بررسی خودسانسوری در آثار شاخص نظم و نثر دوره مغول
الموضوعات :محمّد امین رجبی 1 , رضا صادقی شهپر 2 , شهروز جمالی 3
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.
الکلمات المفتاحية: عصر مغول, سانسور, خودسانسوری, متون نظم و نثر,
ملخص المقالة :
خودسانسوری اقدامی است که طی آن نویسنده با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه و به منظور خویشتن‌داری و مصلحت‌اندیشی، در اثر خویش دست به سانسور میزند. خودسانسوری در واقع، انگیزه کنشی است که علت اصلی آن، درجه‌های گوناگونی از ترس است. ترس و هراس شدیدی که در عصر مغول در میان مردم وجود داشت، سبب شد نویسندگان و شاعران، در خلق آثار خود، این شیوه را در پیش گیرند و به روش‌های گوناگون خودسانسوری کنند. در این پژوهش که به روش توصیفی - تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانهای انجام شده، سعی بر این است که پدیده خودسانسوری در آثار شاخص منظوم و منثوم دورۀ مغول با تأکید بر نفثه‌المصدور، تاریخ جهانگشای جوینی، کلیات سعدی و دیوان حافظ بررسی شود تا علل خودسانسوری در این دوره و شیوه های مورد استفادۀ خالقان این آثار در خودسانسوری، مشخّص گردد. حاصل پژوهش بیانگر این است که خودسانسوری یکی از شیوه‌‌های غیرمستقیم در انتقاد از اوضاع جامعه عصر مغول است. نویسندگان و شاعران در بیشتر موارد در پوشش‌های پنهانکارانه به بیان مسائل سیاسی و اجتماعی عصر خود پرداختند و این کار را با در پیش گرفتن تصنع و پیچیده‌گویی، ابهام‌گویی و ادبیات سمبلیک (به کار بردن استعاره، تمثیل، نماد و کنایه) انجام دادند. همچنین شیوه رندی و تغییر ابیات از دیگر شیوه‌‌های خودسانسوری است که تنها در دیوان حافظ شیرازی دیده شده است.
فهرست منابع
1) آزادی، محمد کریم، (1373)، تعلیم و تربیت از دیدگاه سعدی، تهران: راهگشا.
2) ابن‌اثیر، عزالدین على، (1353)، تاریخ کامل اسلام، ترجمه ابوالقاسم حالت، تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران.
3) افشار، حسین، (1374)، «آموزش؛ نقد ادبی روش‌ها و معیارها»، مجله رسانه، شماره 22.
4) امامی، نصرالله، (1388)، بر آستان جانان، تهران: رسش.
5) بیانی، شیرین، (1371)، دین و دولت در ایران عهد مغول، تهران: نشر دانشگاهی.
6) پتروشفسکی، ایلیا پاولویج، (1357)، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، جلد اول، تهران: نیل.
7) تبریزی. محمد حسین‌بن‌خلف، (1376)، برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
8) ثعالبی، عبدالملک، (1403)، یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر، جلد4، گردآوری شمس‌الدین ابراهیم، طبعه الأولی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
9) جوینی، عطاملک‌بن‌محمّد، (1387)، تاریخ جهانگشا، تصحیح محمّد عبدالوهّاب قزوینی، تهران: هرمس.
10) حافظ شیرازی، شمس الدین محمد، (۱۳۷۹)، دیوان حافظ شیرازی، تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: جمهوری.
11) حسن‌زاده، اسماعیل، (1382)، «هویت ایرانی در تاریخ‌نگاری بیهقی و جوینی»، فصلنامة مطالعات ملی، شماره 15، صص 69-100.
12) حقیقت، آزاده، (1393)، «خودسانسوری، چرا؟»، مجله گزارش، شماره 253، صص7-8.
13) حمیدیان، سعید، (1388)، شرح شوق، پنج جلدی، تهران: قطره.
14) ختمی لاهوری، ابوالحسن عبدالرّحمان، (1378)، شرح عرفانی غزل‌های حافظ، تصحیح و تعلیقات بهاءالدّین خرّمشاهی و کوروش منصوری و حسین مطیعی امین، تهران: قطره.
15) خرّمشاهی، بهاءالدّین، (1374)، «خودسانسوری»، فصلنامه دانشگاه انقلاب، شمارۀ پنجم، شمارۀ 28، 51-56.
16) خسروی، فریبرز، (1378)، سانسور؛ تحلیلی بر سانسور کتاب در دورۀ پهلوی دوم، تهران: چاپ و نشر نظر.
17) دهخدا، علی اکبر، (1325)، لغت‌نامه، تهران: سازمان لغت‌نامه.
18) زرینکوب، عبدالحسین، (1378)، با کاروان حله، تهران: علمی.
19) زیدری نسوی، شهاب‌الدین، (1385)، نفثه المصدور، تصحیح و توضیح امیرحسین یزدگردی، تهران: توس.
20) سروش، عبدالکریم، (1388)، قصه ارباب معرفت، چاپ هشتم، تهران: صراط.
21) سعدی، مشرف‌الدین مصلح، (1385)، کلیات سعدی، به تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.
22) سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق‌بن‌اسحاق، (1372)، مطلع السعدین و مجمع البحرین، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
23) شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1378)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.
24) -----------------، (1389)، موسیقی شعر، تهران: آگاه.
25) شیری، قهرمان، (1389)، «نثر فنی دلایل شکل‌گیری آن»، فصلنامه مطالعات زبانی بلاغی، سال یکم، شماره دوم، پاییز و زمستان، صص 51-80.
26) ---------، (1390)، «اهمیت و انواع ابهام در پژوهش‌ها»، مجله فنون ادبی، دوره 3، شماره 2، پیاپی 2، مهر، صص 15-36.
27) طهماسبی، فریدون و مظفری، سولماز، (1395)، «سبک شناسی نفثه المصدور زیدری نسوی»، مجله فنون ادبی، دوره 8، شماره 1، پیاپی 14، خرداد، صص 173-188.
28) عدالت، عباس، (1389)، «فرضیه فاجعه‌زدگی؛ تأثیر پایدار فاجعه مغول در تاریخ سیاسی، اجتماعی و علمی ایران»، فصلنامه بخارا، سال سیزدهم، شماره 77.
29) علیجانی، محمد و بزرگ‌بیگدلی، سعید، (1392)، «نمودهای برجستة هویت ایرانی در تاریخ جهانگشای جوینی»، كهن‌نامة ادب پارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال چهارم، شمارة اول، بهار، صص 53-68.
30) غنی، قاسم، (1365)، تاریخ عصر حافظ، تهران: زواّر.
31) -------، (1321)، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران: زوّار.
32) فاوست، میشل، (1387)، آسیب‌های سانسور، ترجمۀ بهروز بامداد، تهران، چندسویه.
33) کاردگر، یحیی، (1386)، «نقدی بر تعلیقات تاریخ جهانگشای جوینی(جلد اوّل)»، پژوهش‌های ادب عرفانی، شمارة 4، 165ـ190.
34) مشهور، پرویندخت، (1380)، «رند حافظ و بائول تاگور»، پژوهشنامة دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شمارة 23، صص 25-36.
35) معین، محمّد، (1386)، فرهنگ معین، تهران: زرّین.
36) نصرتی، مهرداد، (1393)، «واکاوی «تأثیرات سراسربینی» و «خودسانسوری» در پرتو نقد هنر خویشتن»، مجله علمی پژوهشی بوستان ادب دانشگاه شیراز، دوره 12، شماره 1، پیاپی 43، صص 262-290.
37) نیکدار اصل، محمدحسین، (1389)، «بررسی گونه‌های فخر در دیوان حافظ»، بوستان ادب، شمارة 3، پیاپی 1/59، صص 224-248.
38) هروی، سیفبنمحمد، (1381)، پیراسته تاریخنامه هرات، ترجمه محمد آصف فکرت، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
References
1) Azadi, Mohammad Karim, (1994), education and training from Saadi's point of view, Tehran: Rahgosha.
2) Ibn Athir, Ezzuddin Ali, (1974), The Complete History of Islam, translated by Abul Qasim Habat, Tehran: Iran Books Printing and Publishing Company.
3) Afshar, Hossein, (1995), "Education; Literary criticism of methods and criteria", Media Journal, No. 22.
4) Emami, Nasrullah, (2009), Bar Astan Janan, Tehran: Resesh.
5) Bayani, Shirin, (1992), Religion and Government in Iran during the Mughal Era, Tehran: University Press.
6) Petroshevski, Ilya Pavlij, (1978), Agriculture and Agrarian Relations in Iran during the Mughal Era, Volume I, Tehran: Nil.
7) Tabrizi Mohammad Hossein bin Khalaf, (1997), decisive proof, by the effort of Mohammad Moin, fifth edition, Tehran: Amir Kabir.
8) Thaalabi, Abd al-Malik, (1982), Yatima al-Dahr fi Mahasan Ahl al-Asr, volume 4, compiled by Shams al-Din Ibrahim, first edition, Beirut: Dar al-Katb al-Alamiya.
9) Jovini, Attamalek bin Mohammad, (2008), Tarikh Jahangasha, corrected by Mohammad Abd al-Wahhab Qazvini, Tehran: Hermes.
10) Hafez Shirazi, Shams al-Din Mohammad, (2000), Diwan Hafez Shirazi, edited by Mohammad Qazvini and Qasim Ghani, Tehran: Jumhoori.
11) Hassanzadeh, Ismail, (2003), "Iranian identity in Beyhaqi and Jovini historiography", National Studies Quarterly, No. 15, pp. 100-69.
12) Haqiqat, Azadeh, (2013), "Self-censorship, why?", Report magazine, No. 253, pp. 7-8.
13) Hamidian, Saeed, (2009), Shahrah Shogh, five volumes, Tehran: Qatr.
14) Khatami Lahori, Abulhasan Abdurrahman, (1999), mystical description of Hafez's sonnets, corrections and annotations by Bahauddin Khorramshahi, Korosh Mansoori and Hossein Moti'i Amin, Tehran: Qatram.
15) Khoramshahi, Bahauddin, (1995), "Self-Censorship", Ingleba University Quarterly, Number 5, Number 28, 51-56.
16) Khosravi, Fariborz, (1999), censorship; An analysis of book censorship during the second Pahlavi period, Tehran: Nazar Publishing House.
17) Dehkhoda, Ali Akbar, (1946), Dictionary, Tehran: Dictionary Organization.
18) Zarin Koob, Abdul Hossein, (2009), with the caravan of Hella, Tehran: Scientific.
19) Zaydri Nesvi, Shahabuddin, (2006), Naftha al-Masdur, corrected and explained by Amirhossein Yazdgerdi, Tehran: Tos.
20) Soroush, Abdul Karim, (2009), The Story of the Lord of Knowledge, 8th edition, Tehran: Sarat.
21) Saadi, Musharrafuddin Mosleh, (2006), Saadi's generalities, edited by Mohammad Ali Foroughi, Tehran: Hermes.
22) Samarkandi, Kamal al-Din Abd al-Razzaq bin Ishaq, (1993), Al-Saadin's informant and Al-Bahrin Assembly, Tehran: Ministry of Culture and Higher Education, Institute of Cultural Studies and Research.
23) Shafi'i Kodkani, Mohammadreza, (1999), Imagination in Persian Poetry, Tehran: Aghaz.
24) ----------------------------------------, (2010), poetry music, Tehran: Aghaz.
25) Shiri, Kahraman, (2009), "Technical Prose Reasons for Its Formation", Rhetorical Linguistic Studies Quarterly, Year 1, Issue 2, Autumn and Winter, pp. 51-80.
26) ----------------------, (2018), "Importance and Types of Ambiguity in Researches", Journal of Literary Techniques, Volume 3, Number 2, Series 2, Mehr, pp. 15-36.
27) Tahmasabi, Fereydoun and Mozafari, Solmaz, (2015), "Stylistology of Naftha al-Masdur Zaydri Nesvi", Journal of Literary Techniques, Volume 8, Number 1, Series 14, Khordad, pp. 173-188.
28) Edalat, Abbas. (2010), "The Catastrophizing Hypothesis; The lasting effect of the Mongol disaster in the political, social and scientific history of Iran", Bukhara Quarterly, year 13, number 77.
29) Alijani, Mohammad and Bozorbigdali, Saeed, (2012), "Prominent examples of Iranian identity in the history of Javanese civilization", Kahnama of Persian literature, Research Institute of Humanities and Cultural Studies, 4th year, 1st issue, Spring, pp. 53-68.
30) Ghani, Qasim, (1986), History of the Age of Hafez, Tehran: Zovar.
31) -----------------, (1942), Discussion in Hafez's Works, Thoughts and Conditions, Tehran: Zovar.
32) Fawcet, Michel, (2008), The Damages of Censorship, translated by Behrouz Bammad, Tehran, Chandsoye.
33) Kardegar, Yahya, (2007), "Criticism on the annotations of Jahangasha Jovini's history (Volume 1)", Researches of Mystical Literature, No. 4, 190-165.
34) Mashor, Parvindekht, (2008), "Rand Hafez and Baul Tagore", research paper of Shahid Beheshti University Faculty of Literature and Humanities, No. 23, pp. 25-36.
35) Moin, Mohammad, (2007), Farhang Moin, Tehran: Zarrin.
36) Nosrati, Mehrdad, (2013), "Evaluation of "Overview Effects" and "Self-Censorship" in the Light of Self-Art Criticism", Scientific Research Journal of Bostan Adab, Shiraz University, Volume 12, Number 1, Series 43, pp. 262-290.
37) Nikdar Asl, Mohammad Hossein, (2010), "Investigation of the types of pride in Hafez's court", Bostan Adab, No. 3, serial 1/59, pp. 224-248.
38) Heravi, Saif bin Mohammad, (2002), Herat history book, translated by Mohammad Asif Fikart, Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Endowment Foundation.
