نگاه کهن‌الگو گرایانه به آیینه-روح و خون در عجایب‌المخلوقات و گرشاسب‌نامه
الموضوعات :علی تسنیمی 1 , احمد خواجه ایم 2 , عباس محمدیان 3 , پروین هاشم‌پور 4
1 - استادیار، گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه حکیم سبزواری
2 - زبان و ادبیّات فارسی دانشکده‌ی علوم انسانی دانشگاه حکیم سبزواری
3 - عضو هیات علمی دانشگاه حکیم سبزواری
4 - دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه حکیم سبزواری، دانشکده ی علوم انسانی
الکلمات المفتاحية: کهن‌الگو, آیینه, خون, عجایب‌المخلوقات, گرشاسب‌نامه, روح,
ملخص المقالة :
چکیدهکهن‌الگوها یادگارهای هزاران‌ساله و میراثی همگانی هستند که در طول قرن‌ها نسل‌به‌نسل انتقال یافته‌اند. نیاکان ایرانی ما، همچون مردمان سراسر دنیا، ناخودآگاه با کهن‌الگوها در ارتباط بوده‌اند. یکی از این الگوهای‌جمعی آیینه است که برای مردمان باستان، تنها ابزار دیدن چهره نبوده؛ بلکه با روح، زندگی، آینده، ماوراء، جادوگری و غیب‌گویی مرتبط می‌شده‌است. با بررسی اسطوره‌های جهان و کتاب عجایب‌المخلوقات و گرشاسب‌نامه، می‌بینیم که آیینه، گاه واسطی میان زمین و آسمان و گاه حقیقت‌گویی آگاه به اسرار است. روح با آیینه مرتبط است. گاه آیینه دریچۀ پرواز روح است، گاه روح در آن تجلّی می‌یابد. می‌دانیم حیات و حرکت آدمی به روح وابسته است. خون نیز در تن آدمی جریان زندگی را ممکن می‌سازد و از دیدگاه مردمان کهن، حاوی روح و جان موجودات است. مردمان باستان اهمیّت این مادۀ حیاتی را درک‌کرده و به هر شیوه تلاش می‌کرده‌اند مانع از دست رفتن آن و در نتیجه آسیب‌رسیدن به روح و زندگی‌شان شوند. همین عوامل سبب‌شده در ارتباط با خون، تابوها و سنّت‌های گاه باورنکردنی‌ای نیز رعایت کنند و یا به مقرّراتی خاص پایبندشوند. آیینه-روح و خون در عجایب‌المخلوقات و گرشاسب‌نامه نمود و پیوندی آشکار دارند و در قالب‌هایی چون؛ کهن‌الگوی سایه، پیرخردمند، ناخودآگاه، نیروی خورشیدی، بازتاب جهان هستی، روح زندگی، واسط زمین و آسمان، کهن‌الگوهای مونث و زنانه و... آشکار می‌شوند. شناخت و شناساندن بهتر کهن‌الگوها و ناخودآگاهی منجر به شناخت درست‌تر ما از انسان‌ها، دریافت حقیقت بسیاری از رفتارهای کهن، ارتباط بهتر با نیمۀ پنهان وجودمان می‌شود و دریچه‌ای نو به دنیای گذشتگان و آثار ادبی می‌گشاید.
منابع و مآخذ
قرآن کریم، 1385، مهدی الهی قمشه‌ای، نشر جمهوری، تهران، 606 ص.(ترجمه به فارسی).
آموزگار، ژاله و تفضّلی، احمد 1389، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان، چاپ 4، تهران: نشر چشمه. 700 ص. (ترجمه به فارسی).
ابن‌بابویه (ابوجعفر محمّدبن علی قمّی)، 1413، من لا یحضره الفقیه، 3 جلد، چاپ 2، دفتر انتشارات اسلامى جامعه، قم. 61 ص.
احمدی، رضا، 1375، افسانه‌های مغرب زمین، چاپ 6، انتشارات آبنوس، تهران. 160 ص. (ترجمه به فارسی).
اسدی‌طوسی، ابونصر‌علی‌بن‌احمد، 1389، گرشاسب‌نامه، چاپ 2، انتشارات دنیای کتاب، تهران. 427ص.
افتخارزاده، سیّد حسن، 1381، فاطمه زهرا شادمانی قلب مصطفی، چاپ 4، انتشارات بدر، تهران. 948 ص.(ترجمه به فارسی).
اکبری، عبّاس، 1386، ساختار اسطوره‌ای در فیلمنامه، چاپ 1، انتشارات نیلوفر، تهران. 408 ص.(ترجمه به فارسی)
امیرمعزّی، محمّد علی، 1368، دائرةالمعارف‌های فارسی، چاپ 1، انتشارات توس، تهران. 110 ص.(ترجمه به فارسی).
بهزادی، رقیّه، 1380، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، چاپ 1، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر.(ترجمه به فارسی)
پاینده، حسین، 1391، اندیشۀ یونگ، چاپ 4، انتشارات فرهنگ جاوید، تهران.172 ص.(ترجمه به فارسی).
ترابی، محمّد، 1366، آئینه در شعر فرّخی، سعدی و حافظ، چاپ1، انتشارات فردوس، تهران. 71 ص.(ترجمه به فارسی).
حافظ شیرازی، 1381، دیوان، چاپ 1، نشر روزگار، تهران. 832 ص.
حمزئیان، عظیم؛ خانی، سمیه، 1395، بررسی‌تطبیقی‌کاربرد‌آینه‌در‌آثار‌عین القضات‌همدانی‌و‌مولوی، فصـلنامه ادبیّات عــرفانـی و اسطـوره‌شنـاختی، سال 12 ـ شماره 43، از صفحه 43 تا 84.
خاقانی، افضل‌الدین بدیل‌بن‌علی 1388، دیوان خاقانی‌شروانی، چاپ 9، انتشارات زوّار، تهران. 1164 ص.
خداپرست، علی اکبر، 1387الف، قصّه‌های پریان کتاب آبی، چاپ 3، انتشارات لوک، تهران. 418 ص.(ترجمه به فارسی).
خداپرست، علی اکبر، 1387ب، قصّه‌های پریان کتاب قرمز، انتشارات لوک، تهران. 434ص.(ترجمه به فارسی).
خداپرست، علی اکبر، 1386، قصّه‌های پریان کتاب زرد، انتشارات لوک، تهران. 368 ص. (ترجمه به فارسی).
دادگی، فرنبغ، 1390، بندهش، چاپ 4، انتشارات توس، تهران. 240 ص.
دهخدا، علی‌اکبر، 1377، لغت‌نامة دهخدا، 16 جلد، چاپ 2، دورۀ جدید، نشر نی، تهران. ۶۷۲۶۵ ص.
ذهنی‌تهرانی، محمّد جواد، 1391، علل الشرایع، چاپ 12، 2 جلد، انتشارات مؤمنین، قم. (ترجمه به فارسی). 943 ص.
رازی(دایه)، نجم‌الدّین، 1391، مرصادالعباد، چاپ 15، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران. 128 ص.
رشنوزاده، بابک، 1٣٨٨، پیشرفت‌های حیرت انگیز: عجایب‌المخلوقات و غرایب‌الموجودات، کتاب ماه علوم و فنون، شماره 12٣. ص 77-74.
روشن، امین، 1386، نماد آیینه در اندیشه مولوی، مجلّه ادیان و عرفان، سال4، شماره 11، ص107-121.
زمرّدی، حمیرا، 1393، تحلیل کهن‌الگویی حکایت آینه و زنگی در آثار شاعران بزرگ فارسی، مجلّه مطالعات انتقادی ادبیّات، فصلنامه علمی دانشگاه گلستان، سال 1، شماره 1، ص 68-59.
سلامی، علی، 1385، قصّه‌های شیرین پریان: عروسک سخنگو، چاپ 3، انتشارات جمال‌الحقّ، تهران. 120 ص.(ترجمه به فارسی).
سلطانیّه، محمود، 1395، انسان و سمبولهایش، چاپ10، انتشارات جامی، تهران.496 ص.(ترجمه به فارسی).
سهروردی، شهاب‌الدّین، 1382، لغت موران، چاپ2، انتشارات مولی، تهران. 24 ص.
شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا، 1389، شاعر آیینه‌ها، چاپ 9، انتشارات آگاه، تهران. 338 ص.
صائب‌تبریزی، میرزامحمّدعلی، 1373، کلیّات، چاپ 2، انتشارات خیّام، تهران. 966 ص.
طوسی، محمّدبن‌محمودبن‌احمد، 1382، عجایب‌المخلوقات، چاپ 2، انتشارات علمی فرهنگی، تهران. 711 ص.
عامری، زهرا؛ پناهی، مهین (1394)، بازتاب نماد آینه در اسطوره و عرفان با تکیه بر بندهش و مرصادالعباد، دوفصلنامة علمی- پژوهشی ادبیّات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال 7، شمارة 13، ص174-143.
العبادی، قطب‌الدّین ابوالمظفر منصوربن‌اردشیر، 1347، التصفیه فی احوال المتصوّفه، چاپ 1، بنیاد فرهنگ ایران، تهران. 498 ص.
عبّاسلو، احسان، 1391، نقد کهن‌الگو گرایانه(Archetypal Approach)، کتاب ماه ادبیّات، شمارۀ 68 (پیاپی 182)، ص 90-85.
عراقی، شیخ فخر الدّین ابراهیم، 1363، کلیّات، چاپ 4، انتشارات کتابخانۀسنایی، تهران. 443 ص.
عین‌القضّات همدانی، 1379، لوایح، چاپ 2، انتشارات منوچهری، تهران. 61 ص.
فردوسی، ابوالقاسم، 1389، شاهنامه، 8 جلد، چاپ 3، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران. 4058 ص.
فره‌وشی، بهرام، 1390، جهان‌فروزی، چاپ 3، انتشارات دانشگاه تهران، تهران. 146 ص.
مرتضوی، منوچهر، 1383، مکتب حافظ، چاپ 4، انتشارات ستوده، تهران. 918 ص.
مقیم‌پور بیژنی، طاهره، 1389، آینه و قاب آینه در تاریخ هنر ایران، مجلّه کتاب ماه هنر، شماره 140، تهران، ص 103-98.
مولوی، جلال‌الدّین‌محمّدبلخی، 1391، مثنوی معنوی، چاپ 2، انتشارات آدینه سبز، تهران. 952 ص.
نظامی، الیاس‌بن‌یوسف، 1391، کلّیّات‌خمسه، چاپ 12، انتشارات امیرکبیر، تهران. 1356 ص.
وحید، حسن، 2535، آیینۀ سحرآمیز (شمارۀ 68)، چاپ 1، سازمان کتاب‌های طلایی، تهران. 19 ص. (ترجمه به فارسی).
هدایت، صادق 1395، نیرنگستان، چاپ2، انتشارات جاویدان، تهران. 145 ص.
یاحقّی، محمّدجعفر، 1386، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیّات فارسی، 4 جلد، چاپ 1، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران. 968 ص.
یاوری، حورا، 1374، روانکاوی و ادبیّات، چاپ 1، نشر تاریخ ایران، تهران. 242 ص.
Freud, S. (1990). Delusion and dreams in Jensen's "Gradiva". Trans. James Strachey. Penguin. London. 248 pp.
Holly Bible. (1906). Funk & Wagnalls. publisher New York. 708 pp.
منابع الکترونیکی
حقّی، 1395، کد خبر:5576732، گروه اجتماعی«ازدواج و خانواده»، تاریخ نشر: 2 اردیبهشت 1395، ساعت 21. از:
file:///E:/آیینه/اگر آینه جهیزیه عروس بشکند، چه اتفاق شومی رخ می_دهد؟!.html
جعفریان، رسول، 1396، مفهوم دانش در تمدّن اسلامی (مورد عجائب المخلوقات طوسی؛ قرن ششم هجری، نوشته شده در 17 مهر 1396، تاریخ یادداشت از سایت، دوشنبه 30/11/96، از:
http://rasekhoon.net/article/show/1330197/مفهوم-دانش-در-تمدن-اسلامی
حسینی، محمّد، 1392، نمادگرایی آینه Miror، نوشته شده در چهارشنبه ۱۳۹۲/۰۹/۰۶ساعت[؟]. از:
file:///E:/آیینه/جام خالی - نمادگرایی آینه Miror.html
مجلّه حدیث زندگی، 1381، خُرافات، باورهای عامیانه و بهداشت روان، بهمن و اسفند 1381، شماره 9. از:
file:///E:/آیینه/خُرافات، باورهای عامیانه و بهداشت روان. html
_||_
Holy Quran, 1385, Mehdi Elahi Qomshaei, Republic Publishing House, Tehran, 606 pp. (translated into Farsi).
Amoozgar, Jhaleh and Tafzali, Ahmad 2019, examples of the first human and the first ruler in the legendary history of Iranians, 4th edition, Tehran: Chashmeh Publishing House. 700 p. (translate to Persian).
Ibn Babouyeh (Abu Jaafar Muhammad ibn Ali Qommi), 1413, Man La Yahdrah al-Faqih, 3 volumes, 2nd edition, Jamia Islamic Publishing House, Qom. 61 p.
Ahmadi, Reza, 1375, Legends of the West, 6th edition, Ebony Publications, Tehran. 160 p. (translate to Persian).
Esdi Tousi, Abu Nasr Ali Bin Ahmad, 1389, Garshasabnameh, 2nd edition, Duniya Kitab Publishing House, Tehran. 427 p.
Iftikharzadeh, Seyyed Hassan, 2013, Fatemeh Zahra Shadmani Qalb Mustafa, 4th edition, Badr Publishing House, Tehran. 948 pp. (translation into Farsi).
Akbari, Abbas, 1386, Mythological structure in screenplay, 1st edition, Nilufar Publishing House, Tehran. 408 pp. (translation into Farsi)
Amirmoazi, Mohammad Ali, 1368, Farsi encyclopedias, 1st edition, Tos publishing house, Tehran. 110 pp. (translation into Farsi).
Behzadi, Ruqiyeh, 1380, Pictorial Dictionary of Symbols in Eastern and Western Art, 1st edition, Tehran, Farhang Masares Publications. (Translated into Farsi)
Payandeh, Hossein, 2013, Jung's Thought, 4th edition, Farhang Javid Publications, Tehran. 172 p. (translated into Farsi).
Torabi, Mohammad, 1366, Mirror in the poetry of Farrokhi, Saadi and Hafez, 1st edition, Ferdous Publications, Tehran. 71 pp. (translation into Farsi).
Hafez Shirazi, 1381, Divan, 1st edition, Roozer Publishing House, Tehran. 832 p.
Hamzaian, Azim; Khani, Samiyeh, 2015, an adaptive study of the use of mirror in the works of Ain al-Qadat Hamdani and Maulavi, The Mystical and Mythological Literature Quarterly, Year 12 - Number 43, from pages 43 to 84.
Khaqani, Afzaluddin Badil bin Ali 1388, Diwan Khaqani Sherwani, 9th edition, Zovar Publishing House, Tehran. 1164 p.
Khodaparast, Ali Akbar, 1387A, Fairy Tales of the Blue Book, 3rd edition, Lok Publications, Tehran. 418 pp. (translation into Farsi).
Khodaparast, Ali Akbar, 1387b, fairy tales of the Red Book, Lok Publications, Tehran. 434 pp. (translation into Farsi).
Khodaparast, Ali Akbar, 1386, Fairy Tales of the Yellow Book, Luke Publications, Tehran. 368 p. (translate to Persian).
Dadgi, Farnbagh, 1390, Bandesh, 4th edition, Tos Publishing House, Tehran. 240 p.
Dehkhoda, Ali Akbar, 1377, Dehkhoda Dictionary, 16 volumes, 2nd edition, new edition, Nei Publishing House, Tehran. 67265 p.
Mental Tehrani, Mohammad Javad, 1391, The Causes of Sharia, 12th edition, 2 volumes, Mominin Publications, Qom. (translate to Persian). 943 p.
Razi (Nanny), Najm al-Din, 1391, Mursad al-Abad, 15th edition, Scientific and Cultural Publications, Tehran. 128 p.
Reshnouzadeh, Babak, 1388, Amazing developments: wonders of creatures and strange creatures, the book of the month of science and technology, number 123. pp. 77-74.
Roshan, Amin, 1386, the symbol of the mirror in Molavi's thought, Adyan and Irfan magazine, year 4, number 11, pp. 107-121.
Zammardi, Hamira, 2013, archetypal analysis of Aineh and Zangi story in the works of great Persian poets, Journal of Critical Studies of Literature, Golestan University Academic Quarterly, Year 1, Number 1, pp. 68-59.
Salami, Ali, 1385, Sweet Fairy Tales: A Talking Puppet, 3rd edition, Jamal-ul-Haq Publications, Tehran. 120 pp. (translation into Farsi).
Soltanieh, Mahmoud, 2015, Man and his Symbols, 10th edition, Jami Publications, Tehran. 496 pp. (translated into Farsi).
Sohravardi, Shahabuddin, 1382, Moran's vocabulary, 2nd edition, Moly Publishing House, Tehran. 24 p.
Shafiei-Kadkani, Mohammadreza, 1389, Poet of Mirrors, 9th edition, Aghah Publishing House, Tehran. 338 p.
Saeb Tabrizi, Mirzam Mohammad Ali, 1373, Kelliat, 2nd edition, Khayyam Publishing House, Tehran. 966 p.
Tousi, Mohammad Bin Mahmoud Bin Ahmed, 2012, Ajaib al-Makhluqat, 2nd edition, Scientific and Cultural Publications, Tehran. 711 p.
Ameri, Zahra; Panahi, Mahin (2014), reflection of the symbol of the mirror in myth and mysticism based on his servant and Mursad al-Abad, Al-Zahra University scientific-research journal of mystical literature, year 7, number 13, pp. 143-174.
Al-Abadi, Qutb al-Din Abu al-Muzaffar Mansour bin Ardashir, 1347, al-Tsafiyeh fi ahwal al-Susufah, 1st edition, Farhang Iran Foundation, Tehran. 498 p.
Abbaslu, Ehsan, 2013, Archetypal Approach, Book of the Month of Literature, No. 68 (consecutive 182), pp. 85-90.
Iraqi, Sheikh Fakhr al-Din Ibrahim, 1363, Kiyalat, 4th edition, Sana'i Library Publications, Tehran. 443 p.
Ain al-Qadat Hamdani, 1379, laws, 2nd edition, Manochehri Publications, Tehran. 61 p.
Ferdowsi, Abulqasem, 1389, Shahnameh, 8 volumes, 3rd edition, Center for the Great Islamic Encyclopedia, Tehran. 4058 p.
Farhvoshi, Bahram, 1390, Jahanforozi, 3rd edition, Tehran University Press, Tehran. 146 p.
Mortazavi, Manouchehr, 1383, Hafez School, 4th edition, Sotoudeh Publishing House, Tehran. 918 p.
Moghimpour Bijani, Tahereh, 1389, Mirror and mirror frame in the history of Iranian art, Kitab Mah Honar magazine, No. 140, Tehran, pp. 103-98.
Maulavi, Jalaluddin Mohammadbalkhi, 2013, Masnavi Manavi, 2nd edition, Adina Sabz Publishing House, Tehran. 952 p.
Nizami, Elias Ben Youssef, 2013, Kholiyat Khamsa, 12th edition, Amir Kabir Publishing House, Tehran. 1356 p.
Vahid, Hassan, 2535, The Magical Mirror (No. 68), 1st edition, Golden Books Organization, Tehran. 19 p. (translate to Persian).
Hedayat, Sadegh 2015, Nirangistan, 2nd edition, Javidan Publishing House, Tehran. 145 p.
Yahaqhi, Mohammad Jaafar, 2016, Culture of Myths and Storytellers in Persian Literature, 4 volumes, 1st edition, Contemporary Culture Publications, Tehran. 968 p.
Yaori, Hora, 1374, Psychoanalysis and Literature, 1st edition, Tarikh Iran Publishing House, Tehran. 242 p.
Freud, S. (1990). Delusion and dreams in Jensen's "Gradiva". Trans. James Strachey. Penguin. London. 248 pp.
Holly Bible. (1906). Funk & Wagnalls. publisher New York. 708 pp.
Electronic resources
Haqqi, 2015, news code: 5576732, social group "Marriage and Family", publication date: May 2, 2015, 21:00. From:
file:///E:/mirror/if the bride's dowry mirror breaks, what will happen?!.html
Jafarian, Rasul, 2016, the concept of knowledge in Islamic civilization (the case of Tusi's wonders of creation, 6th century AH
