساله‌ای با عنوان «بررسی عناصر شعری، نمایشی و نمادین در شعر سید مهدی موسوی و گروس عبدالملکیان» عبدالملکیان را شاعری می‌داند که از صورت‌های مختلف خیال، انواع موسیقی و ظرفیت‌های زبان درجهت انتقال معنا در شعر بهره برده و به سبب پرداختن به عنصر روایت و کارکردهای شخصیت‌پردازی، موجب برجستگی جنبههای نمایشی در آثار خود شده است. رهنوردی (1399)، در کتابی با عنوان شناخت‌شناسی گروس عبدالملکیان، به نقد و تفسیر اشعار عبدالملکیان پرداخت. محمدمرادیان (1400)، در رساله خود با عنوان «بررسی انواع هنجارگریزی در شعر گروس عبدالملکیان» معتقد است که این شاعر، از انواع هنجارگریزی استفاده کرده است و بیشترین بسامد آن، به هنجارگریزی معنایی و هنجارگریزی آوایی مربوط میشود. آهی و قادری (1401)، در پژوهشی با عنوان «علل و مصادیق تابوشکنی در داستان شیخ صنعان براساس نظریۀ یونگ» به تحلیل جلوههای کهن‌الگویی یونگ از جمله سایه، آنیما و آنیموس در داستان شیخ صنعان توجه کردهاند و علل تابوشکنی قهرمانان داستان را ظهور و کنش کهن‌الگوی سایه در شخصیت‌ها معرفی کردند. با این حال راجع به تحلیل روانشناختی شعر گروس عبدالملکیان، تا آنجا که نگارندگان کاویدند پژوهشی با این موضوع جهت ارائه در پیشینۀ تحقیق یافت نشد.
4-1. اهمیت و ضرورت پژوهش
گروس عبدالملکیان یکی از شاعران نوگرایی است که در سالهای اخیر موفق عمل کرده است. از آنجا که شعر این شاعر از لحاظ مطابقت با نظریۀ روانشناسی تحلیلی یونگ هم‌خوانی عمیقی دارد و تا کنون در این زمینه پژوهشی صورت نگرفته است، لذا ضرورت دارد آثار این شاعر از این دیدگاه بررسی شود تا از طریق خلاقیت ناهشیار شاعر، شناخت دقیقی از هنرمند و اثر هنری او پیدا کرده و از این رهگذر با جلوههای ناخودآگاه جامعه ایرانی در شعر سپید شناختی حاصل گردد.
2. مبانی نظری
1-2. نظریۀ روانشناسی تحلیلی یونگ
1-1-2. ناخودآگاه5
براساس روانشناسی تحلیلی کارل گوستاو یونگ ذهن انسان به دو بخش خودآگاه و ناخودآگاه تقسیم میشود. خودآگاه لایه سطحی و عینی ما را در بر میگیرد، ولی ناخودآگاه سطح عظیمی از ذهن ما را شامل میشود که خود نیز به دو قسمت ناخودآگاه فردی و ناخوداگاه جمعی تقسیم میشود. لایۀ سطحی‌تر عبارت است از ناخوداگاه شخصی و لایۀ ژرف‌تر، ناخودآگاه جمعی است. عقدهها در ناخودآگاه شخصی، اما سنخ‌های باستانی در ناخودآگاه جمعی یا روان عینی جای دارند. (ر.ک. یونگ، 1368: 13-16؛ فدائی، 1381: 42؛ مورنو، 1392: 4-16)
2-1-2. ناخودآگاه جمعی6
در حوزۀ روانشناسی تحلیلی، ناخودآگاه جمعی این‌گونه تعریف میشود «در ژرف‌ترین لایه روان، یک ناخودآگاه وجود دارد که به ارث برده میشود و همه انسانها در آن سهیم هستند. ناخودآگاه گروهی ته نشست آن چیزی است که در حین تطّور نوع انسان و گذشته نیاکان آموخته شده است. این خاطر پنهان نه فقط شامل بشر اوّلیه است بلکه خاطرات مربوط به اجداد حیوانی آدم‌نمای بشر را هم در بر میگیرد.» (فدائی، 44:1381) یونگ در توضیح ناخودآگاه می‌گوید: «تردیدی وجود ندارد که لایه کم یا بیش سطحی «ناخودآگاه»، شخصی است و من آن را «ناخودآگاه شخصی» می‌خوانم. اما این ناخودآگاه شخصی بر لایه‌ای عمیقتر متّکی است که نه فرد خود آن را کسب میکند و نه حاصل تجربۀ شخصی است، بلکه فطری است. من این لایه عمیقتر را «ناخودآگاه جمعی» می‌نامم که برخلاف «روان شخصی» برخوردار از محتویات و یا رفتارهایی است که کم و بیش در همه جا و همه کس یکسان است.» (یونگ، 14:1368) در این مکتب، روان ناخودآگاه جمعی در بردارندۀ کهن‌الگوهایی است که آثار و مفاهیم موروثی آنها در اذهان همۀ مردم به یک شیوه ظهور و بروز میکند.
3-1-2. کهن‌الگو7
یونگ در روانشناسی تحلیلی خود همواره به دنبال اثبات هستۀ ناخودآگاه جمعی است تا از آن طریق نظریۀ آرکی‌تایپ را به اثبات برساند. آرکی‌تایپ در فارسی به معنای «کهن‌الگو، سنخ‌های باستانی، نمونههای ازلی، صور ازلی و صور اساطیری ترجمه شده است.» (شمیسا، 264:1378)
یونگ در این زمینه، ادامه دهندۀ سنت فکری اندیشمندانی چون افلاطون و کانت است و معتقد است روان در هنگام تولد لوحی سپید و نانبشته نیست، بلکه حامل الگوها و انگاره‌هایی است که بشر از ابتدای زندگی و حتی قبل از آن حاوی اطلاعاتی از گذشته خود است که آنان را به ارث برده است. او با توجه به دیرینگی آنها و این که همه آدمیان در آن شریک‌اند به آنها نام کهن‌الگو میدهد. لذا ساختار روان به گونه‌ای آفریده شده که سبب بوحود آمدن کهنالگوها به شکل مشابه در هر جای دنیا است، بدین سبب نمی‌توان آن را مختص یک قوم یا سرزمین دانست و ابتدا و انتهایی در زمان و دورۀ خاصی برای آن قابل تصور نیست. و نشان‌گر آرمان و اندیشه بخصوصی است. (ر.ک. شمیسا، 264:1378؛ فدائی، 1381: 48و51؛ یاوری، 1387: 57و75؛ ریاحی و قربان‌صباغ، 1393: 97) انسانها در رابطه با کهنالگوها فقط در جایگاه پذیرش و مرحلۀ به ظهور رسانندۀ آنان هستند و در کم و کیف آنها دخالت چندانی ندارند و سبب عدم نقش روان انسانها در آنان ماهیت غریزه‌ای بودن آنان است چراکه از کیفیّتی ملکوتی برخوردارند. (یونگ، 43:1385)
در ناخودآگاه جمعی «کهن‌الگو به دو صورت جلوه می‌نماید: 1- از طریق افکار، خیال‌ها و رؤیا؛ 2- از طریق معتقدات، آداب و رسوم، اساطیر و افسانه‌های کهن.» (اردوبادی، 1354: 61) درستی این ادعا این‌گونه قابل تایید است که بسیاری از افکار ما حاصل خرد موروثی ماست و آداب و رسوم کنونی ما هم از گذشتگان به ارث رسیده است.
3- بحث و بررسی
1-3. نقاب8
نقاب یکی از کهنالگوهای اصلی نظریۀ روانشناسی تحلیلی است. یونگ معتقد است که افراد تمایل دارند نقابی را به صورت بزنند که با نقشهای آنان ارتباط داشته باشد و بتواند هماهنگی، نظم و خواستههای اجتماعی آنان را برآورده کند. (Jung, 1990: 123) در واقع کارکرد پرسونا کمک برای پذیرش فرد توسط جامعه است. افراد، نقاب را به صورت می‌زنند تا شبیه بازیگران، نقشهای متفاوتی را بپذیرند و برای برآورده کردن انتظارات فرهنگی با مشکل مواجه نشوند. البته این فرآیند تسهیل و پذیرش جامعه به قیمت «پنهان کردن شخصیت واقعی» است تا تعادلی بین خواستههای خود و خواستههای جامعه برقرار شود. (Fatihah & Mustofa, 2022: 37) اگرچه پرسونا میتواند سودمند باشد اما اگر به ماهیت واقعی ما تبدیل شود، میتواند آسیب‌رسان باشد. یعنی به جای آنکه صرفاً نقش بازی کنیم، تبدیل به آن نقش میشویم. یونگ بر این باور است اگر خود به جای همانندسازی با ماهیت واقعی فرد با پرسونا همانندسازی کند حالت «تورم پرسونا» ایجاد خواهد شد که اگر فرد مدام نقش را بازی کند، «دیگران» را فریب خواهد داد و اگر نقش را باور کند «خود» را فریب میدهد. (شولتز و شولتز، 1395: 162) درست است که یونگ این واژه را برای وضع و حال یا هیأتی که آدمی با آن در اجتماع ظاهر میشود به کار میبرد، ولی غالباً این اجتماع است که با آداب و رسوم و سنتهای خود، این چهره را به او تحمیل می‌كند. اختیار این موقعیت، گاهی با موافقت خود فرد صورت میگیرد، به این منظور که در نظر دیگران چنان که خود میخواهد، جلوهگر میشود. بنابراین نقاب در واقع شخصیت اجتماعی یا نمایشی است و شخصیت واقعی و خصوصی هر کسی در زیر این ماسک قرار دارد. (تلخابی و عقدایی، 1394: 16)
به نظر می‌رسد اگر نقابی که به صورت زده میشود بیش از حد فرد را درگیر کند و خود را سرکوب کند بالاخره نشانههای بیماری را آشکار کرده یا بعد از چند سال سرکوب در نهایت کنار زده میشود. در شعر «نت گمشده» عبدالملکیان میتوان ردپای نقاب را مشاهده کرد:
«دختر بلند شد
و دامنش در رقصی قدیمی جان گرفت
دختری هفتاد ساله
دامنی هفت ساله
و دلی که تازه داشت به دنیا می‌آمد...» (عبدالملکیان، 1394: 85)
در این شعر، عبدالملکیان از پیرزنی صحبت میکند که برای زمان طولانی نقابی برای پذیرش در اجتماع به صورت زده است اما در هفتادسالگی، یک‌باره تمام احساسات در او بیدار میشود و خود را دختری هفت‌ساله می‌بیند که نمی‌خواهد در بند قیود اجتماعی باشد و دلش میخواهد شبیه دختری هفت‌ساله کنش‌گری داشته باشد.
پرداختن شاعر نوگرا به نقاب در جاهای دیگری نیز مشهود است و فضای شعری نشان از نقابی دارد که خود و حتی دیگران بر چهره زدهاند تا بازی‌گری بهتری داشته باشند برای نمونه:
«مگر چند بار به دنیا آمدهایم
که این همه می‌میریم؟
بیهوده مشت به شیشههای این قطار می‌کوبی
بیهوده صدایت را
به آن سوی پنجره پرتاب می‌کنی
ما
بازیگران یک فیلم صامتیم!» (عبدالملکیان، 1387: 53)
در این شعر، شاعر از تبدیل شدن و تغییر هویت خود که با واژه «مردن» از آن یاد کرده - و در واقع نمود نوعی تغییر نقاب است- خسته شده است و در ادامه، صحنهای را ترسیم میکند که در آن «سوژه» که انسان است با مشت زدن و فریاد زدن، کمک می‌طلبد ولی دیگران در آن سوی پنجره «قرار است نبینند» و «قرار است نشنوند» چون بازیگر هستند و در نمایشی فقط نقش بازی میکنند و «خود واقعی» ندارند.
2-3. سایه9
انسان دارای الگوی رفتاری، عاطفی و ذهنی است که از طریق کهنالگوها به صورت تصورات، افکار و اعمال نمادین بیان میشوند و تأثیر غیر قابل انکاری بر رشد عواطف، اخلاق و شخصیت دارند که در این میان «سایه» قدرتمندترین و پیچیدهترین کهن‌الگویی است که یونگ معرفی کرده است. بیشتر خصلت‌های منفی فرد در این کهن‌الگو مخفی است «کهن‌الگوی سایه به جنبۀ منفی و تاریک فرد، یعنی جنبههای حریصانه، مغرضانه، شهوانی یا حتی شیطانی فرد اشاره دارد.» (مکاریک، 1385: 402) سایه عنصر تیره و شوم شخصیت انسان است که سعی میکند آن را از جامعه پنهان نگه دارد. به عبارت دیگر میتوان بُعد حیوانی انسان را سایه نامید «سایه نزدیک‌ترین چهره به خودآگاهی است و کم‌ترین قوه انفجار را دارد، اولین جزء شخصیتی نیز هست که در تحلیل ضمیر ناخودآگاه، خود را ظاهر میکند.» (یونگ، 1368: 167) این کهن‌الگو دارای دو وجه سیاهی و سپیدی یا سازندگی و ویران‌گری است که در صورت شناخت جنبههای منفی و تلاش در کنترل آن مثبت میشود. وجه مثبت سایه این است که قهرمان یا قهرمانان به خودشناسی رسیده و مراحل تفرّد را بهتر طی میکنند. انسان سالم کسی است که بین شخصیت و سایه تعادل برقرار کند و در واقع «شناخت سایه به نوعی میانه‌روی منجر میشود که ما برای تأیید نقایص بدان نیاز داریم.» (یونگ، 1385: 81) اما کسی که توسط سایه اداره میشود دارای اختلال در شخصیت است. یونگ معتقد است که سایه بزرگترین تهدید بشر است زیرا سرچشمه آن در ذهن ناخودآگاه است و این انسان باید از این بخش شخصیت خود، آگاهی داشته باشد؛ آن را بشناسد و با آن مقابله کند. (Gunanda & Puspita, 2022: 10) اما لازم به ذکر است که هر چند سایه از مؤلفههای منفی ناخودآگاه انسان است که مسئول ایدهها، احساسات و رفتارهای نامطلوب است و باید رام شود ولی سرکوب کردن آن، باعث بیرمقی روان آدمی است. (همان: 11) یکی از پیچیدگیهای سایه این است که در عین پلیدی و تاریکی، منبع شادی و خلاقیت و نشاط در روان آدمی است بنابراین نباید سرکوب شود. همچنین، از پیامدهای سرکوب و کنترل سایه طغیان کردن فرد یا تسلط بخش ناهشیار بر فرد است که میتواند تخریب و ویران‌گری در پی داشته باشد. (شولتز و شولتز، 1395: 163) لذا «سایه زمانی دشمن میشود که یا نادیده گرفته شود و یا بدرستی درک نشود.» (یونگ، 1393: 266) با این وجود باید امکان ابراز غرایز تا حدودی برقرار باشد تا شور و حرکت و خلاقیت در انسان وجود داشته باشد.
در عرفان اسلامی سایه را معادل نفس می‌دانند «به طور نسبی میتوان گفت که نفس در عرفان اسلامی خصوصاً در پست‌ترین مرتبه، یعنی نفس اماره که به غرایز نزدیک است، با نهاد در اندیشه فروید و سایه یونگ برابری میکند.» (حجازی، 1389: 78) این کهن‌الگو در آثار شاعران و نویسندگان کهن و معاصر فارسی با نمادهایی منفی مانند: شر، شیطان، نفس اماره، جادوگر و... فراوان به چشم میخورد اما تمامی کهنالگوها در نهایت به فردیت و کمال منتهی میشوند. (آهی و قادری، 1401: 31)
سایه در شعر عبدالملکیان با پیچیدگی خاص و در قالب رفتارهای ویژه‌ای قابل مشاهده است. برای نمونه در شعر «مورچه»:
«من مرده‌ام
و این را فقط من میدانم و تو
...این روزها
در خواب‌هایم تصویری است
که مرا می‌ترساند
تصویری از ریسمانی آویخته از سقف
مردی آویخته از ریسمان
پشت به من
و این را فقط من میدانم و من!» (عبدالملکیان، 1394: 44)
نمود سایه در این شعر بسیار آشکار است چراکه شاعر در آن به گونه‌ای میخواهد دست به ویران‌گری علیه خود بزند و «خودکشی» خود را با فرد دیگری (معشوق) در میان بگذارد اما چون از بیان آن میترسد قصد سرکوب خودکشی را دارد که در خواب و رؤیا کار غیر اخلاقی و اهریمنی دوباره جلوهگر میشود. همچنین در شعر «به آغوش اعصابم بیا» شاعر، مشتاق بیان ناگفتههای ذهن خود است.
«يک لحظه مکث کرد خيال
وگرنه از پل‌گذشته بوديم و حالا داشتيم
برای همه‌چيز دست تکان می‌داديم
من اما روبه‌روی شهری ايستاده‌ام
که نای ايستادن ندارد
و نیم‌رخِ ماه بر شبش سوراخ است
و ردپاهای تو
در هزار کوچه‌اش سوراخ است
و جای لب‌هایت بر پیشانی‌ام سوراخ است
کليد را در جمجمه‌ام بچرخان و
داخل شو
به آغوش اعصابم بيا
در تاريکیِ سرم بنشين
اتاق را بگرد
و هرچه را که سال‌هاست پنهان کرده‌ام
از دهانم بيرون بريز
پرد‌ه‌ها را کنار بزن
چشم‌ها را بشکن
و متن را از نقطه‌ای که در آن اسير شده
آزاد کن...» (عبدالملکیان، 1393: 40)
این شعر با خیال و تصور شروع میشود و شاعر در تخیل خود ناگفتههایی را بیان میکند که ابراز آنها مناسب و مطابق زیست فرهنگی و اجتماعی جامعه نیست. گویی شاعر اندیشه دزدیدن معشوق را در سر دارد و با تصویری مانند بوسیدن پیشانی تا مرز سوراخ شدن پیش میرود ولی به ناگاه از مرز «تن» عبور میکند و معشوق را به ضیافتی از جنس «روان» دعوت میکند. در پرده پایانی، شاعر میخواهد معشوق در عمق لایهها و سایههای روان ناخودآگاهش وارد شود، به قول خودش «کلید را در جمجمهاش بچرخاند» و هر چه سالها در اعماق روان خود پنهان کرده است بر زبانش جاری کند. همچنین قصد دارد با روبرو شدن با سایه خود تمام ناگفتهها از پس پرده به روی پرده بیایند تا ذهن و روان شاعر آزاد شود.
شعر «شخصیت‌ها» از جمله اشعار دیگر عبدالملکیان است که ماهیّت کهن‌الگوی سایه در آن قابل استنباط است. شاعر در این شعر نیز جنبهای از پلیدی روح را به تصویر کشیده است که در آن افکار و امیال شوم و غیر اخلاقی در قالب شخصیتهایی در ضمیر ناخودآگاه با یک‌دیگر در حال دشمنی و جدال هستند به طوری که این افکار قابل بیان نیستند و به تعبیر شاعر باید در خرابههای روان دفن شوند.
«شخصیتهایی در من‌اند
که با هم حرف نمی‌زنند
که هم‌دیگر را غمگین میکنند
که هرگز دور یک میز غذا نخوردهاند
شخصیتهایی در من‌اند
که هم‌دیگر را زخمی میکنند
هم‌دیگر را می‌کشند
هم‌دیگر را در خرابههای روحم دفن میکنند...» (همان: 51)
3-3. آنیما10
کهن‌الگوی «آنیما» بیانگر خصایص زنانگی در روان مرد است که از ناخودآگاه جمعی مردان سرچشمه میگیرد و به عنوان یک شخصیت درونی خود را نمایان میسازد. این کهن‌الگو بر این عقیده استوار است که هیچ مردی به طور کامل دارای شخصیت تمام و کمال مردانه نیست. (فوردهام، 1388: 86) آنیما تجسم تمامی گرایشهای روانی زنانه همانند احساسات، خُلق و خوهای مبهم، حساسیتهای غیرمنطقی، عشق شخصی، احساسات نسبت به طبیعت و رابطه با ناخودآگاه خود در روح مرد است. این کهن‌الگو دارای ساختار چهارگانه حوا (مادر)، هلن فاست (تصویر جنسی)، مریم باکره یا ماری (عشق روحی) و سولامیت یا سوفیا (خردورزی) است. این ساختارها با هم ارتباط دارند و حاصل انکشاف آنیما است. (ر.ک. یونگ، 1393: 281)
اولین سطح آنیما حوا یا مادر است که دارای سطح غریزی- زیستی است. یونگ معتقد است که «مردان آرزوی عمیقی برای بازگشت به حالت عدم اضطراب، یادآوری حمایت و تغذیه و عشق، آسایش و آرامش عمیق را دارند که به طور ناخودآگاه در رحم مادر تجربه کردهاند.» (Jung, 1967: 420) این آرزو برای بازگشت به مادر، نشان دهندۀ تمایل روانی انسان برای تجربه یک جهان عاری از اضطراب و تنهایی است و این اندیشه بازگشت به رحم مادر، انگیزهای غالب در تمام وجوه زندگی روانی انسان است. (Collins, 1944: 31)
هنگامی که ناخودآگاه شروع به تصویرسازی میکند حالت روانی برگشت‌پذیری اتفاق می‌افتد که مردها از دنیای سرد و بی‌رحم گریخته و به دنبال حمایت مادر میگردند و می‌خواهند توسط مادر هضم و جذب شده و در اوج آرامش و شادی زندگی کنند. اما اگر مادر او را نپذیرد تعارض رخ میدهد و عنصر مادینۀ وجود به صورت خشم و پرخاش‌گری خود را نشان میدهد. با رشد انسان، هر مادر یا هر زن دیگری میتواند تجسم و تصویری از آنیما باشد و به صورت عمیقترین واقعیت در سطح روان، کنش‌گری داشته باشد. اگر مردان در این سطح باقی بمانند ممکن است به راحتی روان خود را در اختیار زنان دیگر قرار دهند که گاهی اثرات منفی زیادی به دنبال دارد. (Kotze, 2022: 69)
دومین مرحله از سیر تحولی آنیما «هلن» نامیده میشود که با تصاویر جنسی درآمیخته است. در این مرحله آنیما تسخیر زنان وسوسهگر و دلفریب میشود و میل به روابط جنسی با این زنان همواره اشتیاق درونی مردان دارای این سطح است اما عمر این مرحله کوتاه است چون چنین مردی عواطفی بی‌ثبات و متغیر دارد و از طرفی زنی که بتواند تمام تصاویر آنیمایی این مرحله را پوشش دهد در واقعیت وجود ندارد. «نزدیک‌ترین این چهره‌های پشت سایه، آنیماست که از نیروی عظیم افسون و تسخیر برخوردار است. آنیما غالباً در هیأتی بسیار جوان ظاهر میشود و پیر مثالی مقتدر و دانا (خردمند، ساحر، پادشاه و غیره) را در خود پنهان میکند.» (یونگ، 1368: 166)
سومین مرحله که «مریم باکره یا ماری» نام دارد بیانگر عشق روحی است که در آن میل به از خود گذشتگی و ایثار نمایان است. مردان در این مرحله، در پی ارتباط دوستانه و سالم با زنان هستند و تمایلات جنسیشان تحت تاثیر تکانههای غریزه نیست و تمایز بین عشق و شهوت در این مرحله مشخص است.
بالاخره چهارمین مرحله «سولامیت یا سوفیا» (خردورزی) است که این سطح آنیما در جست‌وجوی زندگی درونی، ناهشیاری و معنای زندگی است. این مراحل با افزایش سن و به صورت آرام رخ میدهد. بنابراین آنیما در این مرحله مربوط به بزرگسالی است. گذر از مراحل آنیما با بحرانها و کشمکشهایی همراه است و هر کدام از این جنبهها تحقق نیابد در زندگی واقعی فرد خود را نشان میدهد. (حیدری‌نسب و داوودی‌مقدم، 1395: 68)
با توجه به آنچه گذشت، میتوان گفت جایگاه آنیما در ادبیات و به طور خاص در شعر گسترده و روشن است، زیرا شاعر معشوقی دارد و احساسی که در قالب کلمات و تخیلش با او ارتباط برقرار میکند و بخشی از روان ناخودآگاهش را به سوژه مورد نظر فرافکنی میکند.
در ادبیات ایران جلوههای گوناگونی از آنیما را میتوان مشاهده کرد که هنرمند در قامت معشوق ملکوتی یا زمینی سعی در ارائه تصویر مورد نظر به خواننده با تعابیر و واژههای گوناگون دارد. معشوقی که گاهی ناز دارد و گاهی نیاز، گاهی جفا میکند و گاهی وفا، گاه زندگی میبخشد و گاه شیرۀ جان عاشق را سر میکشد که نمونههای آن در ادبیات کلاسیک در کلام مولوی، حافظ و سعدی و... به فراوانی آمده است. اما در شعر عبدالملکیان نیز تحلیلی آنیمایی دور از تصور نیست. برای نمونه در شعر «بدون نام»:
«صدای قلب نیست
صدای پای توست
که شب‌ها در سینه‌ام می‌دوی
کافی است کمی خسته شوی
کافی است کمی بایستی...» (عبدالملکیان، 1387: 13)
در این شعر وجه سوم آنیما نمایان است که در آن معشوق از سطح جسمی عبور کرده است و وارد سطح روحی و روانی شاعر شده است تا جایی که در جایگاه «انسان درونی» او نشسته است و جاودانگی و مرگش بسته به بودن و نبودن اوست. حتی تعبیر شاعر از قلب که ملاک زنده بودن از لحاظ فیزیولوژیکی است وابسته به جلوهها و حرکات معشوق است.
در شعر بلند «رقص در تاریکی» شاعر با جنبههایی از بُعد جسمی و زیبایی‌های معشوق به تصویرسازی میپردازد. در سطرهای آخر، روح «امید و زندگی» به بهترین وجه خلاقانه و بسیار مفهومی از رهگذر جوانه زدن موی معشوق، در کالبد مردۀ شاعر دمیده میشود.
«چشمهای آبی تو
در این همه تاریکی
آواز باد بود در ایوان برگها
پاییز در ایوان خانه نشسته است...
و من به دستهای خاک فکر میکنم
که حتی اگر تمام جنازهها را بپوشاند
موهای تو چون گندمزاری
از لای انگشتهایش بیرون میزند...» (همان: 60)
همچنین در شعر «ایستگاه و سربازان» با وجه مادرانه آنیما مواجه هستیم.
«هنوز دست داشتم
که تو را بغل کنم...
هنوز لب داشتم
که بگویم، ببوسمت...
هنوز پا داشتم...
و این سطرِ لعنتى
از سطرهاى قبل دور شد
و از پله‌هاى تنهایىِ بزرگ بالا رفت
چیزى در رویاهامان می‌سوخت
و دود از قطار برمی‌خواست
حالا
من بازگشته‌ام مادر!
حالا
من، عذابِ تواَم مادر!
من، جهنمِ تواَم!
تو مجبورى
کهنۀ جهنمت را عوض کنى
و هیچ چیز غمگین‌تر از این نیست
که مجبور باشى
جهنمت را بغل کنى...
جهنمت را ببوسى...» (عبدالملکیان، 1393: 12)
در این شعر بازگشت‌پذیری روانی، برای آغوش مادر که منبع احساس لذت و شادی است در رؤیاهای بر باد رفته شاعر به خوبی نمایان است اما با بازگشت، وجه دیگری از آنیما بر پرده شعر ظاهر میشود و آن از خودگذشتگی و ایثار کهن‌الگوی آنیما (مادر) است که با فداکاری، جهنمش را در آغوش میگیرد. در پایان یکی از زیباترین نمونههای شعرهای فارسی که در آن شاعر از من خود عبور کرده است و در قالب معشوق درآمده است تا جایی که حتی بعد از نبودنش، دوست دارد در صدا، دهان، لبها و قطرههای اشک معشوق، خود را متجلی کند. علاوه بر این، در نمونه‌ای دیگر شاعر برای خود موجودیت مستقلی قائل نبوده و در فکر سهم معشوق است تا سهم خود. نکته قابل تامل، تصویرسازی در قالب کلماتی ساده است.
«آن قدر از تو می‌نویسم
تا فارسی تمام شود
می‌خواهم این‌بار
از آخر به اول دوستت داشته باشم
می‌خواهم این بار
با جنازه‌ام تو را بغل کنم
با خون رفته‌ام به رودها تو را بنویسم
با دجله
با فُرات
با کارون
آن قدر از تو می‌نویسم
تا دریا تمام شود
حالا که نیستم...
شعرهایم را بخوان، می‌خواهم صدایت باشم
دهانت، لب‌هایت
قطره اشکی که از گونه‌ات بر زمین می‌افتد
می‌خواهم زمینت باشم...» (همان: 36)
«دستان من نمی‌توانند
هرگز این سیب را عادلانه قسمت کنند
تو به سهم خود فکر می‌کنی
من به سهم تو» (عبدالملکیان، 1394: 101)
اما در بررسی اشعار، وجه چهارم آنیما که نماد خردورزی زنان است یافت نشد شاید بتوان دلیل آن را پیشینۀ فرهنگی و تاریخی دانست که در فرهنگ جامعۀ ایران زنان مشارکت زیادی در امور اجتماعی و انسانی نداشتهاند و اگر هم داشتهاند نامشان و یادشان به فراموشی سپرده شده است. به علاوه، در بررسی آثار، مصداقی برای آنیموس نیز یافت نشد.
4. نتیجه‌گیری
در چند دهۀ اخیر نقدهای روانشناختی در حوزۀ ادبیات مورد توجه منتقدان و پژوهش‌گران قرار گرفته است. یکی از این نقدها مربوط به «نظریۀ روانشناسی تحلیلی یونگ» است. در این نوع نقد سخن بیشتر برسر ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگوهاست که در زندگی انسانها از گذشته تا کنون به شیوه‌های مشابه رخ نموده است. در روان ناهشیار بشر این ذهنیت‌های ناخودآگاه جمعی در آثار ادبی هم نمایان شده و منتقدان در نقدهای کهن‌الگویی به دنبال بررسی این مشابهت‌ها هستند.
گروس عبدالملکیان از شاعران نوپرداز معاصر است که اشعار او این قابلیت را دارد تا از این منظر نقد روانشناختی تحلیلی به آنها توجه شود چراکه آنچه شعر عبدالملکیان را بیش از هر چیز متمایز میکند، چشم‌انداز متفاوت او به مسئله‌های بنیادی انسان از جمله: جنگ، رنج، مرگ، عشق، وطن، آزادی، غلبه فرهنگ بر هویت شخصی و دیگر مسائل انسان مدرنیته است. این پژوهش به دنبال اثبات استنباط‌های کهن‌الگویی اشعار این شاعر نوپرداز در سه مجموعه شعر«رنگ‌های رفته‌ی دنیا»، «سطرها در تاریکی جا عوض میکنند» و «پذیرفتن» است؛ بنابراین ابتدا نظریۀ روانشناسی تحلیلی یونگ مورد بررسی قرار گرفت سپس با انطباق این نظریه و تحلیل اشعار این سه مجموعه، این نتیجه حاصل شد: برخی از اشعار عبدالملکیان از منظر نقد کهن‌الگویی قابل بررسی و منطبق بر این نظریه است به طوری که مسائل جامعه ایرانی در این شعرها کاملاً نمایان است. برای نمونه مشخص شد سرکوب خود اصیل و واقعی در پیرترین افراد جامعه نیز وجود دارد و ممکن است این میل سرکوب شده در قالب رفتارهای کودکانه نمایش داده شود. علاوه بر این، در ذهن و ناخودآگاه فردی و جمعی جامعه مسائل حل نشده، تعارض‌های بنیادی و افکاری ویرانگر وجود دارد که مدام در حال وسوسه روان هستند و ممکن است روزی به خودآگاه بیاییند. همچنین، جامعه مخاطب شاعر در ناخودآگاه خود تمامی مراحل آنیمایی را دارد، سخن گفتن از زیبایی جسمی، عبور از زیبایی ظاهری به زیبایی درونی و روانی و در نمونه برتر وجه مادرانه آنیما که نماد ایثار و از خودگذشتگی است در ناخودآگاه فردی و جامعه قابل لمس است.
منابع فارسی
آهی، محمد و قادری، الیاس (1401) «علل و مصادیق تابوشکنی در داستان شیخ صنعان براساس نظریۀ یونگ»، ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، س18، ش 66، صص 13-42.
اردوبادی، احمد (1354) مکتب روانشناسی تحلیلی کارل گوستاو یونگ و آخ‍ری‍ن گ‍ف‍ت‍گ‍و با وی، شیراز: دانشگاه شیراز.
تلخابی، مهری و عقدایی، تورج (1394) «تفرد در آثار سعدی در پیوند با سایه، نقاب و آنیما»، فصلنامه تخصصی تحلیل و نقد متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دوره7، ش25، صص 9-46.
حجازی، بهجت السادات (1389) طبیبان جان: گرایشهای روانشناختی و روان‌درمانی در اشعار عطار و مولانا، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
حسینی، مریم (1387) «نقد کهن‌الگویی غزلی از مولانا»، فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، دوره 6، ش11، صص97-118.
حیدری‌نسب، لیلا و داوودی‌مقدم، فریده (1395) «نگاهی به رد پای روان تحلیل‌گری در غزلیات سعدی با تأکید بر آنیما»، نثر پژوهی ادب فارسی ( ادب و زبان)، س19، ش39، صص 59-84.
رهنوردی، یاسین (1395) «شناخت‌شناسی گروس عبدالملکیان»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، موسسۀ آموزش عالی حافظ.
رهنوردی، یاسین (1399) شناخت‌شناسی گروس عبدالملکیان، شیراز: شواتیر.
ریاحی، محمد و قربان‌صباغ، فاطمه (1393) «کیمیاگر، نهانگاه نگاره‌های کهن‌الگویی»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، س 5، ش16، پیاپی16، صص91-118.
زهیری، مهسا (1397) «بررسی عناصر شعری، نمایشی و نمادین در شعر سید مهدی موسوی و گروس عبدالملکیان»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه سمنان.
شمیسا، سیروس (1378) بیان، تهران: میترا.
شولتز، دوان پی و شولتز، سیدنی الن (1395) نظریههای شخصیت، ترجمة یحیی سید محمدی، تهران: نشر ویرایش.
طاهری، محمد؛ آقاجانی، حمید و رضایی، فریبا (1393) «بررسی کهن‌الگوی پیر فرزانه در داستان زال»، ادب پژوهی، س8، ش 28، صص155-179.
عبدالملکیان، گروس (1394) رنگ‌های رفته‌ی دنیا، تهران: چشمه.
--------------، (1387) سطرها در تاریکی جا عوض میکنند، تهران: انتشارات مروارید.
--------------، (1393) پذیرفتن، تهران: نشر چشمه.
فدائی، فربد (1381) یونگ و روانشناسی تحلیلی او، تهران: دانژه.
فوردهام، فریدا (1388) مقدمه‌ای بر روانشناسی یونگ، ترجمۀ مسعود میربهاء، تهران: جامی.
محمدمرادیان، عباس (1400) «بررسی انواع هنجارگریزی در اشعار گروس عبدالملکیان»، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور کردستان، مرکز بیجار.
مدرسی، فاطمه و ریحانی‌نیا، پیمان (1391) «بررسی کهن‌الگوی سایه در اشعار مهدی اخوان ثالث»، ادبیات پارسی معاصر، س2، ش1، صص 113-138.
مشایخی، حمیدرضا و شجری قاسم‌خیلی، زهرا (1394) «تحلیل کهنالگوهای نقاب و سایه در لافتات 1 احمد مطر»، پژوهشنامه نقد ادب عربی، س6، ش11، صص 187-212.
مکاریک، ایرنا ریما (1385) دانش‌نامۀ نظریههای ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، چ2، تهران: آگه.
مورنو، آنتونیو (1392) یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمۀ داریوش مهرجویی، تهران: نشرمرکز.
یاوری، حورا (1387) روانکاوی و ادبیات: دو متن، دو انسان، دو جهان، تهران: سخن.
یونگ، کارل گوستاو (1368) چهار صورت مثالی، ترجمۀ پروین فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.
یونگ، کارل گوستاو (1385) ضمیر پنهان (نفس نامکشوف)، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل پور، چ5، تهران: کاروان.
یونگ، کارل گوستاو (1393) انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه، چ9، تهران: جامی.
Āhi. Mohammad and Qaderi. Elyās. (1401) "Taboo-Breaking in the Story of Sheikh Sanān; An Analysis Based on Jung's Theory". Mytho-Mystic Literature. 18th Year. No. 66. Pp. 13-42.
Ordoobādi. Ahmad. (1354) Analitical psychology of G. G. Yung. Šīrāz: Šīrāz University.
Talxābi. Mehri and Aqdāee. Touraj. (1394) "Individuation in Sa’di’s Works and Its Relation with Shadow, Persona and Anima". Scientific Quarterly of Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehxoda). 7nd Year. No. 25. Pp. 9-46.
Hejāzī. Behjat Sādāt. (1389) Tabībāneh jān: Gerāyešhāyeh-ye ravān-šenāxtī va ravān-darmānī dar ašāreh attār va mulānā (Life physicians: Therapy psychosocial and psychotherapy in the poems of Attār and Rūmi). Mašhad: Ferdowsi of Mašhad University.
Hoseinī. Maryam. (1387) "Criticism of an Archetypal Ghazal by Rumi". Research in Persian Language & Literature. 6th Year. No. 11. Pp. 97-118.
Heydarī-Nasab. Leila and Davoodi Moqadam. Farīdeh. (1395) "A Glance at Traces of Psychoanalysis in Saadi’s Sonnets with Emphasis on Anima". Journal of Prose Studies in Persian. 19th Year. No. 39. Pp. 59-84.
Rahnavardy. Yāsīn. (1395) " Epistemology garous abdolmalekian". MA Thesis. Hafez Institute.
Rahnavardy. Yāsīn. (1399) Šenāxt Šenāsiy-e garous abdolmalekian (Epistemology garous abdolmalekian). Šīrāz: Šuātīr.
Reyhāni. Mohammad and Qorbānsabāq. Fātemeh. (1393). "Alchemist, the Hidden Place of Archetypal Images". Journal or Literary Criticism and Stylistics Research. 5th Year. No. 16. Pp. 97-118.
Zoheairy.Mahsā.(1397)."thestudy ofpoetic, dramatic and symbolic elements in the poems of seyed mehdi mousavi and garous abdolmalekian". MA Thesis. Semnān University.
Šamīsā. Sīrūs. (1378). Bayān (Expression). Tehrān: Mītrā.
Schultz. Duane P and Schultz. Sydney Ellen. (1395). Nazareyehāye Šaxsiyat (Theories of Personality). Tr. by Yahyā Seyyed Mohammadī. Tehrān: vīrāyeš.
Tāheri. Mohammad; Aqājāni. Hamīd and Rezā’ee. Farībā. (1393) "Archetype of The Wise Old Man in the Story of Zāl by Ferdowsi". Literature Study. 8nd Year. No. 28. Pp. 155-179.
Abdolmalekīān. Garous. (1384). Ranghye rafteye donya (away color of the world). Tehrān: Češmeh.
Abdolmalekīān. Garous. (1387). Satrhā dar tārīky jā avaz mīkonand (Rows change in darkness). Tehrān: Morvarīd.
Abdolmalekīān. Garous. (1393). Pazīroftan (Accept). Tehrān: Češmeh.
Fadāei. Farbod. (1381). Young va ravān-šenāsi-e tahlīli-ye ou (Young and his analysis psychology). Tehrān: Dānjeh.
Fordhām. Friedā. (1388). Moqaddameh-i bar ravān-šenāsi-ye Young (An Introduction to Jung's Psychology). Tr. by Masʼūd Mīrbahā. Tehrān: Jāmī.
Mohammad-morādīān. Abbās. (1400)."The Study of types in deviation in garous abdolmalekian' Poems". MA Thesis. kurdistan payam noor university. bījār.
Modaresī. Fātemeh and Reyhānī-Niā. Paymān. (1391)."The Study of Archetypal Shadow in Mehdi Akhavan Sales' Poems". Contemporary persian literature. 2nd Year. No. 1. Pp. 113-138.
Mašāyexī. Hamīd-Rezā and Šajare-Qāsem-Xeyle. Zahrā. (1394)."The analyzed Archetyps, persona and Shadow in ahmad matar laftat". Arabic Literature Bulletin. 6th Year. No. 11. Pp. 188-212.
Makāryk. Ῑrenā Rīmā. (1385). Dāneš-nāmeh-ye nazarīye-hā-ye Adabi-e Moʼāser (Encyclopedia of Contemporary Literary Theory). Tr. by Mehrān Mohājer and Mohammad Nabavī. 2nd ed. Tehrān: Āgh.
Moreno. Āntonīo. (1392). Young, Xodāyān va ensān-e modern (Jung, Gods and Modern Man). Tr. by Dāriūš Mehrjūī. Tehrān: Našre Markaz.
Yāvarī. Hourā. (1387). Ravānkāvī va adabīyāt: do matn, do ensān, do jahān (Psychoanalysis and literature: Two Texts, two Selves, two Worlds). Tehrān: Soxan.
English Sources
1- Akhter, T (2013). "Relation between poetry and psychology with special reference in the poetry of Kamala Das", IOSR Journal of Humanities and Social Sciences, 9(6), Pp. 13-16.
2- Bushueva, T. & Korkunova, O (2019). "C. Jung theory of unconscious and literary text", Future Academy, 12(4), Pp. 544-553.
3- Collins, A (1994). "The Dialectics of Individuation", The San Francisco Jung Institute Library Journal, 13(3), Pp. 31-42.
4- Fatihah, N. & Mustofa, A (2022). "Archetypes & Self-Realization in Disney’s Cruella (2021) Movie: Jungian Psychoanalysis", Tell: Teaching of English Language and Literature Journal, 10(1), Pp. 36-50.
5- Freud, S (1907). Jensen’s Gradiva and other works. In J. Strachey, The standard edition of the complete works of Sigmund Freud, London: Hogarth Press.
6- Gunanda, S. D. & Puspita, I. D (2022). "Persona and Shadow of Kevin in Lionel Shriver’s Novel We Need to Talk About Kevin", Lintang Songo: Journal Pendidikan, 5(1), Pp. 10-18.
7- Jung, C. G (1967). Symbols of transformation (Collected Works, Volume 5), Princeton: Princeton University Press.
8- Jung, C. G (1969). Aion Collected Works of C.G. Jung, Princeton: Princeton University Press.
9- Jung, C. G, (1990). The archetypes and the collective unconscious, Routledge. University Press
10- Kotze, Z (2022). A post-Jungian reading of the Book of Baruch, HTS Teologiese Studies/Theological Studies, 78(2), Pp. 66-79.
11- Mills. J (2019). "The myth of the collective unconscious", Journal of the History of the Behavioral Sciences, 55(1), Pp. 40-53.
12- Sandbaek, L (2022). "The relationship between literature and psychoanalysis: reflections on object relations theory, researcher's subjectivity, and transference in psychoanalytic literary criticism", The Scandinavian Psychoanalytic Review, Pp. 1-11.
13- Sultio, A. & Gomez, D (2022). "Literary poetic tradition: An archetypal analysis of selected Kagan poems", International Journal of Research, 11(3), Pp. 273-326.
14- Zhang, W (2022). "Psychological healing function of poetry appreciation based on educational psychology and aesthetic analysis", Frontiers in Psychology, Pp. 1-11.
[1] . elyasghadery@yahoo.com.
[2] . mohammadderikvand47@gmail.com.
[3] . elyasghadery@yahoo.com.
[4] . mohammadderikvand47@gmail.com.
[5] . unconscious
[6] . Collective unconscious
[7] . Archetype
[8] . Persona
[9] . Shadow
[10] . Anima
