مطالعه تطبیقی پاد آرمان‌شهر در سه اثر ایرانی وخارجی (کاج‌زدگی، خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده، جزیره‌ای برای تبعید کاغذ‌پاره‌ها، 1984، سرگذشت ندیمه و میرا)

الموضوعات :

عالیه یوسف فام ¹ , فاطمه سبزه پرور ²

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی
2 - دانش آموختۀ دورۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی (نویسنده مسئول)

تاريخ الإرسال : 04 السبت , رجب, 1446 تاريخ التأكيد : 09 الأربعاء , ذو القعدة, 1446 تاريخ الإصدار : 19 السبت , ذو القعدة, 1446

الکلمات المفتاحية: واژگان کلیدی: پادآرمان‌شهر, کاج زدگی, خدایان شهری و اشباح پرسه زننده, جزیره ای برای تبعید کاغذ پاره ها, 1984, سرگذشت ندیمه, میرا,

ملخص المقالة :

پادآرمان‌شهر جهان تخیلیِ ناخوشایندی است که در آن تمام آرمان‌های انسانی به ضد آرمان تبدیل شده؛ پیش‌بینی این دنیای پر از تباهی در ادبیات داستانی به شکل رمان و داستان کوتاه صورت‌گرفته است. در این مقاله با روش تحقیق توصیفی – تحلیلی ، ویژگی‌های دیستوپیایی ترس، گمشدگی هویت، سلب آزادی و اختیار، انکار فردیت و دروغ و فریب در سه کتاب کاج‌زدگی، خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده و جزیره‌ای برای تبعید کاغذ‌پاره‌ها با سه کتاب خارجی 1984، سرگذشت ندیمه و میرا تطبیق داده شده و از بررسی شباهت و تفاوت داستان‌ها با یکدیگر نتایج ذیل حاصل شده است : - فضاسازی و شخصیت‌پردازی خوب و توصیف جزئیات بیشتر در داستان‌های خارجی، قصه را باورپذیر کرده است؛ ترس و دلهره را به مخاطب منتقل می‌کند و او را از ایجاد جهانی مشابه جهان داستان می‌ترساند. - داستان های ایرانی از نظر توصیف ، پرداختن به جزئیات ، فضا‌سازی و شخصیت پردازی ضعیف‌تر از داستان‌های بررسی‌شدۀ خارجی می باشند؛ دلیل نگرانی نویسنده به درستی مشخص نیست و داستان نمی‌تواند به خوبی مخاطب را با خود همراه کند. - در آثار ایرانی یا عشق وجود ندارد یا به اندازه آثار خارجی تاثیرگذار نیست؛ جسارت و شجاعتی را ایجاد نمی‌کند و دلیل تحول و تلاش نیست.

المصادر:


References
1. Akman, K2015.. Distopian Furcations in Modern Literature. Revista română de sociologie. 1-2:73-99.
2. Asadi, Sh .2017.From Utopia to Dystopia: A Critique of the Socio-Political Drama of Totalitarian Systems. Journal of Research in Arts and Humanities. 3:135-160.
3. Babaee, R. 2015. Critical Review on the Idea of Dystopia. Review of European Studies. 11:64-76.
4 .Dad, S. 2006. Dictionary of Literary Terms. Tehran. Morvarid. Third Edition,594p.
5. Golestan, L.And Frank, Ch. 2006. Mortelle. Tehran. Baztabnegar. fifth edition. 92pp. (translated in persian).
6. Gerhard, J. 2012. Control and Resistance in the Dystopian Novel: A Comparative analysis. MA Thesis, Art, California State University, Chico.
7. Hariri, Kh., and Ziyaialishah, M. 2012. A study and comparison of the utopia of Sohrab Sepehri and the Dystopia of Tahereh Saffarzadeh .Mysticism in Persian
Literature (Literature and Mysticism) . 11:190-205.
8. Haghlesan, M.,and Abaszade, Z. 2017. A Study of Utopia and Dystopia from the Perspective of Contemporary Iranian Cinema. Proceedings of the 5th International Congress of Civil Engineering, Architecture and Urban Development, Tehran.
9. Heidarian Shahri, A., and Sedighi, K. 2012. Signs of destruction in Khalil Hawi's poem. Scientific-Research Quarterly of Critique of Arabic Literature. 3:88-114.
10. Hosseini, S. And Orwell, G. 2012. 1984. Tehran. Niloufar press. fourteenth edition. 314pp. ( Translated in persian).
11. Jafari, S., and Niyazmand, M. 2019. A Look at Dystopia and Its Manifestation in Persian Literature. Fourth International Conference on the Study of Language, Literature, Culture and History, University of Georgia, Tbilisi.
12. Kazemi, Z. 2014. Kajzadegi. Tehran. Cheshmeh. first edition, 175p.
13. Mirsadeghi, J., and others.1998. The Fiction Dictionary. Tehran. Mahnaz press. First Edition, 400p.
14. Uraji, S., And Rajabi, F., And Hoseini, A. 2018. Dystopian components in two novels, Malakoot and Frankeshtain in Baghdad, based on the character of Dr. Hatem and Al-Shasmeh, Proceedings of the First National Conference on Literary Research, Allameh Tabatabai University, Tehran.
15. Palizban, M. 2018. Ideal Ruins. Journal of Morvarid. 12:62-66.
16. Qaemi, F. 2007. Dystopian literature and Contemporary Persian story. Journal of Persian Literature, Islamic Azad University of Mashhad. 13:122-134.
17. Ragheb, M. 2022. Birth of narration Eliminating Anti-Utopia/Living with (Anti)Utopia The last pomegranate of the world and the time of guilt. Sociology of art and literature.14:171-199.
18. Sobhanijoo, H. 2004. Identity and identity crisis. educational sciences. 301:38-49.
19. Soltani, F., and Khodadadi, N. 2022. Investigating dystopian components in the modern stories of Mandnipur. Research paper of literary schools. 18:29-52.
20. Somi, S., And Atwood, M. 2003. The Handmaid's Tale. Tehran. qoqnoos press. first edition .436pp. ( translated in persian).
21. Teymouri, M. 2016. jazireyi baraye tabeede kaghaz pareha. Tehran. Cheshmeh press. Fourth Edition, 72p.
22. Zarei, M. 2019. khodayane shahri va ashbahe parse zanande. Tehran. Cheshmeh press. Second Edition, 218p.

نص كامل:



72

فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی

دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال شانزدهم / شماره62/ بهار1404

 

 

 

 

 

 

 

 

 

The comparative study of dystopia in six Iranian and foreign stories

(Kajzadegi, Khodayane shahri va ashbahe parse zanande, Jazireyi baraye tabeede kaghaz pareha, 1984, The Handmaid's Tale and Mortelle )

Alieh Youseffam¹

 PhD, Assistant Professor of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Human Sciences, Islamic Azad University, Central Tehran Branch

Fatemeh Sabzehparvar, ²

 Master’s degree in Persian Language and Literature, Allameh Tabataba'i University

Date received: 1403/10/15  Date accepted: 1404/02/17

 

 

Abstract

Dystopia is an unpleasant imaginary world where all human ideals have turned into anti-ideals. The depiction of this world filled with corruption in fictional literature has manifested in the form of novels and short stories within the science fiction genre. It is an imagined reality that contains elements of truth, aiming to protest and warn against existing conditions.In this article, using a descriptive-analytical research method, the dystopian characteristics of "fear, loss of identity, deprivation of freedom and choice, denial of individuality, and lies and deception" are compared between three Iranian books"kaj zadegi", "khodayane shahri va ashbahe parse zanande" and "jazireyi baraye tabeede kaghaz pareha" and three foreign books: "1984," "The Handmaid's Tale," and "Mortelle" The similarities and differences between the narratives are then examined.The good Spatialization and characterization in the foreign books engage readers, making the fictional worlds they describe highly believable. Readers find meaningful connections between the events of the stories and their contemporary realities; they fear the prospect of encountering similar situations, thus fulfilling the dystopian narrative's purpose.In contrast, the dystopian elements in Iranian works, due to a lack of detail, description, and weaker world-building and character development, come across as more abstract and ambiguous. Readers perceive them as distant from real life and struggle to establish connections between the fictional world and their own societal experiences. As a result, they do not empathize deeply with the characters and may fail to grasp the warnings embedded in the stories.

 

 

Keywords

Dystopia, Kaj zadegi, Khodayane shahri va ashbahe parse zanande, Jazireyi baraye tabeede kaghaz pareha, 1984, The Handmaid's Tale, Mortelle

 

Throughout history, many groups have attempted to create a perfect and ideal world on Earth. Scientific advancements and politicians' promises have fueled hopes for realizing this utopian dream; however, the results of these promises and efforts have led to numerous experiences of war and poverty. The dream of a utopia turned into a nightmare in reality, prompting artists to create the opposite concept, known as dystopia. Dystopia refers to a place of suffering and misfortune. It portrays a world filled with unpleasant imagery, showcasing the grim consequences of social, political, and technological systems (Heydariyanshahri, 90:2012). Dystopian literature emerged in the twentieth century, with authors writing dystopian stories in protest against the conditions and events of their time. Notable examples of dystopian works include George Orwell's "1984," Margaret Atwood's "The Handmaid's Tale," and Christopher Frank's " Mortelle."

This research employs a descriptive-analytical methodology, first examining the characteristics of dystopia in three Persian books: " Jazireyi baraye tabeede kaghaz pareha " by Majid Teimouri, " Kajzadegi " by Zoha Kazemi, and " Khodayane shahri va ashbahe parse zanande " by Mohammad Zarei, demonstrating that these narratives fall into the category of dystopian literature. Subsequently, the differences between these books and their foreign counterparts are discussed.

Dystopian Stories

The main subject of dystopian stories revolves around society, emphasizing the meaninglessness, futility, and aimlessness of the world and human existence. The author does not merely describe this futility but embeds it within the narrative. Typically, a dominant power exists that oversees all aspects of human life. This power could be a government, ideology, or prevailing technology that eradicates all freedoms and transforms life into an utter catastrophe.

Characteristics of Dystopian Stories

 Dystopian narratives feature elements such as sterilization, censorship, fear, loss of identity, denial of individuality, collectivism, violence, and absolutism, all indicating a terrifying ruinous city where humanity is in decline.

1.       Creation of Fear: The primary emotion conveyed to the reader through dystopian narratives is fear. In " Khodayane shahri va ashbahe parse zanande " the depiction of a dark Tehran and themes of death evoke this fear, while " Jazireyi baraye tabeede kaghaz pareha " presents a world devoid of agency. In " Kajzadegi " the descriptions of the government "Dama" instill terror in the audience.

2.       Loss of Identity: In dystopian stories, individuals often lack identity and are reduced to mere tools for the ruling power's objectives. In " Kajzadegi " individuals' identities are erased by the ruling power. Frequent changes in names and jobs in " Jazireyi baraye tabeede kaghaz pareha " illustrate the loss of identity. This element is absent in Zarei's book.

3.       Deprivation of Freedom and Choice: In dystopian settings, the dominant force maintains its power through constant control over individuals. The government makes decisions without citizen participation or consideration of their will (Akman, 2015:76). In " Kajzadegi " the government determines the details of people's lives. In " Khodayane shahri va ashbahe parse zanande " individuals are compelled to follow the directives of the "system." In many of Teimouri's narratives, the reader senses a lack of freedom and compulsion, even without knowing the name of the ruling force.

4.       Denial of Individuality: Dystopian societies obliterate individuality, where everything is framed in terms of collective interests, personal privacy is nonexistent, and individuals are under complete control (Akman, 2015:77). This component is absent in Zarei's and Teimouri's books, although in " Kajzadegi " the government disregards human rights and personal privacy for the sake of collective benefit.

5.       Lies and Deception: In dystopian worlds, the ruling power deceives individuals, leading them to believe that society is a true utopia. In Zarei's narrative, the system coerces individuals into actions through false promises. The atmosphere of deception and lies permeates Teimouri's book, while the government in " Kajzadegi " misleads the populace and records history to serve its interests.

Analysis of the Stories 

In "1984" and "The Handmaid's Tale," the time and place are well-defined. In Mortelle, the location is clear . These stories detail the characters' daily lives, thoughts, feelings, and fears, along with the country's conditions, laws, punishments, and their rationale, all described in a manner orderly and reflective of reality. Even though readers know the stories are fictional, they vividly imagine the depicted dystopia. In the three Iranian examples, time is ambiguous; " Khodayane shahri va ashbahe parse zanande " is set in Tehran, while " Kajzadegi " lacks a specific location, and " Jazireyi baraye tabeede kaghaz pareha " specifies only one narrative. This ambiguity in time and place is a detail that Iranian authors have not addressed thoroughly. In "The Handmaid's Tale" and " Mortelle " hope for change and the struggle for betterment resonate with readers. The bleak portrayal in "1984," alongside its similarities to contemporary events, instills fear of ending up in a world akin to that of the narrative. In these three novels, the characters are dynamic and strive for change. In Zarei's book, characters decide to fight the system but ultimately fail. In Teimouri's book, characters do not attempt to change their circumstances, and the level of bleakness does not evoke the same fear experienced in "1984." " Kajzadegi " shares more similarities with foreign examples, while love, transformation, and hope are central themes akin to "The Handmaid's Tale," though its impact is not as profound.

Conclusion 

The primary difference between the dystopias of foreign stories and their Iranian counterparts lies in the atmosphere, character development, and attention to detail. Foreign books engage the reader more effectively; the fear of a future resembling the narrative encourages reflection, and love is a significant theme that brings forth hope and effort. In Iranian literature, readers do not experience the same level of fear and warning, nor can they deeply empathize with the characters, with love being impactful primarily in " Kajzadegi."

 

 

مطالعه تطبیقی پاد­آرمان­شهر در شش اثر ایرانی وخارجی

(کاج‌زدگی، خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده، جزیره‌ای برای تبعید کاغذ‌پاره‌ها، 1984، سرگذشت ندیمه و میرا)

عالیه یوسف فام³

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

فاطمه سبزه پرور (نویسندۀ مسئول)⁴

دانش آموختۀ دورۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی

تاریخ دریافت: 1403/10/15   تاریخ پذیرش: 1404/02/17

چکیده

پادآرمان‌شهر جهان تخیلی ناخوشایندی است که در آن تمام آرمان‌های انسانی به ضد آرمان تبدیل شده و پیش‌بینی این دنیای پر از تباهی در ادبیات داستانی به شکل رمان و داستان کوتاه در ژانر علمی تخیلی صورت‌گرفته است. جهانی خیالی که در آن نشانه‌هایی از واقعیت وجود دارد و هدف آن اعتراض و هشدار است. در این مقاله با روش تحقیق توصیفی – تحلیلی ، ویژگی‌های دیستوپیایی «ترس، گمشدگی هویت، سلب آزادی و اختیار، انکار فردیت و دروغ و فریب» در سه کتاب «کاج‌زدگی»، «خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده» و «جزیره‌ای برای تبعید کاغذ‌پاره‌ها» با سه کتاب خارجی «1984»، «سرگذشت ندیمه» و «میرا » تطبیق داده شده؛ سپس شباهت و تفاوت داستان­ها بررسی شده است. فضاسازی و شخصیت‌پردازی خوب آثار خارجی خواننده را با آن‌ها همراه می‌کند. نویسندگان این آثار جهان تخیلی داستان را بسیار باورپذیر توصیف کرده­اند. خواننده بین اتفاقات داستان و جهان معاصر خود ارتباط معناداری پیدا می‌کند؛ از قرار گرفتن در شرایط مشابه می‌ترسد و داستان پادآرمان‌شهری به هدف خود می‌رسد. دیستوپیای آثار ایرانی به دلیل نپرداختن به جزئیات و توصیفات و همینطور فضاسازی و شخصیت‌پردازی ضعیف‌تر؛ بسیار تخیلی و مبهم است. خواننده آن را دور از زندگی واقعی می‌داند و چون نمی‌تواند بین جهان تخیلی داستان و اتفاقات جامعۀ خود ارتباطی پیدا کند؛ با شخصیت‌های داستان همزادپنداری نمی‌کند و به خوبی متوجه هشدار داستان نمی‌شود. 

واژگان کلیدی: پادآرمان‌شهر، کاج‌زدگی، خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده، جزیره‌ای برای تبعید کاغذ پاره‌ها، 1984، سرگذشت ندیمه، میرا

 

1. مقدمه

درطول تاریخ گروه‌های بسیاری تلاش کردند تا جهانی آرمانی و بدون نقص را روی زمین بسازند. پیشرفت‌های علمی و وعده‌های سیاستمداران هم امید تحقق این رویای آرمانی را بیشتر کرد؛ اما نتیجۀ این وعده‌ها و تلاش‌ها، تجربه‌های متعدد جنگ و فقر را باعث شد. رویای آرمان‌شهر به کابوسی در واقعیت تبدیل شد و هنرمندان برای نقض آرمان‌شهر نقطۀ مقابل آن یعنی پادآرمان‌شهر را ساختند. «شکل وارونۀ جهان آرمانی نیز در ادبیات و هنر جایگاهی خاص دارد. این جهان که با پیشوند «پاد» در کنار آرمانشهر، قرار دارد واژه‌ای جدید می‌سازد و دربردارندۀ ویژگی‌های جهانی است که در تقابل کامل با آرمانشهر می‌باشد. از آن، گاه با عنوان پلیدشهر و گاه دوزخ‌شهر نام برده‌شده است»(حق‌لسان، 1396: 3). پادآرمان‌شهر معادل واژۀ دیستوپیا به معنای مکان بد است. «تصویرگر دنیای تخیلی ناخوشایندی است که دستاورد‌های شوم نظام‌های اجتماعی، سیاسی و تکنولوژیکی را به منصه ظهور می‌گذارد»(حیدریان‌شهری، 90:1391). «Dystopia از ترکیب پیشوند des لاتین (به انگلیسی میانه: dys) با همان utopia یونانی برای اولین بار توسط «جان استوارت میل⁵» انگلیسی در سال 1868 ساخته شده، در برابر اتوپیا قرار‌گرفت. واژه مرسوم Dystopia را می توان به دژشهر، ویران‌شهر، پادآرمانشهر یا دژستان ترجمه کرد»(اورجی، 1397: 4). پادآرمان‌شهرها جوامعی تخیلی هستند که در آن­ها افراد توسط یک حکومت، ایدئولوژی یا نیروی فراطبیعی کنترل می‌شوند. ادبیات دیستوپیایی که در قرن بیستم ظهور کرد؛ ریشه در یک چشم انداز اتوپیایی دارد که در تخیل ایجاد می­شود و به دنبال ساختن جهانی ایده آل و کامل است. «سفرهای گالیور» اثر «جاناتان سوئیفت⁶» یک رمان ضد‌اتوپیایی و جزء ابتدایی‌ترین پادآرمان‌شهرهای ساخته شده‌است؛ که با پشتیبانی از دنیای واقعی به دنبال دنیای بهتری است و با نشان دادن ناهماهنگی رویای آرمان­شهر و تباهی جامعه، اتوپیا را محکوم می‌کند((Babaee, 2015: 64. در این داستان، گالیور با شهرهایی تخیلی مواجه می‌شود که در ابتدا آرمان‌شهر به نظر می‌رسند؛ اما درنهایت لایۀ پنهانی و نقص‌های آن مشخص می‌شود. این داستان آغازگر نوشته‌های دیستوپیایی است. نویسنده در این داستان هنوز ویرانشهری به صراحت آثاری مانند 1984 ترسیم نمی‌کند. او ابتدا آرمان‌شهری تخیلی می‌سازد؛ سپس نقص‌ها و مشکلات این آرمان‌شهر را به مخاطب نشان می‌دهد؛ ویرانشهری که در پس آرمان‌شهری خیالی پنهان شده‌است. نویسندگان پس از او، کسانی که اقدامات و تصمیم‌گیری‌های جهان معاصر را هشداری جدی برای آیندۀ بشر می‌دانستند؛ ویرانشهری سیاه‌تر و باورپذیرتر را تصور کردند. سه کتاب 1984 نوشتۀ «جورج اورول⁷» ، سرگذشت ندیمه نوشتۀ «مارگارت اتوود⁸» و میرا اثر «کریستوفر فرانک⁹» جزء مهم‌ترین و معروف‌ترین آثار پادآرمان‌شهری هستند. در این سه کتاب، دیستوپیای تخیلی با همۀ جزئیات توصیف می‌شود. هرآنچه برای هشدار به مخاطب، ترساندن او از ایجاد جامعه‌ای سرشار از پلیدی یا امید برای تغییر و ساختن دوبارۀ جهانی نو نیاز است؛ در این کتاب‌ها ارائه می‌شود. در این پژوهش که روش تحقیق آن توصیفی-تحلیلی است، ویژگی‌های پادآرمان‌شهری این سه کتاب به عنوان نمونه‌های معتبر دیستوپیایی با سه کتاب فارسی جزیره‌ای برای تبعید کاغذپاره‌ها نوشتۀ «مجید تیموری»، کاج‌زدگی نوشتۀ «ضحی کاظمی» و خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده اثر «محمد زارعی» تطبیق داده می‌شود.

2.پیشینۀ پژوهش

مقالۀ «ادبیات پلیدشهری و داستان معاصر فارسی» که در سال 86 چاپ شده‌است به بررسی پادآرمان‌شهر در داستان‌های فارسی می‌پردازد. فرزاد قائمی در این پژوهش معتقد است ادبیات دیستوپیایی فقط محدود به ژانر علمی تخیلی نیست و می تواند در آثار رئالیست‌ها، ناتورالیست‌ها، سورئالیست‌ها و اگزیستانسیالیست‌ها هم دیده شود. او به دلیل نگاه تلخ و بدبینانۀ نویسنده نسبت به دنیای پیرامون، این آثار را دومین عرصۀ ظهور ادبیات پادآرمان‌شهری می‌داند اما خود عنوان می‌کند که این داستان‌ها هرچند جهانی سرشار از پلیدی را نشان می‌دهند با این وجود سرنوشتی شوم را برای بشر پیش‌بینی نمی‌کنند و این مسئولیت همچنان به عهدۀ آثار دستۀ اول؛ یعنی ژانر علمی تخیلی است. مقالۀ «زایش روایت؛ زدایش پادآرمان‌شهر/ زیستن با (پاد)آرمان‌شهر آخرین انار دنیا(2002) و وقت تقصیر(1383)» نوشتۀ محمد راغب که در تابستان 1401 چاپ شده‌است؛به توضیح اتوپیا پرداخته و به دنبال آرمان‌شهر در دو رمان با فضای پادآرمان‌شهری است. مقالۀ «مؤلفه‌های دیستوپیایی در دو رمان ملکوت و فرانکشتاین فی بغداد با تکیه بر دو شخصیت دکتر حاتم و الشسمه» اثر سارا اورجی و همکاران (1397) ویژگی‌های جامعۀ پادآرمان‌شهری را در دو رمان فارسی و عربی بررسی می‌کند. مؤلفه‌های بررسی‌شده در این پژوهش مؤلفه‌های مشترک بین آرمان‌شهر و پادآرمان‌شهر هستند؛ بنابراین به طور مستقل از دیستوپیا صحبت نمی‌کند و بیشتر به آرمان‌شهر می‌پردازد. سلطانی و خدادادی(1401) در مقالۀ « بررسی مؤلفه‌های پلیدشهری در داستان‌های مدرن مندنی‌پور» ویژگی‌های دیستوپیایی خودکشی، هویت‌باختگی، خیانت، تنهایی انسان مدرن، خشونت و سردی رفتار، منفعل بودن و تسلیم طلبی ، مواجهه ذهنی با خود و... را در داستان‌های مندنی پور بررسی کرده و به این نتیجه رسیده‌اند که مضامین داستان‌های او مصداق بارز ادبیات پلیدشهری در داستان های مدرن است. این پژوهش تنها نمونه‌ای است که ضمن معرفی ادبیات پادآرمان‌شهر، مؤلفه‌های آن را استخراج کرده و تحلیل کرده‌است. بررسی پیشینۀ پژوهش‌های انجام‌شده که به نحوی با موضوع پادآرمان‌شهر در ارتباط بودند نشان می‌دهد هنوز پژوهشی به شکل مقالۀ حاضر؛ یعنی مطالعۀ تطبیقی پادآرمان‌شهر بین داستان‌های ایرانی و خارجی صورت نگرفته است. در این مقاله ابتدا با یافتن مؤلفه‌های اصلی پادآرما‌ن‌شهر در سه نمونۀ ذکرشده که دیستوپیای ایرانی در ژانر علمی- تخیلی هستند؛ ثابت می‌‌شود که این داستان‌ها در ردیف داستان‌های دیستوپیایی قرار می‌گیرند؛ سپس تفاوت آن‌ها با نمونه‌های خارجی بیان می‌شود. این پژوهش اولین بررسی ویژگی‌های داستان پادآرمان‌شهری بین شش کتاب ذکر‌شده است.

3.داستان پادآرمان‌شهری

ادبیات پادآرمان‌شهری به عنوان پاسخی به ادبیات آرمان‌شهر آغاز شد و داستان پادآرمان‌شهر، قصۀ نگرانی­ها و ترس­های نویسنده از شرایط اجتماعی و سیاسی و تبدیل شدن آرمان­ها به ضد آرمان است. «واژه dystopia در فارسی به معنای جای بد است و در اصطلاح بر آن دسته آثار در ادبیات داستانی اطلاق می­شود که در آنها خصایل خوب بشری به طرزی انحطاط­یافته مطرح می­شود. در این قبیل داستان‌ها نویسنده تمایلات تهدیدکننده و ویرانگری را که در پس پدیده­های به ظاهر سالم سیاسی، اجتماعی، و صنعتی نهفته است، به مقیاسی وسیع و در حقیقت اعتراض­آمیز تصویر می­کند تا تأثیرات مخرب اینگونه پدیده­ها را بر جامعۀ انسانی و خصایل بشری نشان دهد»( داد، 1385: 20). این داستان­ها که برای توصیف جوامع نامطلوب به کار می­رود به نحوی بر پوچی، بیهودگی، بی معنایی و بی­هدفی شرایط جهان و زندگی انسان تأکید می­کنند. در این داستان­ها نویسنده پوچی را توصیف نمی­کند بلکه آن را به گونه­ای در تار و پود داستان جای می­دهد که نتیجۀ آن پوچ و بی‌هدف می­نماید و خواننده بی­هدفی را در قصه حس می­کند(همان). در این داستان­ها معمولا یک قدرت برتر وجود دارد که بر تمام ابعاد زندگی انسان­ها نظارت می­کند؛ این قدرت می­تواند یک حکومت، ایدئولوژی یا تکنولوژی حاکم باشد. ظلمی که به طور مکرر توسط این قدرت تمامیت­طلب اعمال می­شود؛ تمام آزادی­های اجتماعی و شخصی را از بین می­برد و با نظارت مداوم بر همه ابعاد زندگی، زیستن را به فاجعه­ای کامل تبدیل می‌کند. در داستان دیستوپیایی دربارۀ فرد صحبت نمی کنیم جامعه موضوع اصلی داستان است. این داستان­ها می­توانند نگاه و تفکر متفاوت خوانندگان به اوضاع اجتماعی و سیاسی را باعث شوند و حتی در برخی موارد الهام­بخش باشند. همانطور که گفته‌شد داستان دیستوپیایی بازتاب ترس­ها و نگرانی­های نویسنده است و هدف اصلی آن برجسته کردن نتایج تلخ یک تصمیم، تفکر یا عمل در جامعه است که برای تاثیر بیشتر در یک فضای سیاه و خالی از امید بیان می­شود؛ بنابراین تصویر این ویرانشهر می­تواند آموزش و هشدار درباره آیندۀ بشر را به همراه داشته باشد. «رمان ویرانشهری در واقع انتقاد از واقعیت جامعۀ حاضر به شکلی منفی در قالب آینده­ای خیالی است»(جعفری، 1398: 7). داستان­های دیستوپیایی معمولا در آینده اتفاق می­افتند؛ اما با زمان حال ارتباط دارند تا مخاطب بتواند بین داستان و جهان خویش رابطه­ای بیابد. این داستان­ها با پیش­بینی آینده تأثیر هشداردهندگی بر خواننده دارند؛ حتی اگر نویسنده چنین قصدی نداشته باشد. ادبیات پادآرمان­شهری فقط به آثار علمی تخیلی محدود نمی­شود؛ اما کامل­ترین نمود آن در ژانر علمی تخیلی است؛ آنجا که نویسنده با قدرت تخیل خود ویرانشهرش را بدون نقص در مقابل آرمان­شهر به تصویر می‌کشد؛ داستان تنها شامل رگه­ای از واقعیتی است که مورد انتقاد قرار­گرفته است و توصیفات ارائه­شده الزاماً توصیف جامعه­ای نیست که نویسنده در آن زندگی می­کند(همان). داستان دیستوپیایی معمولاً وضع موجود را به شیوۀ علمی تخیلی روایت می­کند و نمادگرایی در آن بسیار یافت می­شود، این داستان­ها که جامعه­ای خیالی را با پلیدی­ها و رذایل آن به تصویر می­کشند چشم­اندازی از آینده را نشان می­دهند(اورجی، 1397: 2). « در این داستان‌ها جوامع پادآرمانی جوامعی تخیلی هستند که در آنها ویژگی­های منفی برتری و چیرگی کامل دارند و زندگی در آنها دلخواه هیچ انسانی نیست. این جوامع گونه­ای از دنیای فاجعه­بار انسانی را در زمان­هایی بد و شوم ترسیم می­کنند که می­توان آن را دوره بد­زمانگی یا دژگاهی نامید»(حریری، 1391: 193). «ترسیم یک جامعۀ پرآشوب و هرج و مرج­طلب و بدون نظم، که توسط ربات و هوش مصنوعی اداره می­گردد جوامعی که انسان را به عنوان ابزار و وسیله درنظر می­گیرند و... از جمله موضوعاتی هستند که درباره داستان­های دیس‌اتوپیایی به­کار می­رود و در آن نقش انسان رو به افول می­رود و انسان فقط به عنوان ابزار استفاده می­گردد» ( اسدی، 1396: 145). در این داستان­ها انسان مهم­ترین ویژگی خود یعنی اختیار را از دست می­دهد و تمام اتفاقات داستان در تضاد با انسانیت است. انسانی سردرگم، تنها و بی­هویت که در جست و جوی گمشده­ای نامعلوم است. در داستان پادآرمان‌شهری وجه مهم دیگر هدف آگاهی بخشی و هشدار دهندۀ آن است که در برقراری ارتباط بین حال و آینده معنا پیدا می‌کند (جعفری،8:1398). نویسنده شهری سیاه و ترسناک را برای مخاطبش می­سازد و به او گوشزد می­کند که ایجاد این ویرانشهر خیلی هم دور از ذهن نیست.

4. ویژگی‌های داستان پادآرمان‌شهری

«اولین گام­های دیستوپیا درست از همان لحظه برداشته می­شود که انسان، جاهلانه می‌پندارد تحقق آرمان­شهر، خوشبختی مطلق را برایشان به دنبال خواهد داشت حتی اگر ابزارهای این مسیر، غیرمعقول باشد»(اورجی، 1397: 14). تن دادن انسان به استفاده از همین ابزارهای نامتعارف و در واقع رسیدن به خوشبختی به هر قیمتی، ویرانشهر را می‌سازد. مؤلفه‌هایی مانند عقیم­سازی، سانسور، ترس، گمشدگی هویت، بدبینی، ادغام زندگی شخصی و اجتماعی، جمع­گرایی، خشونت، مطلق­گرایی، مخالفت با امیال طبیعی و ... همه خبر از ویرانشهری ترسناک می­دهند که در آن انسان و انسانیت رو به زوال است. بشری که برای رسیدن به خوشبختی تلاش می­کرد اکنون در پادآرمان­شهری که تنها نقاب آرمان­شهر را دارد گرفتار شده است. در داستان دیستوپیایی نویسنده به وسیلۀ این ویژگی­ها که همه، راه­های رسیدن به شهر آرمانی بودند آیندۀ شوم بشر را پیش­بینی می­کند. «آینده­ای که برای جامعۀ بشری تصویر می­شود، شوم و بیمارگونه و سرشار از پلیدی است...در این آثار خصلت­های پاک انسانی به پستی می­گراید و جای خود را به رذالت­ها و خصوصیات بهیمی می‌دهد و شر و پلیدی بر جامعه حاکم می­شود» (میرصادقی، 1377: 7و8). پلیدی و سیاهی جامعه مهم­ترین ویژگی داستان دیستوپیایی است؛ اما برای اینکه داستانی را دیستوپیایی بخوانیم داشتن این مؤلفه به تنهایی کافی نیست و نیاز به ویژگی­های بیشتری داریم. همۀ ویژگی­های ذکرشده به شناخت داستان پاد­آرمان­شهری کمک می­کنند؛ اما آنچه در این مقاله بررسی می‌شود مهم‌ترین و برجسته‌ترین ویژگی‌هاست؛ که در پژوهش­های مختلف به آن­ها اشاره شده­است. ویژگی­های ترس، گمشدگی هویت، سلب آزادی و اختیار، انکار فردیت و دروغ وفریب به عنوان مولفه های پاد‌آرمان‌شهر در شش کتاب ذکرشده بررسی می­گردد؛ سپس داستان ها تحلیل شده و تفاوت و شباهت آنها بیان می‌شود.

 

4-1. ایجاد ترس

هدف اصلی داستان پادآرمان‌شهری هشدار است؛ ویرانشهر تخیلی نویسنده بر مبنای احساس ترس به وجود می‌آید و هرچه در جهان معاصر او را نگران کند در مقیاس وسیع‌تر در نوشته‌هایش نمود پیدا می‌کند. او نگرانی و هشدار خود را با توصیف هرچه سیاه‌ترِ پادآرمان‌شهر نشان می‌دهد و دنیایی ترسناک را برای خواننده می‌سازد. «جهنم یا جهنم‌هایی که نه فقط به خاطر توصیف مجازات و انواع شکنجه‌ها ترسناک و خوف‌انگیز هستند که مهم‌ترین عامل خوف و وحشت متصل به آنها از توصیف و ترسیم جایگاه انسان در موقعیتی بدون اختیار، بدون هویت و خالی از عواطف انسانی سرچشمه می‌گیرد»(پالیزبان، 1397: 66). ترس از ایجاد دنیایی شبیه دنیای داستان به خواننده هشدار می‌دهد که جهان تاریک داستان به همان اندازه که تخیلی است می‌تواند در واقعیت اتفاق بیفتد؛ بنابراین اولین و مهم‌ترین حسی که خواندن داستان پادآرمان‌شهری به مخاطب منتقل می‌کند ترس است. این مؤلفه یکی از مهم‌ترین مؤلفه­های داستان‌های دیستوپیایی است که تقریباً در همۀ آن‌ها مشترک است. در سه کتاب میرا، 1984 و سرگذشت ندیمه فضاسازی، توصیف قوانین، مجازات‌ها، شکل جدید روابط متعارف اجتماعی و حتی توضیح زندگی روزمره در جامعه‌ای تاریک و خفقان‌آور؛ ترس از زندگی در چنین جامعه‌ای را به مخاطب منتقل می‌کند. جهانی که پر از جنگ، فقر، قوانین عجیب و دنیایی عاری از اختیار ، آزادی و عواطف است.

«احساس کرد که گویا در جنگل‌های ته دریا سرگردان است و در دنیای هیولایی گم شده‌است که در آن خود او نیز هیولاست. تنها بود گذشته مرده بود و آینده هم تصور‌‌ناپذیر»(اورول، 1361: 33).

در نوشته‌های فارسی انتقال این حس به مخاطب بیشتر از طریق سیاه‌نمایی جامعه، صحبت از مرگ، نداشتن اختیار و نشان دادن دنیایی خالی از احساس انجام می‌شود. در کتاب خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده نویسنده با توصیف تهرانی سیاه و صحبت دائم از مرگ به هدف خود می‌رسد؛ حتی کتاب با توضیح مرگ اطرافیانِ شخصیت اصلی آغاز می‌شود.

« دوباره تصویر عالی‌جنابان مرگ را کنارِهم مجسم کردم. اگر یک سالِ ما توی این عالم برابر باشد با یک متر در عالم مرگ‌ها، آن‌ها توی یک متر جا کنار هم چپیده بودند. جلو، رو به دوربین، مرگ کیان، دست چپش مرگ مهتاب که سه رخ از پشت است. دست راست نگاه بی حالت مرگ حسین. مرگ مادرم هم که از همه قدبلندتر بود، چهارشانه با صورت پر از خط و خراش، ایستاده پشت سرشان»(زارعی، 1393: 22).

این توصیفات به تنهایی ترس را منتقل نمی‌کنند؛ بلکه درگیری درونی شخصیت اصلی با مرگ، ناتوانی افراد درمقابل قدرت «سیستم» که همان نیروی حاکم است و مجازات‌های بی‌رحمانه؛ سرزمین ترسناک پادآرمان‌شهری را ترسیم می‌کند. در جزیره‌ای برای تبعید کاغذپاره‌ها نویسنده با ترسیم جهانی مبهم، بدون اختیار و سیاه به این هدف می‌رسد. اوعلاوه بر فضاسازی از تکرار واژه‌ها هم برای رسیدن به مقصود خود بهره می‌برد.

تکرار واژۀ ترس:

 «او ترسیده، از این که کودتاچی شده ترسیده...خودم، خودم گواهی می‌دهم که از بلندی می‌ترسیده. ترس پاشیده‌شده روی چهره‌اش، روی لباس‌هایش. ترس پاشیده‌شده روی چیزی که می‌نوشته. وحشت کرده و ترسیده. از پاشیده شدنِ ترس روی همه چیز ترسیده و پا به فرار گذاشته»( تیموری، 1382: 27).

کاج‌زدگی شباهت بیشتری به نمونه‌های خارجی دارد و با تخیل شهری تحت سلطۀ حکومتی به نام «دما» دیستوپیایی کامل را تصور می‌کند. قوانین حکومت دما، شکل زندگی مردم، مجازات‌های سنگین، شیوع بیماری خطرناکی که افراد را درکوتاه‌ترین زمان از پا درمی‌آورد و به طورکلی همۀ توصیفات این شهرِ تخیلی، ترس از به واقعیت پیوستن آن را به مخاطب منتقل می‌کند.

«اگر یکی از دو زوج فرار می‌کرد، دما برای مجازات فرار او، فرد دیگر را بی‌هوش می‌کرد و می‌برد. بعدش هم معلوم بود از کجا سردرمی آورد. حداقل ماهور این را خوب می‌دانست. اگر بدون نسیم فرار می‌کرد، خیلی زود نسیم هم به اجسادی می‌پیوست که در گورستان مخفی نزدیک شهر قدیمی دفن شده‌بودند»(کاظمی، 1393: 60).

 

4-2. گمشدگی هویت

هر انسان ادراکی از وجود خویشتن دارد که آن را می‌توان هویت شخصی یا خود، نام نهاد. مجموعه تصورات انسان دربارۀ ویژگی‌های درونی و بیرونی خویش که ارزش‌ها، باورها، شخصیت، نقش‌های اجتماعی، علایق، خاطرات و امید او به آینده را شامل می‌شود؛ هویت نام‌ دارد. «بنابراین در تعریف هویت می‌توان گفت: مجموعۀ عوامل، آثار و نشانه‌هایی که یک فرد را از فرد دیگر متمایز می‌کند(اعم از سیاسی، تاریخی، فرهنگی، اجتماعی،شخصیتی، دینی و...) هویت نامیده می‌شود»(سبحانی‌جو، 39:1383). گمشدگی هویت فردی به معنی نداشتن شناخت درست ازخود، سردرگمی و عدم توانایی فرد، در قبول نقشی است که جامعه از او انتظار دارد. انسان در داستان‌های پاد‌آرمان‌شهری بدون هویت و تنها ابزاری برای رسیدن به اهداف نیروی حاکم است. در کتاب میرا راوی نامی ندارد، قهرمان داستان است اما نامش را نمی دانیم. در 1984 همه موظفند یکدیگر را رفیق خطاب کنند و این خود نشان از بحران هویت در ویرانشهر قصه است. در هر سه نمونۀ خارجی شخصیت‌های اصلی در شناخت خود سردرگم‌اند و ما در طول داستان شاهد جست‌وجوی هویت و درگیری‌های درونی قهرمانان قصه هستیم. در سرگذشت ندیمه هم، نام اصلی قهرمان داستان را نمی‌دانیم. او را به نام «اُفرد» می‌شناسیم. این اسم ترکیبی است از اسم مردانه و پیشوندی که به معنای «متعلق‌بودن» است و درواقع هویت او با نام فرمانده‌اش مشخص می‌شود. زنان در این کتاب با رنگ لباس‌هایشان طبقه بندی می‌شوند و سلب هویت آن‌ها تا جایی است که ندیمه‌ها حق ندارند مقابل آینه بایستند چون نباید به زیبایی خود توجه کنند. آن‌ها کم‌کم با ظاهر خود هم بیگانه می‌شوند تا جایی که وقتی اُفرد تصویرش را در آینه می‌بیند خودش را به درستی به خاطر نمی‌آورد.

«هنگام پایین رفتن از پله‌ها می‌بینمش، مدور، محدب، ستونی شیشه‌ای مثل چشم ماهی، تصویر خودم در آن چون سایه‌ای کج و معوج، تقلیدی هزل‌آمیز از خودم، پری‌ای با شنل قرمز که یک لحظه به قهقرای بی قیدی خطرآفرینی سوق می‌یابد، راهبه ای غرق خون»(اتوود، 1382: 16).

 در «صد و هشتاد» اولین داستان کتاب کاج‌زدگی، شخصیت‌ها نامی ندارند و با شمارۀ تخت خود شناخته می‌شوند. صد و هشتاد شماره تخت شخصیت اصلی است. در داستان‌های بعدی شخصیت‌ها دارای نام هستند؛ اما این اسامی را حکومت به آن‌ها داده‌است. هویت افراد توسط قدرت حاکم از بین‌رفته و هویت جدیدی به آن‌ها تحمیل شده‌است.

«هر روز کنار هم، با هم. شیرین‌ترین روزهای زندگی ماهور بود. بعد دما سر کار آمد. اسامی جدید و هویت‌های نو، تقسیم و زیر مچ دست‌ها تزریق شدند»(کاظمی، 1393: 64).

در جزیره‌ای برای تبعید کاغذپاره‌ها نویسنده با تغییر متعدد نام و شغل یک فرد به دستور نیروی حاکم، گمشدگی هویت را نشان می‌دهد.

«اسم شما را گذاشته‌ایم «جِسپادیو».

: آقای محترم، من خودم اسم دارم.

: مهم نیست، قانون اینجاست. می فهمید که!»(تیموری، 8:1382).

این مؤلفه در کتاب خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده وجود ندارد.

 

4-3. سلب آزادی و اختیار

در جهان پاد‌‌آرمان‌شهری حکومت یا ایدئولوژی حاکم مخالف هرگونه آزادی است. این نیروی برتر با کنترل مستمر افراد، قدرت خود را حفظ می‌کند. دولت­ بدون مشارکت افراد و در نظر گرفتن ارادۀ آن­ها برای همه چیز تصمیم می­گیرد (Akman, 2015:76) در هر سه نمونۀ خارجی اختیار و آزادی شخصی در هیچ زمینه‌ای وجود ندارد؛ نام، شغل، نوع پوشش، زندگی روزمره، احساسات، ازدواج و حتی فکر افراد را حکومت تعیین می‌کند تا عملکرد آن‌ها مطابق پیش بینی او باشد. در سرگذشت ندیمه بیشتر محدودیت‌ها درمورد زنان اجرا می‌شود؛ مثلاً حق سواد، سیگار کشیدن، آرایش، کار‌کردن و داشتن مال و اموال برای زنان ممنوع است. نوع پوشش، فعالیت‌های روزمره و روابط انسانی برایشان تعیین شده‌است. در میرا کسی نمی‌تواند تصمیم بگیرد که چند فرزند داشته‌باشد، کسی که لبخند نمی‌زند فرد سالمی نیست، افراد باید برای هم داستان‌های بامزه تعریف کنند و دیگران را بخندانند و اجازۀ انجام ساده‌ترین کارها در دست قدرت حاکم است. در 1984 علاوه بر این موارد، حزب زبان جدیدی ابداع کرده‌است که در آن هیچ کلمه‌ای در مخالفت با آرمان‌های آن وجود ندارد. همۀ افراد موظفند به این زبان سخن بگویند. مردم نه تنها واژه‌ای برای صحبت از مسائلی همچون آزادی ندارند؛ بلکه با گذشت زمان و فراموشیِ واژه‌های قدیمی حتی نمی‌توانند به آن فکر کنند. با این روش آزادی بیان و اندیشه هم‌زمان از بین می‌رود.

 

«به او دستور داده‌اند که از دئیردر بچه‌ای به وجود بیاورد. مقامات پزشکی دئیردر را معاینه کرده‌اند و معتقدند که او چندان هم پیر نیست. دئیردر خسته است و این کار را خوش ندارد. مقامات پزشکی می‌دانند که دئیردر شانس کمی دارد تا از زایمان جان سالم به در برد»(فرانک، 51:1385).

در کاج‌زدگی این مؤلفه مشابه سه نمونۀ خارجی نشان داده‌شده‌است، حکومت دما شغل، نام، همسر، فرزند و تمام جزئیات زندگی افراد را تعیین می‌کند. دما علاوه بر انتخاب همسر و فرزند، هر سه زوج را مجبور می‌کند در یک آپارتمان زندگی کنند. هر کودک سه پدر و سه مادر دارد.

«بعد از طرح تخصیص زوج، همه چیز بدتر شد. تحمل کار در گورستان برای ماهور راحت‌تر از زندگی با زنی بود که دوستش نداشت. از آن بدتر زندگی با دو زوج دیگر در یک آپارتمان»(کاظمی، 1393: 64).

خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده دیستوپیای متفاوتی است. نویسنده در این کتاب بیشتر بر سیاه‌نماییِ تهران به عنوان پادآرمان‌شهر تمرکز کرده‌است. سیستم که نقش نیروی حاکم را در این داستان دارد؛ آزادی و اختیار افراد را از بین می‌برد و آن‌ها را مجبور می‌کند؛ کاری را انجام دهند که او از آن‌ها می‌خواهد. دخالت سیستم در زندگی مردم کمرنگ‌تر از نمونه‌های ذکر شده‌است. این قدرت حاکم دخالتی در جزئیات زندگی افراد ندارد؛ اما دستوراتی می‌دهد که باید اجرا شود. سرپیچی از دستور سیستم مجازاتی سنگین دارد و ممکن است باعث مرگ افراد شود.

«بابای من درجه‌دار بازنشسته بود. داداشم با این که بدش می‌اومد از این شغل ولی یه روز اومد گفت رفته توی نظام، من نمی‌دونستم چرا، می‌گفت مجبورم. بابام خیلی هم سردماغ و قبراق بود، بعد از بازنشستگی هم می‌رفت سرکار. یه روز اومد خونه، ترسیده بود، هی با داداشم تو اتاق پچ‌پچ می‌کردند. یواشکی گفت داداشم باید بره، پرسیدم واسه شغلش، گفت نه، گفت دستور داره...یعنی مجبوره خانواده‌ش رو عوض کنه. دیگه ندیدیمش. بابام با اون سرحالیش سر دو ماه سکته کرد مرد، داداشم هم دو سال بعد، توی یه هتل-آپارتمان تو کویت خودشو دار زده بود»(زارعی، 1393: 175).

در جزیره‌ای برای تبعید کاغذپاره‌ها نویسنده خیلی جزئیات را توضیح نمی‌دهد. در بیشتر داستان‌ها افراد مجبورند کاری را انجام دهند بدون آنکه نامی از قدرت حاکم آورده شود. مخاطب تنها اجبار قدرتی مطلق و نداشتن آزادی و اختیار را حس می‌کند بدون آنکه نام این نیروی حاکم را بداند یا او را بشناسد.

«از امروز، ساعتی که قرار بود بیرون بروید تغییر می‌کند. شما حق دارید از ساعت 5 تا 6 بعدازظهر بیرون بروید. اگر غیر از ساعت مقرر در کوچه یا خیابان یا هر جای دیگر شما را ببینند توقیف می‌شوید»(تیموری، 53:1382).

 

4-4. انکار فردیت

انکار فردیت یکی از ویژگی­هایی است که دیستوپیا را معرفی می‌کند. در پادآرمان­شهرها فردیت از بین می‌رود و همه چیز در جهت منافع جمع معنا پیدا می‌کند، حریم شخصی وجود ندارد و افراد کاملاً کنترل می‌شوند. در این جوامع «ما» جای «من» را می­گیرد و اگر کسی خود را به عنوان یک فرد ببیند، قبل از دیگران خود اوست که احساس بیماری می‌کند (Akman, 2015:77). در هر سه رمان خارجی خواننده با جهانی مواجه است که در آن افراد هم از نظر ظاهری و هم باطنی به سوی یکسان‌شدگی و یکسان‌سازی قدم برمی‌دارند. در میرا تنها بودن گناه محسوب می‌شود، دیوار خانه‌ها از شیشه است، تمام شهر روشن است و هیچ نقطۀ تاریکی وجود ندارد. حکومت، بودن در تاریکی را گناه می‌داند؛ بنابراین حریم شخصی کاملاً بی‌معناست. در این جامعه زوج وجود ندارد، همه به صورت گروهی به تفریح می‌روند و جامعه بر فرد مقدم است.

«ما یک خانه معمولی داریم، با دیوارهای شفاف، تا چهارنفر ساکنان آن هیچ‌گاه نتوانند خود را از چشمِ دیگری پنهان کنند»(فرانک،21:1385).

در سرگذشت ندیمه تمام فردیت زنان انکار می‌شود. آن­ها جزء اموال مردان و شهروند درجه دو محسوب می‌شوند و بر اساس کارکردی که برای حکومت دارند تقسیم‌بندی و با رنگ لباس‌هایشان شناخته می‌شوند؛ بنابراین هیچ زنی خارج از جمع و توده معنا ندارد. در 1984 صفحه های سخنگو¹⁰ در شهر، خانه‌ها و محل کار مردم تمام رفتارهای آن‌ها را ضبط می‌کنند و هیچ حریم شخصی وجود ندارد که فردیت معنا پیدا کند.

«وقتی از خونه بیرون هستیم از همیشه امن‌تره. دیگه از میکروفن خبری نیست»(اتوود،254:1382).

در کتاب‌های خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده و جزیره‌ای برای تبعید کاغذ‌پاره‌ها این مؤلفه وجود ندارد. در این دو کتاب نقض حریم خصوصی و حقوق افراد در حدی نیست که به معنای انکار فردیت باشد؛ اما در کاج‌زدگی این ویژگی به وضوح دیده می‌شود. حکومت دما برای منفعت جمع، حقوق انسانی و حریم خصوصی افراد را نادیده می‌گیرد و تأکید می‌کند که منافع جمع و نسل‌های آینده مهم‌تر از خواسته‌های شخصی است. همۀ اعمال و شکل زندگی افراد در جهت منافع جامعه است و فردیت معنایی ندارد. یکی از نمونه‌های نقض فردیت، تصمیم گیری دما برای باروری افراد است.

«مأموران ویژه‌ی زیردایره‌ی بهداشت پایگاه‌های خود را به زیردوایر دما منتقل کرده و همان جا قبل از به‌هوش آمدن افراد عمل نمونه‌گیری، عقیم‌سازی و تزریق هولوگرام هویت جدید را انجام داده‌بودند»(کاظمی، 84:1393).

«به نفع همه بود. به این ترتیب تعداد فرزندان متولد‌شده، کاملا کنترل می‌شد، و همه می‌توانستند مثل هم و مساوی، از داشتن فرزند لذت ببرند»(همان: 85).

 

5-4. دروغ و فریب

حکومتِ داستان دیستوپیایی برای بقای خویش نیازمند فریب است. قدرت یا ایدئولوژی حاکم با دروغ گفتن به افراد، این باور را برای آن‌ها به‌ وجود‌ می‌آورد که همه چیز نسبت به گذشته در شرایط بهتری قرار دارد و جامعه یک اتوپیای واقعی است.

«علاوه بر این، افکار با تغییر گذشته و وقایع تاریخی کنترل می­شوند به گونه ای که ایدئولوژی فعلی هرگز نمی­تواند مورد تردید قرار گیرد و مردم می­توانند از هرگونه تردیدی عاری شوند»(Gerhard, 2012: 26). باورهای مردم را با تلقینِ دروغ دگرگون می‌سازد، اخبار معاصر را تحریف می‌کند، تاریخ را تغییر می‌دهد و گذشته را آن‌گونه که به نفع اوست برای مردم بازگو می‌کند تا جایی که افراد در خاطرات خود نیز سردرگم می‌شوند و تفاوت حقیقت و دروغ برایشان مبهم می‌گردد. 

در میرا حکومت برای کنترل مردم از نوعی شست و شوی مغزی استفاده می‌کند؛ هر عملی مخالف منافع خود را گناه می نامد، مورخین اصلاح می­شوند و خوشبختی اجباری و دروغین است. حکومت معنای خوشبختی را آنقدر تحریف کرده‌است که افراد دیگر حقیقت آن را به خاطر نمی‌آورند. در کتاب 1984 و سرگذشت ندیمه گروهی از افراد وظیفۀ تغییر و تحریف تاریخ را به عهده دارند؛ تا جایی که یادآوری گذشته برای مردم دشوار است. آن‌ها حتی اخبار معاصر را هم به نفع حکومت بازگو می‌کنند تا مردم به این باور برسند که جامعه یک آرمان‌شهر واقعی است. رژیم، پیوسته تأکید می‌کند که برخلاف گذشته اکنون امنیت و آزادی وجود دارد و کتاب‌هایی که مربوط به دوران قبل است، سوزانده می‌شود. در سرگذشت ندیمه بخش مهمی از فریب افکار توسط «عمه‌ها» صورت می‌گیرد آن‌ها اهداف رژیم را در قالب باید و نبایدهای اخلاقی و گناه و ثواب به زنان القا می‌کنند. در کتاب جورج اورول افرادی که مسئول تغییر دادن مداوم اسناد تاریخی هستند با آنکه خود این عمل را انجام می‌دهند باز هم کاملاً این اسناد را معتبر می‌دانند؛ یعنی خود را فریب می‌دهند. نام وزارت‌های چهارگانۀ «اوشنیا» هم به نوعی همین مفهوم را نشان می‌دهد. وزارت عشق محل شکنجه، وزارت فراوانی دلیل قحطی‌ها، وزارت صلح مسئول رسیدگی به مسائل مربوط به جنگ و وزارت حقیقت محل تغییر اسناد تاریخی و آماده‌سازی دروغ‌ها و تبلیغات سیاسی است. شعار اصلی حزب هم نمونه ای از فریب و دروغ حکومت است: جنگ صلح است، آزادی بردگی است، جهالت قدرت است.

«عمه لیدیا می‌گفت، برای نسل‌های بعدی آسون‌تره. زنا هماهنگ با هم زندگی می‌کنن، همه از یه خونواده. شماها مثل دخترای اونا می‌شین و وقتی جمعیت دوباره زیاد شد، دیگه مجبور نیستیم شما رو از یه خونه به خونۀ دیگه منتقل کنیم، چون دیگه به اندازۀ کافی آدم داریم. می گفت، اون وقت هرچی داریم محبت نابه... زنایی که برای یه هدف واحد با هم متحد می‌شن! و تو مسیر زندگی تو کارای روزمره به هم کمک می‌کنن و هرکدومشون وظیفۀ خاص خودشون رو انجام می‌دن. چرا باید یه زن کار اونای دیگه رو هم انجام بده؟ این کار نه منطقیه، نه انسانی»(اتوود،1382: 245).

 

«گاهی فکر می‌کنم، این شال گردن‌ها را اصلا برای فرشته‌ها نمی‌فرستند، بلکه می‌شکافند و دوباره کلاف می‌کنند تا چیز دیگری ببافند. شاید کل قضیه برای مشغول کردن زنان فرماندهان باشد، تا احساس کنند هدف دارند»(همان:22).

در کتاب خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده سیستم که همان قدرت مسلط است ابتدا به افراد وعدۀ حقیقی شدن آرزوهایشان را می‌دهد؛ سپس آن‌ها را مجبور به انجام هرکاری می‌کند. شکل فریب در این کتاب مشابه کتاب‌های دیگر نیست. نقطۀ مشترک این قدرت با سایر نمونه‌ها دادن وعدۀ دروغین به افراد است. در کتاب جزیره‌ای برای تبعید کاغذپاره‌ها قدرت حاکم آنقدر نقش پررنگی ندارد که افعالش با جزئیات توضیح داده‌شود. تمام داستان‌ها در یک فضای تخیلی و پر از دروغ روایت می‌شود و فریب به عنوان مولفۀ ویرانشهر افراد را به این باور رسانده است که برای ادامۀ حیات قوانین باید اجرا شود.

«لحظه‌ای مکث می‌کند- «موظف هستیم» و «مجبوریم» و «جریمه می‌شوید» و همۀ این واژه‌ها و اصطلاح‌ها دروغی بیش نیست که ما باور کرده‌ایم»(تیموری،1382 :30).

در کاج‌زدگی حکومت دما به مردم وعده‌های دروغ می‌دهد، تاریخ را آن‌گونه که به نفع اوست ثبت می‌کند و مردم را قانع می‌کند که قوانین دما به نفع آن‌هاست. حکومت سال‌هاست مردم را به همین شیوه فریب داده‌ و جلوی هر اعتراضی را گرفته است.

«تاریخی که دما مستند می‌کرد، با واقعیت تناقض‌های زیادی داشت. دما طی این سال‌ها طوری مخالفان خود را سرکوب کرده و مردم را راضی و هم‌جهت با خود نگه داشته‌بود که مطمئن بود آن‌چه شهروندان از زندگی خود بنویسند، حتماً در جهت تأیید مستندات و مکتوبات دما خواهد بود»(کاظمی، 53:1393).

 

5. تحلیل داستان‌ها

داستان دیستوپیایی در ژانر علمی تخیلی آینده‌ای را پیش‌بینی می‌کند که ممکن است حقیقت یابد. این داستان‌ها از این جهت ترسناک هستند که در عین نشان دادن جامعه‌ای تخیلی، به خواننده این هشدار را می‌دهند که ایجاد چنین ویرانشهری ممکن است. نویسنده واقعیتی را خلق می‌کند قبل از آنکه اتفاق بیفتد؛ بنابراین همۀ اتفاقات با جزئیات بیان می‌شود تا باورپذیر باشد. نویسنده جامعه­ای تخیلی اما باورپذیر را در نوشته­اش ترسیم می‌کند. در هر سه نمونۀ خارجی مکان مشخص است و جغرافیای آن و همۀ جزئیات بیان می‌شود. زمان در 1984 و سرگذشت ندیمه مشخص و در میرا مبهم است. در این داستان‌ها زندگی روزمره، افکار و درگیری‌های درونی، احساسات و ترس‌های شخصیت‌های اصلی،  معماری شهر، شرایط کشور، گذشته، قوانین، مجازات‌ها و حتی دلیل آن‌ها با جزئیات گفته می‌شود. خواننده با آنکه می‌داند داستان تخیلی است؛ دیستوپیای داستان را با جزئیات در ذهنش مجسم می‌کند؛ بنابراین می‌تواند آن را باور کند. در نمونه‌های خارجی علاوه بر بیان جزئیات، همۀ اتفاقات منظم و مشابه دنیای واقعی توصیف می‌شود. در هر سه داستان، راوی شخصیت اصلی است که خاطرات خود را بازگو می‌کند. آن‌ها در حین بیان اتفاقات؛ از احساسات، گذشته و رویاهای خود هم سخن می‌گویند. در سرگذشت ندیمه اُفرد پیوسته از گذشته حرف می‌زند، رویاها و خواب‌های خود را توضیح می‌دهد و احساسش را نسبت به همه چیز بیان می‌کند. این طرز بیان باعث نزدیکی خواننده و راوی می‌شود و به او این امکان را می­دهد که دیستوپیای داستان را باور و ترس­های نویسنده را حس کند.

در داستان‌های فارسی توصیفات جزئی نیست. زمان در هر سه اثر مشخص نشده‌است. مکان در خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده تهران و در جزیره‌ای برای تبعید کاغذپاره‌ها تنها در یک داستان مشخص می‌شود و در سایر داستان‌ها مبهم است. در کاج‌زدگی با توجه به اسامی مکان داستان ممکن است؛ ایران باشد؛ اما اشارۀ مستقیمی نشده‌است. ابهام زمان و مکان بخشی از جزئیاتی است که نویسندۀ ایرانی به آن نپرداخته است. در این آثار یا با جامعه‌ای بسیار تخیلی و دور از واقعیت روبرو هستیم یا اتفاقات داستان با شتاب و بدون پردازش عمیق روایت می‌شود. در جزیره‌ای برای تبعید کاغذ‌پاره‌ها فضای تخیلی داستان­ها بیش از شخصیت‌ها در ذهن مخاطب می‌نشیند. اتفاقات و قانون‌های عجیب، مخاطب را به فکر وامی‌دارد؛ اما همزاد‌پنداری عمیقی بین او و شخصیت‌ها ایجاد نمی‌شود. فضای داستان‌ها بسیار تخیلی، دور از واقعیت و بدون جزئیات تصور شده است. محمد زارعی در کتابش سیستم را به عنوان قدرت حاکم فرض کرده‌است؛ اما توضیح کاملی دربارۀ آن نمی‌دهد و وجود چنین سیستمی آنقدر تخیلی به نظر می‌رسد که مخاطب نمی‌تواند با شخصیت‌های داستان به درستی همزاد‌پنداری کند؛ در‌حالیکه داستان دیستوپیایی باید بتواند مخاطب را با خود همراه کند و با ایجاد ارتباط بین حال و آینده به هدف هشدار به خواننده برسد. سیستم برنامه‌ای کامپیوتری است که توسط «حسین» که داستان با مرگ او آغاز می‌شود ؛ طراحی شده و از کنترل او خارج شده است. «عماد» در جست‌و‌جوی علت مرگ حسین سیستم را می‌شناسد و نمی‌تواند آن را متوقف کند. نویسنده به جزئیات اصلی داستان نپرداخته است. خواننده عملکرد سیستم، خطر آن، هدف سیستم از دستوراتش، انگیزۀ عماد برای پیگیری ماجرا، اشتباهی که باعث به وجود آمدن سیستم شده و دلیل بسیاری از اتفاقات و اعمال شخصیت‌های داستان را نمی‌فهمد.‌ گذشتۀ شخصیت‌ها، افکار و باورهای آن‌ها و شرایط سرزمینی که داستان در آن اتفاق می‌افتد مشخص نمی‌شود؛ بنابراین در این داستان نه شخصیت‌ها را به درستی می‌شناسیم و نه خطر سیستم را حس می‌کنیم. در کاج‌زدگی نویسنده نسبت به دو نمونۀ دیگر بیشتر به جزئیات پرداخته‌است؛ اما به دلیل ابهام زمان و مکان و توضیح ندادن چراییِ بسیاری از اتفاقات و قانون‌ها نمی‌تواند به اندازۀ آثار خارجی خواننده را با خود همراه کند. همانطور که گفتیم هدف ادبیات دیستوپیایی هشدار است؛ درواقع نویسنده می‌خواهد خواننده را بیدار و متوجه خطر شکل‌گیری پادآرمان‌شهر کند. داستان دیستوپیایی به دو طریق می­تواند باعث تلاش مخاطب برای تغییر شرایط شود. نویسنده می­تواند خواننده را به بهبود شرایط امیدوار کند و به این هدف برسد یا او را از تصور کردن خود در بطن جامعه‌ای پر از تباهی آنقدر بترساند که تلاش‌کند تا در آن شرایط قرار نگیرد. در سرگذشت ندیمه و میرا امید برای تغییر و تلاش به خواننده منتقل می‌شود؛ اما در 1984 مخاطب بیش از هر چیزی از گرفتار شدن در جهانی مشابه جهان داستان می‌ترسد. او با وجود این ترس، هدف و هشدار نویسنده را می‌فهمد و با دید باز‌تری اتفاقات جهان معاصر خود را بررسی می‌کند؛ درواقع شدت سیاه‌نمایی و شباهت‌های جهانِ داستان با اتفاقات معاصرِ خواننده او را به تلاش برای تغییر یا اعتراض به وضع موجود ترغیب می‌کند. در سرگذشت ندیمه اُفرد در توضیح خاطراتش از زیبایی‌های طبیعت و امید برای رهایی سخن می‌گوید. مارگارت اتوود در کتابش به همان اندازه که ویرانشهری ترسناک را می‌سازد امید را هم به خواننده منتقل می‌کند. توصیفات زیبا و لطیف، امید شخصیت اصلی و مناجات‌های او با خداوند فضایی لطیف‌تر از دو نمونۀ دیگر می‌سازد. این امید در کتاب ضحی کاظمی هم وجود دارد. داستان نویسندگان زن نسبت به نویسندگان مرد امید بیشتری به مخاطب می‌دهند. آن‌ها در عین بازگویی پلیدی‌های جهان تخیلی خود به زیبایی­های ذاتی جهان، مثل آمدن بهار هم اهمیت می‌دهند. اُفرد با رجوع به خاطرات خود احساسات زیبایی را توصیف می‌کند که امروز از بین‌رفته یا ممنوع است. در1984 و میرا قهرمانان داستان خاطرات خود را می‌نویسند؛ کاری بسیار خطرناک و خلاف قوانین حکومت؛ که بزرگترین شجاعت و اعتراض آن‌هاست. شخصیت‌ها پویا هستند و برای تغییر شرایط تلاش می‌کنند؛ اما مهم‌ترین دلیل برای ایجاد انگیزه و تلاش کردن در سه رمان عشق است. عشق انتخاب آزادانۀ دو فرد است و شجاعت حاصل از آن در جهانی که هر آزادی و انتخابی ممنوع است خطر بزرگی محسوب می‌شود. حکومت علاقۀ دو فرد به یکدیگر را سرکوب می‌کند تا جامعه در سکونِ قوانین و روزمرگی‌ها باقی بماند و تحولی صورت نگیرد. عشق جسارت و امید را زنده می‌کند. قهرمانان سه رمان به دلیل علاقه‌ای که به شخص دیگری پیدا می‌کنند جسارت انجام کارهایی را می‌یابند که تا قبل از آن برایشان ناممکن بود. قهرمان کریستوفر فرانک به دلیل نوشتن خاطرات و عشق ورزیدن به میرا به مرکز اصلاح فرستاده می‌شود؛ اما در نهایت ماسک را از صورت خود جدا می‌کند و توسط سربازان حکومت کشته می‌شود. با اینکه در پایان داستان شخصیت اصلی و میرا هر دو می‌میرند؛ اما حرکت جسورانۀ آن‌ها در مقابل حکومت، امید را منتقل می‌کند. اُفرد در سرگذشت ندیمه از زمانی که به «نیک» علاقه پیدا می‌کند جسارت بیشتری می‌یابد و در پایان داستان اینطور به نظر می‌رسد که او رها شده‌است. در 1984 هم؛ عشق دلیل تحول و شجاعت «وینستون» است؛ اما در پایان داستان او بعد از تحمل شکنجه‌های بسیار تغییر می‌کند و با قدرت حاکم همراه می‌شود. اورول در کتابش با شکست شخصیت اصلی و فضای بسیار ترسناک شکنجه‌ها چنان دلهره‌ای به مخاطب منتقل می‌کند که او را از سکون و تلاش نکردن می‌ترساند. او می‌فهمد که اگر تلاشی برای تغییر شرایط نکند یا جلوی بعضی تصمیم‌های سیاسی و معضلات اجتماعی گرفته نشود شاید به روزی برسیم که دیگر نتوان کاری انجام داد و مجبور به تسلیم شدن دربرابر شرایط شویم. آثار فارسی به اندازۀ نمونه‌های خارجی خواننده را به تحول و تلاش ترغیب نمی‌کنند. انگیزۀ تلاش برای تغییر شرایط و رهایی نه با اتفاقی مانند علاقۀ شخصیت اصلی به دیگری و نه با دلهره‌ای مشابه فضای1984 در مخاطب ایجاد نمی‌شود. علاوه بر این در نمونه‌های فارسی معضلی که نویسنده را نگران کرده است به اندازه آثار خارجی مشخص نیست. در جزیره‌ای برای تبعید کاغذپاره‌ها داستان‌ها در فضایی سیاه، بدون اختیار و خالی از عواطف انسانی اتفاق می‌افتند. شخصیت‌ها تلاشی برای تغییر شرایط نمی‌کنند، تحولی وجود ندارد و عشق که تنها در یک داستان به آن اشاره شده؛ بخشی از زندگی روزمره است و جسارت و شجاعتی به همراه ندارد. خواننده هشدار نویسنده را حس می‌کند؛ اما دلیل آن را به درستی نمی‌فهمد و برای تلاش و تغییر شرایط انگیزه‌ای پیدا نمی‌کند. در خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده هم، عشق دلیلی برای تحول نیست؛ شخصیت‌های داستان تصمیم به مبارزه با سیستم می‌گیرند ولی شکست می‌خورند. تحولی صورت نمی‌گیرد، عشق موضوع مهمی نیست و آنچه در پایان داستان می‌بینیم تلاشی بیهوده است که به نتیجه­ای نمی‌رسد. خواننده امیدی مشابه میرا و ترسی به‌ اندازه 1984 را حس نمی‌کند. سیستم که تمثیلی از حکومت حاکم است مانند حکومت اوشنیا آنقدر قدرتمند شده‌است که دیگر نمی توان با آن مبارزه کرد. تفاوت این دو نوشته با هم ترسی است که کتاب اورول به مخاطب منتقل می‌کند و نوشتۀ محمد زارعی از انتقال آن ناتوان است. خواننده شرایط زندگی وینستون و قوانین حکومت را به خوبی می‌داند و این فضا آنقدر لمس‌شدنی است که او را به اندازۀ شخصیت اصلی می‌ترساند؛ ولی خوانندۀ خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده سیستم را به درستی نمی‌شناسد و توضیح کاملی از آن در کتاب نمی‌خواند؛ بنابراین خطر سیستم را به اندازۀ خطر «برادر بزرگ» نمی‌فهمد. ترس در این کتاب به عنوان ویژگی دیستوپیایی وجود دارد؛ اما به اندازه نمونه‌های خارجی تاثیرگذار نیست. خواننده پس از خواندن کتاب، هشدار نویسنده را به درستی نمی‌فهمد و انگیزه ای برای تلاش پیدا نمی‌کند؛ زیرا نگرانی نویسنده به قدر کافی برای او شفاف و لمس شدنی نیست. کاج‌زدگی نسبت به دو کتاب دیگر بیشتر به این هدف می‌رسد. عشق دلیل حرکت و تحول است. «ماهور» پس از سال‌ها به خاطر علاقۀ خود به «باران» به شهر قدیمی می‌رود و افرادی که به خاطر مبارزه با حکومت دما به شهر قدیمی گریخته‌اند به رهایی می‌رسند. امید در این کتاب مشابه سرگذشت ندیمه است اما تاثیرگذاری آن به اندازۀ این کتاب نیست؛ بازهم به این دلیل که به جزئیات به درستی پرداخته نشده‌است. همانطور که گفته شد کاظمی و اتوود به عنوان نویسندگان زن، امید بیشتری به بهبود شرایط دارند. قهرمانان آن‌ها رستگار می‌شوند و عشق حتی در شرایط افول معنویت و ارزش‌های انسانی باز هم راه رهایی است. تلاش شخصیت‌های داستان، امیدی که در نوشته جریان دارد و همزاد‌پنداری بهتر خواننده با این کتاب باعث شده‌است نسبت به دو نمونۀ دیگر بیشتر به هدف هشدار به مخاطب و ایجاد انگیزه برای تلاش برسد.

 

6. نتیجه گیری

دیستوپیای داستان‌های ایرانی با نمونه‌های خارجی متفاوت است. هر نویسنده براساس معضلی که او را نگران کرده‌است و شرایط فرهنگی و اجتماعی کشور خود بر موضوعات خاصی تأکید می‌کند. تفاوت اصلی نمونه‌های ایرانی و خارجی در انتقال این دغدغه‌هاست. فضاسازی و شخصیت‌پردازی خوب آثار خارجی خواننده را با آن‌ها همراه می‌کند. نویسندگان این آثار جهان تخیلی داستان را آنقدر باورپذیر توصیف کرده­اند که مخاطب با خواندن جزئیات، با قصه همراه می­شود؛ ارتباط بین دنیای خیالی داستان و اتفاقات جهان معاصر خود را می‌فهمد و احساسات و نگرانی­های شخصیت­های داستان را درک می‌کند. ترس از آینده­ای مشابه داستان، خواننده را به تفکر وامی­دارد. در این نمونه­ها عشق موضوع مهمی است که امید و تلاش را به همراه می‌آورد و به قهرمان قصه شجاعت و جسارت می‌دهد؛ اما در نمونه­های ایرانی شرایط بد و فضای خفقان‌آور جامعه به خوبی نمونه‌های خارجی توصیف نشده است. خواننده نمی‌تواند همزادپنداری عمیقی با شخصیت‌ها داشته‌باشد و خود را در فضای داستان قرار دهد، جزئیات داستان مشخص نیست و مخاطب به اندازۀ آثار خارجی، ترس و هشدار را حس نمی‌کند. شهر توصیف‌شده در آثار فارسی به دلیل نپرداختن به جزئیات، بسیار تخیلی و مبهم است؛ بنابراین خواننده از بودن در چنین شرایطی نمی‌ترسد و آن را از حقیقت زندگی دور می‌داند. مقصود نویسندۀ ایرانی و معضلی که او را نگران کرده‌است به اندازۀ آثار خارجی مشخص نیست؛ خواننده هدف او را به درستی نمی‌فهمد؛ اینکه نویسنده دقیقاً به چه موضوعی اشاره می‌کندو او باید به کدام بخش از جهان امروزش بیشتر توجه کند خیلی مشخص نیست. اگر نویسنده با هدف تغییری در جامعه این داستان را نوشته است با نپرداختن به جزئیات و پاسخ ندادن به سوال های ذهنی خواننده به این هدف نمی‌رسد؛ترس به خوبی منتقل نمی­شود و تاثیری مشابه نمونه‌های خارجی ندارد. افزون بر این در سه کتاب بررسی شدۀ ایرانی یا عشق وجود ندارد یا به اندازۀ نمونه‌های خارجی تاثیرگذار نیست، عشق نه دلیل تحول و تلاش شخصیت­های قصه است و نه شجاعت و جسارتی به همراه دارد.

 

داستا­ن­های خارجی

عنوان کتاب	ویژگی پادآرمان‌شهری	تحلیل داستان
1984	ایجاد ترس- گمشدگی هویت- سلب آزادی و اختیار- انکار فردیت- دروغ و فریب	زمان و مکان کاملاً مشخص است  و همۀ جزئیات بیان می­شود. فضای خیالی داستان باورپذیر است. عشق دلیل جسارت و تحول است. خواننده از گرفتار شدن در جهانی مشابه جهان داستان می‌ترسد و برای تحول و تلاش انگیزه پیدا می‌کند. خواننده هشدار نویسنده را می فهمد.
سرگذشت ندیمه	ایجاد ترس- گمشدگی هویت- سلب آزادی و اختیار- انکار فردیت- دروغ و فریب	همۀ جزئیات بیان می‌شود و خواننده با آنکه می‌داند داستان تخیلی است؛ دیستوپیای داستان را با جزئیات در ذهنش مجسم می‌کند؛ بنابراین می‌تواند آن را باور کند. عشق دلیل تحول و راه رهایی است. امید برای تغییر و تلاش به خواننده منتقل می‌شود. خواننده هشدار نویسنده را می‌فهمد.
میرا	ایجاد ترس- گمشدگی هویت- سلب آزادی و اختیار- انکار فردیت- دروغ و فریب	زمان مشخص نیست؛ اما جغرافیای مکان داستان و همۀ جزئیات بیان می‌شود و جامعۀ خیالیِ آن باورپذیر است. عشق دلیل جسارت و تحول است. امید برای تغییر و تلاش به خواننده منتقل می‌شود. خواننده هشدار نویسنده را می فهمد.

 

 

 

داستان­های ایرانی

عنوان کتاب	ویژگی پادآرمان‌شهری	تحلیل داستان
جزیره‌ای برای تبعید کاغذپاره‌ها	ایجاد ترس- گمشدگی هویت- سلب آزادی و اختیار- فریب و دروغ	فضای ترسیم‌شده بسیار تخیلی و دور از واقعیت است. داستان‌ها در فضایی سیاه، بدون اختیار و خالی از عواطف انسانی اتفاق می‌افتد. امید و تحول وجود ندارد. عشق پررنگ نیست. عشق دلیل جسارت و تحول نیست. خواننده هشدار نویسنده را حس می‌کند اما دلیل آن را به درستی نمی‌فهمد و برای تلاش و تغییر شرایط انگیزه‌ای پیدا نمی‌کند.
خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده	ایجاد ترس- سلب آزادی و اختیار- دروغ و فریب	سیستم که نقش قدرت حاکم را دارد آنقدر تخیلی است که خواننده با شخصیت‌های داستان همزاد‌پنداری نمی‌کند. عشق پررنگ و دلیل تحول نیست. امیدی مشابه نوشته‌های خارجی وجود ندارد. خواننده پس از خواندن کتاب هشدار نویسنده را به درستی نمی‌فهمد و انگیزه ای برای تلاش پیدا نمی‌کند.
کاج‌زدگی	ایجاد ترس- گمشدگی هویت- سلب آزادی و اختیار- انکار فردیت- دروغ و فریب	فضای داستان تخیلی و باورپذیر است. فضاسازی به نمونه‌های خارجی نزدیک است. جزئیات کمتر از نمونه‌های خارجی بیان می‌شود. امید و انگیزه تحول وجود دارد. عشق دلیل جسارت و تحول است. همزاد پنداری بیشتر خواننده با این کتاب باعث شده‌است نسبت به دو نمونۀ دیگر بیشتر به هدف هشدار به مخاطب و ایجاد انگیزه برای تلاش برسد.

 

 

منابع 

1. اورجی، سارا و همکاران. 1397. مؤلفه‌های دیستوپیایی در دو رمان ملکوت و فرانکشتاین فی بغداد با تکیه بر شخصیت دکتر حاتم و الشسمه. مجموعه مقاله‌های نخستین همایش ملی تحقیقات ادبی دانشگاه علامه طباطبایی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.

2. اسدی، شهام. 1396. از اتوپیا تا دیستوپیا: نقدی بر درام سیاسی-اجتماعی نظامات توتالیتری، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی.(3): 160-135.

3. اتوود، مارگارت. 1382. سرگذشت ندیمه. چاپ اول. تهران: ققنوس.463ص.( ترجمه سهیل سمی).

4. اورول، جورج.1391 . 1984. چاپ چهاردهم. تهران: نیلوفر.314ص.( ترجمۀ صالح حسینی).

5. پالیزبان، مریم.1397. ویرانه‌های آرمانی. مجله مروارید. (12): 66-62.

6. تیموری، مجید. 1395. جزیره‌ای برای تبعید کاغذپاره‌ها.چاپ چهارم. تهران: چشمه.72ص.

7.جعفری، سمانه و همکاران. 1398. نگاهی به دیستوپیا و نمود آن در ادبیات فارسی. چهارمین کنفرانس بین المللی مطالعات زبان، ادبیات، فرهنگ وتاریخ. تفلیس: دانشگاه جورجیا.

8.حریری، خلیل و همکاران. 1391. بررسي و مقايسه آرمانشهر سهراب سپهري و پاد آرمانشهر طاهره صفارزاده. عرفانیات در ادب فارسی( ادب و عرفان). (11): 205-190.

9. حق‌لسان، مسعود و همکاران. 1396. بررسی آرمانشهر و پادآرمانشهر از دیدگاه سینمای معاصر ایران. مجموعه مقاله‌های پنجمین کنگره بین المللی عمران، معماری و توسعه شهری. تهران.

10. حیدریان‌شهری، احمدرضا و همکاران. 1391. نشانه‌هایی از ویرانشهر در شعر خلیل حاوی. فصلنامه علمی-پژوهشی نقد ادب عربی. (3): 114-88.

11.داد، سیما. 1385. فرهنگ اصطلاحات ادبی. چاپ سوم. تهران: مروارید. 594ص.

12.راغب، محمد. 1401. زایش روایت؛ زدایش پادآرمان‌شهر/ زیستن با (پاد) آرمان‌شهر آخرین انار دنیا(2002) و وقت تقصیر(1383). جامعه‌شناسی هنر و ادبیات.(14): 199-171.

13. زارعی، محمد. 1398. خدایان شهری و اشباح پرسه‌زننده. چاپ دوم.تهران: چشمه. 218ص.

14. سبحانی‌جو، حیاتعلی. 1383. هویت و بحران هویت. علوم تربیتی. (301): 49-38.

15. سلطانی، فاطمه و همکاران. 1401. بررسی مؤلفه‌های پلید شهری در داستان‌های مدرن مندنی‌پور. پژوهش‌نامۀ مکتب‌های ادبی. (18):52-29.

16. فرانک، کریستوفر. 1385. میرا. چاپ پنجم. تهران: بازتاب‌نگار. 92ص.( ترجمه لیلی گلستان).

17. قائمی، فرزاد. 1386. ادبیات پلید‌شهری و داستان معاصر فارسی. فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد. (13): 134-122.

18. کاظمی، ضحی. 1393. کاج‌زدگی.چاپ اول. تهران: چشمه. 175ص.

19. میرصادقی، جمال و دیگران(1377). واژه­نامه هنر داستان­نویسی. چاپ اول. تهران: مهناز. 400ص.

20. Akman, K. 2015. Distopian Furcations in Modern Literature. Revista română de sociologie. 1-2:73-99.

21. Babaee, R. 2015. Critical Review on the Idea of Dystopia. Review of European Studies. 11:64-76.

22. Gerhard, J. 2012. Control and Resistance in the Dystopian Novel: A Comparative analysis. MA Thesis, Art, California State University, Chico. 

 

References

1. Akman, K2015.. Distopian Furcations in Modern Literature. Revista română de sociologie. 1-2:73-99.

2. Asadi, Sh .2017.From Utopia to Dystopia: A Critique of the Socio-Political Drama of Totalitarian Systems. Journal of Research in Arts and Humanities. 3:135-160.

3. Babaee, R. 2015. Critical Review on the Idea of Dystopia. Review of European Studies. 11:64-76.

4 .Dad, S. 2006. Dictionary of Literary Terms. Tehran. Morvarid. Third Edition,594p.

5. Golestan, L.And Frank, Ch. 2006. Mortelle. Tehran. Baztabnegar. fifth edition. 92pp. (translated in persian).

6. Gerhard, J. 2012. Control and Resistance in the Dystopian Novel: A Comparative analysis. MA Thesis, Art, California State University, Chico.

7. Hariri, Kh., and Ziyaialishah, M. 2012. A study and comparison of the utopia of Sohrab Sepehri and the Dystopia of Tahereh Saffarzadeh .Mysticism in Persian

Literature (Literature and Mysticism) . 11:190-205.

8. Haghlesan, M.,and Abaszade, Z. 2017. A Study of Utopia and Dystopia from the Perspective of Contemporary Iranian Cinema. Proceedings of the 5th International Congress of Civil Engineering, Architecture and Urban Development, Tehran.

9. Heidarian Shahri, A., and Sedighi, K. 2012. Signs of destruction in Khalil Hawi's poem. Scientific-Research Quarterly of Critique of Arabic Literature. 3:88-114.

10. Hosseini, S. And Orwell, G. 2012. 1984. Tehran. Niloufar press. fourteenth edition. 314pp. ( Translated in persian).

11. Jafari, S., and Niyazmand, M. 2019. A Look at Dystopia and Its Manifestation in Persian Literature. Fourth International Conference on the Study of Language, Literature, Culture and History, University of Georgia, Tbilisi.

12. Kazemi, Z. 2014. Kajzadegi. Tehran. Cheshmeh. first edition, 175p.

13. Mirsadeghi, J., and others.1998. The Fiction Dictionary. Tehran. Mahnaz press. First Edition, 400p.

14. Uraji, S., And Rajabi, F., And Hoseini, A. 2018. Dystopian components in two novels, Malakoot and Frankeshtain in Baghdad, based on the character of Dr. Hatem and Al-Shasmeh, Proceedings of the First National Conference on Literary Research, Allameh Tabatabai University, Tehran.

15. Palizban, M. 2018. Ideal Ruins. Journal of Morvarid. 12:62-66.

16. Qaemi, F. 2007. Dystopian literature and Contemporary Persian story. Journal of Persian Literature, Islamic Azad University of Mashhad. 13:122-134.

17. Ragheb, M. 2022. Birth of narration Eliminating Anti-Utopia/Living with (Anti)Utopia The last pomegranate of the world and the time of guilt. Sociology of art and literature.14:171-199.

18. Sobhanijoo, H. 2004. Identity and identity crisis. educational sciences. 301:38-49.

19. Soltani, F., and Khodadadi, N. 2022. Investigating dystopian components in the modern stories of Mandnipur. Research paper of literary schools. 18:29-52.

20. Somi, S., And Atwood, M. 2003. The Handmaid's Tale. Tehran. qoqnoos press. first edition .436pp. ( translated in persian).

21. Teymouri, M. 2016. jazireyi baraye tabeede kaghaz pareha. Tehran. Cheshmeh press. Fourth Edition, 72p.

22. Zarei, M. 2019. khodayane shahri va ashbahe parse zanande. Tehran. Cheshmeh press. Second Edition, 218p.

 

---

[1]  [e-mail]

[2]  [e-mail]

[3]  [e-mail]

[4]  . [e-mail]

[5]  . John Stuart Mill

[6]  . Jonathan Swift

[7]  . George Orwell

[8]  . Margaret Atwood

[9]  . Christopher Frank

[10]  . telescreen

---