بررسی کارایی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران (کاربرد مدل StoNED)
الموضوعات :قاسم موذنی 1 , محمد مهدی خشوعی 2 , داریوش فروغی 3
1 - دانشجوی دکتر حسابداری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
2 - استادیار حسابداری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
3 - دانشیار حسابداری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
الکلمات المفتاحية: کارایی, شرکتهای بورسی, تحلیل پوششی دادهها, StoNED,
ملخص المقالة :
در این پژوهش به بررسی کارایی شرکتهای فعال در بورس اوراق بهادار تهران پرداخته شده است. بدین منظور از اطلاعات 487 شرکت مختلف در 24 گروه صنعتی استفاده شده که اطلاعات آنها طی دوره 1391 تا 1401 (سال‌های 1392 و 1399 به دلیل نوسانات بورس از مطالعه کنار گذاشته شد) در دسترس بوده است. کارایی هر یک از صنایع به روش ناپارامتریک تصادفی فراگیر دادهها برآورد شده است. سه متغیر نسبت کل بدهی به داراییهای جاری، نسبت کل بدهی به داراییهای غیرجاری و نسبت کل بدهیها به جمع حقوق صاحبان سهام به عنوان ورودیها و متغیر نسبت سود عملیاتی به دارایی کل به عنوان خروجی در نظر گرفته شدند. بر اساس نتایج به دست آمده، متوسط کارایی صنایع در این مطالعه برابر 64 درصد است. بررسی کارایی صنایع مختلف نشان داد، صنایع محصولات کاغذی، بانکداری، کاشی و سرامیک و فعالیتهای کمکی به ترتیب با متوسط کارایی 90، 89 ، 86 و 82 درصد نسبت به سایر صنایع از وضعیت بهتری در بکارگیری منابع خود برخوردارند. با توجه به موارد ارائه شده، پایش رفتار تولید و هزینه هر یک از صنایع به منظور افزایش کارایی و راندمان آنها پیشنهاد شده است.
Alirezaei, M.R., Rakhshan, F., Banikhuei, B. (2019). The application of cross-functional data coverage analysis in the selection of the stock portfolio of 20 reputable stock exchange companies, Journal of decision making and research in operations, 3(1): 24-40. (In Persian)
Dehnokhalaji, A., Ghiyasi, M., and Korhonen, P. (2017). Resource allocation based on cost efciency, Journal of the Operational Research Society, 68(10): 1279–1289.
Fanaei, S.M. (2010). Knowledge of the stock market and capital market, the history and reasons for the creation of the stock exchange, Stock Exchange Monthly, 86: 74- 79. (In Persian)
Fang, L., and Zhang, C.Q. (2008). Resource allocation based on the DEA model, Journal of the Operational Research Society, 59(8): 1136–1141.
Farsijani, H., Arman, M.H., Hosseinbeigi, A., Jalili, A. (2012). Presenting the data envelopment analysis model with an input-output approach, the perspective of industrial management, 1: 39- 56. (In Persian)
Kaidpour, F., Sayadmanesh, Sh., Salmani, E., Sadeghi, Z. (2022). Measuring the efficiency and productivity of cement industry companies of Tehran Stock Exchange by data envelopment analysis approach and Malmquist productivity index in gray environment, Innovation management and operational strategies, 1 (4): 38-63. (In Persian)
Khatir, M. (2018). Budgeting based on robust-fuzzy performance, an excellence-oriented approach in hospital budget modeling, Journal of management research in Iran, 21 (2): 179-198. (In Persian)
Kuosmanen, T., Kortelainen, M. (2012). Stochastic non-smooth envelopment of data: semiparametric frontier estimation subject to shape constraints. Journal of Production Analysis, 38, 11 –28.
Lin, R. (2011). Allocating fxed costs or resources and setting targets via data envelopment analysis, Applied Mathematics and Computation, 217(13): 6349–6358.
Mahdavi Esmaeilabadi, M., Mohammadrezaei, R. (2011). Comparative analysis of technical efficiency studies of Iran's agricultural sector, Business surveys, 40: 99-113. (In Persian)
Shahvalizadeh, A. (2021). The effect of using performance-based budgeting on improving the quality of financial reporting (case study: social security of Ardabil province), Perspective Journal of Accounting and Management, 31 (3), 137-154. (In Persian)
Shen, X., & Lin, B. (2017). The shadow prices and demand elasticities of agricultural water in China: A StoNED-based analysis. Resources, Conservation and Recycling, 127, 21-28.
Shirzadi leskuklaie, S., Ghaderi, P., Nematollahi, Z. (2022). Technical efficiency of water consumption in Iran's agriculture sub-sector using non-parametric stochastic data envolvement model, Water and Irrigation Management Quarterly, 12 (1), 87-98. (In Persian)
Soltanpanah, H., Dadashi, A., Zarei, S. (2014). Investigating the level of efficiency of the Tehran Stock Exchange companies based on the data envolvement analysis technique, Industrial Management Quarterly, 8 (24), 39- 53. (In Persian)
Yang, T., Wang, P., and Li, F. (2018). Centralized Resource Allocation and Target Setting Based on Data Envelopment Analysis Mode, Journal of Mathematical Problems in Engineering, 20(18), 1-10.
بررسی کارایی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
(کاربرد مدل StoNED)
قاسم مؤذنی
دانشجوی دکتر حسابداری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
محمد مهدی خشوعی (نویسنده مسؤول)
استادیار حسابداری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
Email: gmoazeni@yahoo.com
داریوش فروغی
دانشیار حسابداری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
تاریخ دریافت: 16/05/1402 * تاریخ پذیرش 24/07/1402
چکيده
در این پژوهش به بررسی کارایی شرکتهای فعال در بورس اوراق بهادار تهران پرداخته شده است. بدین منظور از اطلاعات 487 شرکت مختلف در 24 گروه صنعتی استفاده شده که اطلاعات آنها طی دوره 1391 تا 1401 (سال‌های 1392 و 1399 به دلیل نوسانات بورس از مطالعه کنار گذاشته شد) در دسترس بوده است. کارایی هر یک از صنایع به روش ناپارامتریک تصادفی فراگیر دادهها برآورد شده است. سه متغیر نسبت کل بدهی به داراییهای جاری، نسبت کل بدهی به داراییهای غیرجاری و نسبت کل بدهیها به جمع حقوق صاحبان سهام به عنوان ورودیها و متغیر نسبت سود عملیاتی به دارایی کل به عنوان خروجی در نظر گرفته شدند. بر اساس نتایج به دست آمده، متوسط کارایی صنایع در این مطالعه برابر 64 درصد است. بررسی کارایی صنایع مختلف نشان داد، صنایع محصولات کاغذی، بانکداری، کاشی و سرامیک و فعالیتهای کمکی به ترتیب با متوسط کارایی 90، 89 ، 86 و 82 درصد نسبت به سایر صنایع از وضعیت بهتری در بکارگیری منابع خود برخوردارند. با توجه به موارد ارائه شده، پایش رفتار تولید و هزینه هر یک از صنایع به منظور افزایش کارایی و راندمان آنها پیشنهاد شده است.
کلمات کلیدی: کارایی، شرکتهای بورسی، تحلیل پوششی دادهها، StoNED.
1- مقدمه
ضرورت سرمایه‌گذاری برای رشد و توسعه اقتصادی هر کشور غیرقابل انکار میباشد. جهت فراهم کردن وجوه مورد نیاز، به منابعی برای تأمین سرمایه لازم میباشد. یکی از بهترین منابع جهت تأمین سرمایه، پس‌انداز‌های مردم میباشد. هدایت صحیح وجوه سرگردان به سمت سرمایه‌گذاری‌های مولد، موجب افزایش تولیدات و رشد ناخالص ملی، ایجاد اشتغال و افزایش درآمد مردم و در نهایت موجب رفاه عمومی جامعه میشود. در این فرآیند بورس اوراق بهادار میتواند نقش ویژه‌ای داشته باشد چرا که به عنوان مرجع معتبر میتواند سرمایه‌های راکد مردم را جذب کرده و به سمت تولید سوق دهد (Shahrabazi & Bashiri, 2011).
نقش بورس، جمعآوری سرمایه‌های جزئی و پراکنده و تأمین منابع مالی مورد نیاز شرکتها میباشد. بورس به گونه‌ای طراحی شده‌است که افراد می‌توانند آزادانه به خرید و فروش اوراق بهادار بپردازند و شرکتهای پذیرفته شده در بورس موظفند تا اطلاعات مالی گزارش‌های مجاز خود را در فواصل زمانی منظم منتشر کنند تا افراد بتوانند آگاهانه جهت خرید و فروش سهام تصمیم‌گیری نمایند (Fanaei, 2010). افردای که برای خرید سهام وارد بورس میشوند به دنبال کسب درآمدی مطمئن هستند. بنابراین سود‌آوری برای سرمایهگذاران مهم است اما با توجه به اینکه بورس یکی از ابزار‌های مالی بازار سرمایه است و در این بازارها همواره قیمت‌ها با نوسان همراه هستند، باید به ریسک این بازارها نیز توجه شود. از این رو جهت اتخاذ تصمیمات مالی و انجام بهینهترین سرمایهگذاریها، سرمایهگذاران، همواره ارزش فراوانی برای اطلاعات مرتبط با کارایی و عملکرد شرکتها قایل میشوند. بنابراین بررسی کارایی شرکتهای فعال در بورس میتواند به سرمایهگذاران در ارزیابی شرکتها کمک کند. همچنین، تعیین سطح کارایی شرکتهای بورسی، به شرکتهای ضعیف کمک میکند تا فاصله خود را با برترین شرکتهای صنعت تشخیص داده و راهبرد مناسب برای رسیدن به آنها را تدوین نمایند. ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﺗﻼش ﻧﻤﻮده‌اﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﻴري از روشهای ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺧﻄﻲ، اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻨﺠﻲ و ... ﻛﺎراﻳﻲ واحدهای مختلف را ﺑﺮآورد ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ.
درﺑﺎره اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻛﺎراﻳﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روشهای ﻧﺎﭘﺎراﻣﺘﺮﻳﻚ ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه و روش‌هاي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده قرار گرفته است. از این جمله میتوان به پژوهش کایدپور و همکاران (1400)، اشاره نمود که به منظور سنجش کارایی و بهرهوری شرکتهای عضو صنعت سیمان بورس اوراق بهادار تهران، از رویکرد تحلیل پوششی دادههای خاکستری و همچنین شاخص سنجش بهرهوری مالمکوئیست استفاده نمودهاند (Kaidpour et al, 2022).
علیرضایی وهمکاران (1397)، برای مقایسه کارایی 20 شرکت معتبر بورس از مدل کارایی متقاطع تکنیک تحلیل پوششی دادهها استفاده نمودهاند (Alirezaei, Rakhshan & Banikhuei, 2019). خطیر (1396)، به منظور مقایسه کارایی بیمارستان‌ها، آنها را براساس شباهت در ابعاد تعالی خوشه‌بندی کردند و از مدل متعارف تحلیل پوششی دادهها استفاده نمودهاند. این مدل با بهره‌گیری از مباحث فازی و استوار، برآورد شده است (Khatir, 2018).
سلطانپناه و همکاران (1392)، کارایی 75 شرکت فعال در بورس اوراق بهادار تهران در سه صنعت مواد و محصولات شیمیایی، فرآوردههای غذایی و آشامیدنی و محصولات کانی غیرفلزی را با استفاده ار تکنیک تحلیل پوششی داده ها، محاسبه نمودهاند. نتایج مطالعه آنان نشان داده است که بخش قابل توجهی از ناکارایی شرکتهای ناکارا، ناشی از بهینه نبودن حجم تولید در این شرکتها بوده است (Soltanpanah, Dadashi & Zarei, 2014).
یانک و همکاران (2018)، در مقالهای محدودیت‌های بالقوه تغییرات ورودی- خروجی را با ایجاد یک ماتریس ضریب دشواری برای اصلاح تولید و با استفاده از مدل DEA، در نظر گرفتند (Yang, Wang & Li, 2014). دهنوخلجی و همکاران (2017) یک مسئله برنامهنویسی خطی چند هدفه را با استفاده از دو استراتژی متفاوت تدوین نمودند. آنها ابتدا، یک مدل RA پیشنهاد کردند که کارایی هزینه واحدها را بدون تغییر نگه میدارد. این رویکرد بر این فرض استوار است که تصمیم‌گیرنده ممکن است، تغییرات عمدهای در ساختار DMU ها در کوتاهمدت نداشته باشد. استراتژی دوم هیچ محدودیتی برای کارایی فنی و تخصیصی اعمال نمی‌کند و تضمین میکند که هیچ یک از بازدهی هزینه DMU ها پس از RA بدتر نمی‌شود و بهبود واحدها امکان پذیر و مفید است (Dehnokhalaji, Ghiyasi & Korhonen, 2017). سانگ و همکاران (2017)، به منظور ایجاد یک برنامه تخصیص منحصر به فرد و عادلانه، نظریه بازیهای مشارکتی و روش کارآیی متقابل را برای توسعه یک رویکرد متقابل DEA-game ادغام نمودند. در این روش از آنجا که روش کارآیی متقابل، ارزیابی همسالان را در نظر می‌گیرد و نظریه بازیهای مشارکتی امکان مذاکره عادلانه را فراهم میکند، همه DMU ها از طریق رویکرد جدید در مورد طرح تخصیص عادلانه به اجماع میرسند (Song et al., 2017).
فانگ و ژنگ (2016)، به گسترش مدل‌های متمرکز DEA ، برای تخصیص منابع بر اساس کارآیی درآمد در مجموعهای از DMU ها در محیط تصمیم‌گیری متمرکز پرداخته است. وی نشان داده است که رویکرد پیشنهادی نه تنها یک ابزار کارآمد برای تخصیص منابع بین DMUها بر اساس کارآیی درآمد است، بلکه راهنماییهایی را در مورد چگونگی شناسایی مناطق ضعیف ارائه میدهد (Fang & Zhang, 2016). لین (2011)، در مقالهای با عنوان «تخصیص هزینه‌های بهرهبرداری و تعیین اهداف با استفاده از تحلیل پوششی دادهها»، یک مدل تحلیل پوششی داده شبکه (DEA) از نوع ماتریسی برای ارزیابی عملکرد نسبی ساختار نوع ماتریس ارائه نمودند. نتایج پژوهش وی نشان میدهد که مدل جدید میتواند در ارزیابی عملکرد نسبی ساختار نوع ماتریس قابل اجرا باشد (Lin, 2011).
بررسی پژوهش‌های انجام شده در زمینه محاسبه کارآیی نشان میدهد که مبحث کارایی و استفاده از روش تحلیل پوششی داده در محاسبه کارایی فنی به طور گسترده به کار گرفته شده است اما استفاده از مدل ناپارامتریک تصادفی فراگیر دادهها (StoNED)1 در این زمینه مغفول مانده است. از مفاهیم DEA هنگامی میتوان استفاده نمود که تنها یک بازه زمانی مورد بررسی قرار گیرد و زمانی که هدف، بررسی تغییرات نمونههای مختلف در طول زمان باشد، لازم است از روشهای پیشرفتهتری استفاده نمود. روش StoNED، امکان بررسی کارایی واحدهای مختلف در طول زمان را فراهم میکند. لذا در این پژوهش به منظور محاسبه کارایی شرکتهای فعال در بورس اوراق بهادار تهران از روش StoNED و رویکرد دادههای پانلی بهره گرفته شده است.
2- روش‌شناسی پژوهش
روشهای محاسبه کارایی به دو دسته روشهای پارامتریک و غیرپارامتریک تقسیمبندی میشوند. از جمله روش‌هاي پارامتريك، روش تحليل مرزي تصادفي(SFA) مي‌باشد كه در آن ابتدا يك شكل خاص براي تابع توليد در نظر گرفته مي‌شود. سپس با يكي از روش‌هاي برآورد توابع كه در آمار و اقتصادسنجي مرسوم است، ضرايب مجهول (پارامترهاي) اين تابع برآورد مي‌شود و چون در روش مرزي تصادفي، پارامتر يا پارامترهايي از تابع برآورد ميگردند، جزء روش‌هاي پارامتريك محسوب مي‌شود. در اين روش براي محاسبه كارايي، مقدار حداكثر توليدي كه به طور فرضي از نهادهها قابل حصول است را برآورد كرده و سپس با داشتن مقدار توليد واقعي بنگاه، با تقسيم دومي بر اولي، مقدار حاصل را كارآيي مينامند (Mahdavi Esmaeilabadi & Mohammadrezaei, 2011).
تابعي كه با استفاده از حداكثر مقدار توليد بنگاههاي مختلف آن صنعت خاص برآورد مي‌شود را تابع توليد مرزي ميگويند. روش‌هاي پارامتريك مرزهاي تصادفي، موارد استفاده زيادي در پژوهشهاي مربوط به برآورد كارايي فني داشته است. روش پارامتري توابع توليد مرزي براي حالتهايي كه عوامل تصادفي و كنترلناپذير بيشتري دارند، به روش ناپارامتري ترجيح داده مي‌شود. در واقع مزيت اصلي روش پارامتريك مرزهاي تصادفي اين است كه قادرند خطاي حاصل از اثرات تصادفي (پارازيتي) را از اثرات ناشي از ناكارايي تشخيص دهند. روش ناپارامتریک بر پايه کار اقتصادداني به نام فارل بنا شده است. در اين روش نيازي به تعيين شکل صريح تابع توليد نيست و شامل مجموعهاي از تكنيك‌هاي برنامه‌ريزي خطي است كه مرز كارا را با استفاده از داده‌هاي مشاهده شده بنا مي‌كند و آنگاه به ارزيابي و اندازه‌گيري كارايي واحد تصميم‌گيري ميپردازد (Farsijani et al, 2012). تحليل پوششي دادهها (DEA)از پرکاربردترین و معروفترین روشهای ناپارامتریک براي ارزيابي کارايي و يا محاسبه بهره‌وري تعداد متناهي از واحدهاي تصميمگيرنده متجانس در حالت چند ورودي و چند خروجي است.
در این پژوهش، براي محاسبه کارایی فنی از مدل ناپارامتریک تصادفی فراگیر دادهها (StoNED) استفاده شده است. این مدل تلفیقی از مدل ناپارامتریک تحلیل فراگیر دادهها (DEA) که داراي قیود یکنواختی و تقعر است با مدل پارامتریک مرزي تصادفی می باشد. روش ناپارامتریک تصادفی فراگیر دادهها ((StoNED، ویژگی‌هاي هر دو روش ناپارامتریک تحلیل فراگیر دادهها و پارامتریک مرز تصادفی را دارد. در واقع در این روش مرز ناپارامتریک و جزء خطاي ترکیبی تصادفی می‌توانند به‌طور همزمان به دست آیند. مزیت این روش این است که فرض وجود فرم تابعی خاص را براي تابع تولید در روش پارامتریک مرز تصادفی حذف کرده و فرم تابعی انعطاف‌پذیر با ویژگی‌هاي تقعر، یکنواختی و همگنی را معرفی میکند. همچنین، در این روش جزء خطاي تصادفی در دادهها در نظر گرفته میشود. به منظور تخمین تابع تولید مرزی با استفاده از روش حداقل مربعات غیرپارامتری، مجموع مربعات جزء اخلال به حداقل میرسد (Shirzadi leskuklaie, Ghaderi & Nematollahi, 2022).
با توجه به فرآیند تولید با چند نهاده و چند ستانده، تکنولوژی تولید میتواند از طریق تولید مرزی F(x) رابطه (1) نشان داده شود (Shen & Lin, 2017). در رابطه (1)، x یک بردار m بعدی از نهادهها و 
جز خطا است. مرز تولید 
، حداکثر میزان تولید با استفاده از نهادهها را نشان میدهد. با فرض وجود تنها یک ستانده، عملکرد تولید میتواند به صورت رابطه (1) بیان شود:
(1) |
|
با استفاده از لگاریتم هر دو طرف رابطه (1)، رابطه (2) به دست میآید:
(2) |
|
در مدل مرزی تصادفی (SFA)، سعی میشود در کنار سنجش میزان عدم کارایی تأثیر عوامل تصادفی نیز مدنظر قرار گیرد. مشخصه اصلی این مدل، ترکیبی بودن جزء اخلال آن است که نشان میدهد، بخشی از انحراف نقاط مشاهده شده از تابع مرزي، ناشی از عدم کارایی و بخش دیگر ناشی از عوامل تصادفی است. بنابراین جز اخلال به شکل رابطه (3)، تعریف میگردد:
(3) |
| |||||||||||
(4) |
Subject to
|
رابطه غيرخطی (4) یک تابع تولید را از تمام توابع تولیدی که خواص پیوستگی، یکنواختی و تقارن برای به حداقل رساندن مجموع مربعات اخلال دارند، متمایز میکند. با استفاده از 
در رابطه (4) میتوان ناکارآمدی فنی را از جز اخلال جدا نمود. از روش گرادیان میتوان جهت تخمین 
و 
استفاده نمود:
(5) |
|
در رابطه (5)، M2 و M3 به شکل زیر بهدست میآیند:
|
|
با حل رابطه (4)، تابع تولید میانگین g(xi) به شکل رابطه (6) حاصل میشود:
(6) |
|
بنابراین تابع تولید مرزی از طریق رابطه (7) برآورد میشود:
(7) |
|
که در رابطه (7)، 
متوسط ناکارآمدی فنی است. با استفاده از و میتوان ناکارآمدی هر واحد را به شکل رابطه (8)، محاسبه نمود:
(8) |
|
در رابطه(8)، 
و 
تابع چگالی توزیع نرمال استاندارد و
تابع توزیع نرمال تجمعی است.
قلمرو زمانی پژوهش حاضر شامل دوره 10 ساله از ابتدای سال 1391 تا پایان سال 1401 میباشد که در طول این دوره از دادههای سالانه مربوط به متغیرهای مستقل و وابسته استفاده شده است. لازم به ذکر است داده های سال‌های 1392 و 1399 به دلیل نوسانات زیاد بورس در این دو سال، در مطالعه لحاظ نشده است. داده‌هاي مورد نياز پژوهش از سامانه جامع- اطلاع‌رساني ناشران (کدال) و همچنين سايت شرکت مديريت فناوري بورس اوراق بهادار تهران استخراج شده است. در این پژوهش 487 شرکت از 24 گروه صنعت مورد بررسی قرار گرفتند. صنایع مورد بررسی شامل صنایع غذایی به جز قند و شکر، شیمیایی، سیمان آهک و گچ، دارویی، خودرو و قطعات، فلزات اساسی، کانیهای غیرفلزی، سرمایه گذاری، بانکها، واسطه گری‌های پولی و مالی، قند و شکر، محصولات فلزی، لاستیک و پلاستیک، فرآوردههای نفتی، بیمه و بازنشستگی، دستگاه‌های برقی، حمل و نقل و انبارداری، کاشی و سرامیک، محصولات کاغذی، منسوجات، رایانه، زراعت و فعالیتهای وابسته، فعالیتهای کمکی، استخراج کانیهای فلزی میباشند. به منظور تخمین کارایی از اطلاعات مالی این شرکتها استفاده شده است و سه متغیر نسبت کل بدهی به داراییهای جاری، نسبت کل بدهی به داراییهای غیرجاری و نسبت کل بدهیها به جمع حقوق صاحبان سهام به عنوان ورودیها و متغیر نسبت سود عملیاتی به دارایی کل به عنوان خروجی در نظر گرفته شده است. توابع کارایی با استفاده از نرمافزار GAMS برآورد شده است.
3- نتایج و بحث
تعداد مشاهدات در هر یک از گروههای صنایع در جدول (1) گزارش شده است. بیشترین تعداد واحد صنعتی در گروه صنایع شیمیایی (62 واحد) و کمترین تعداد واحد صنعتی در گروههای استخراج کانیهای فلزی (5 و احد)، فعالیتهای کمکی (5 واحد) و زراعت و فعالیتهای وابسته به آن (7 واحد) میباشد.
جدول شماره (1): تعداد واحدهای مورد مطالعه در هر یک از گروههای صنعتی
نام صنعت | تعداد واحدها | نام صنعت | تعداد واحدها |
|---|---|---|---|
شیمیایی | 62 | لاستیک و پلاستیک | 16 |
سیمان آهک و گچ | 37 | فرآورده های نفتی | 15 |
دارویی | 35 | بیمه و بازنشستگی | 15 |
خودرو و قطعات | 35 | دستگاه‌های برقی | 14 |
فلزات اساسی | 30 | حمل و نقل و انبارداری | 13 |
غذایی به جز قند و شکر | 28 | کاشی و سرامیک | 12 |
کانی های غیرفلزی | 27 | محصولات کاغذی | 10 |
سرمایه گذاری | 26 | منسوجات | 10 |
استخراج کانی های فلزی | 5 | رایانه | 10 |
بانک ها | 20 | زراعت و فعالیتهای وابسته | 7 |
واطسه گری های پولی و مالی | 20 | فعالیتهای کمکی | 5 |
قند و شکر | 18 | محصولات فلزی | 18 |
کل واحدهای صنعتی | 487 | ||
مأخذ: یافتههای پژوهش |
|
| |
متوسط هر یک از متغیرهای نشاندهنده وضعیت مالی صنایع مورد بررسی در جدول (2) گزارش شده است. روند سه متغیر سود عملیاتی و سود خالص طی 10 سال اخیر صعودی بوده در حالیکه سود ناویژه تا سال 1399 دارای روند صعودی بوده و پس از آن روندی نزولی داشته است. ارقام مربوط به نسبت جاری نشان میدهد واحدهای مورد مطالعه به طور متوسط قادر به پرداخت تعهدات کوتاهمدت خود بودهاند. متوسط مقادیر سه نسبت جمع بدهیها به دارایی های جاری، جمع بدهیها به دارایی های غیرجاری و جمع بدهیها به جمع حقوق صاحبان سهام به ترتیب برابر 6/2، 6/7 و 2 میباشد و حاکی از ان است بیشتر دارایی واحدهای مورد بررسی از طریق منابع اعتباری نظیر وام تامین شده است و آورده سرمایهگذاران (صاحبان سهام) به مراتب کمتر از منابع اعتباری است. متوسط نسبت P/S به جز سال 1394 بسیار بالا بوده است. مقدار بالای این نسبت نشان میدهد واحدهای مورد بررسی فروشی به مراتب کمتر از ارزش داراییها داشتند. متوسط نسبت گردش داراییها در سال 1391 برابر 72/0 و در سال 1400 برابر 42/1 واحد بوده است. به عبارت دیگر این نسبت در طی دوره مورد مطالعه تقریبا 2 برابر شده است. روند رو به رشد این نسبت نشان میدهد، استفاده شرکتهای مورد مطالعه از داراییهایشان بهینهتر شده است.
نتایج مربوط به محاسبه کارایی شرکتها در نمودار (1) ارائه شده است. متوسط کارایی 24 گروه صنعت در این مطالعه برابر 64 درصد به دست آمده است. به عبارت دیگر واحدهای مورد مطالعه به طور متوسط بیش از نیمی از ظرفیت بالقوه خود را استفاده کردهاند. روند کارایی کل صنایع تقریبا منظم بوده و تغییرات کمی داشته است به طوریکه از 64 درصد در سال 1391 به 67 درصد در سال 1395 رسیده است. پس از آن روند کارایی صنایع مورد مطالعه نزولی بوده و به مقدار 66 درصد در سال 1401 رسیده است (نمودار 1). میانگین مقدار کارایی هر یک از گروههای صنعت در جدول (3) گزارش شده است.
جدول شماره (2): متوسط وضعیت مالی صنایع مورد مطالعه
1391 | 1393 | 1394 | 1395 | 1396 | 1397 | 1398 | 1400 | 1401 | |
جمع بدهیها به دارایی های جاری | 1/2 | 6/3 | 1/2 | 3/3 | 8/2 | 1/3 | 0/2 | 5/2 | 2/2 |
جمع بدهیها به دارایی های غیرجاری | 1/6 | 9/5 | 8/9 | 8/6 | 6/9 | 2/7 | 8/8 | 6/7 | 3/6 |
جمع بدهیها به جمع حقوق صاحبان سهام | 4/2 | 7/1 | 8/1- | 3/2 | 8/1 | 4/2 | 4/1 | 6/1 | 2/2 |
سود (زیان) خالص به فروش خالص | 0/3 | 0/4 | 0/3 | 0/7 | 0/4 | 0/6 | 0/3 | 0/5 | 4/0 |
نسبت سود عملیاتی به دارایی کل | 0/2 | 0/2 | 0/2 | 0/2 | 0/2 | 0/1 | 0/3 | 0/9 | 5/0 |
بهای تمام شده کالای فروش رفته به موجودی مواد و کالا | 8/9 | 0/8 | 1/8 | 8/16 | 8/138 | 8/224 | 8/176 | 4/454 | 4/23 |
P/S | 1367 | 2648 | 14 | 3182 | 3266 | 4359 | 279 | 241 | 187 |
سود ناویژه | 790762 | 1152350 | 1008509 | 1020947 | 1161775 | 1609436 | 2678766 | 4286698 | 3821542 |
سود (زیان) عملیاتی | 765783 | 1150266 | 933131 | 831160 | 909321 | 1055891 | 2147537 | 5308881 | 3514516 |
سود (زیان) پس از کسر مالیات | 691876 | 1062363 | 835915 | 741423 | 774053 | 891129 | 2013327 | 4914389 | 3385412 |
EPS ناخالص | 1382 | 1049 | 521 | 351 | 296 | 296 | 5214 | 1551 | 2354 |
EPS خالص | 1280 | 890 | 432 | 284 | 232 | 232 | 5125 | 1409 | 1851 |
نسبت گردش دارایی ها | 2/7 | 78/0 | 68/0 | 62/0 | 64/0 | 62/0 | 79/0 | 41/1 | 97/0 |
کارایی | 65/0 | 60/0 | 58/0 | 80/0 | 73/0 | 72/0 | 70/0 | 64/0 | 65/0 |
مأخذ: یافتههای پژوهش |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
جدول شماره (3): متوسط کارایی هر یک از صنایع مورد مطالعه طی دوره 1391 تا 1400
نام صنعت | 1391 | 1393 | 1394 | 1395 | 1396 | 1397 | 1398 | 1400 | 1401 | میانگین | انحراف معیار | ضریب تغییرات |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
شیمیایی | 0/42 | 0/38 | 0/32 | 0/38 | 0/38 | 0/41 | 0/36 | 0/42 | 42/0 | 0/39 | 0/03 | 0/08 |
سیمان آهک و گچ | 0/62 | 0/51 | 0/35 | 0/62 | 0/57 | 0/62 | 0/65 | 0/42 | 42/0 | 0/53 | 0/10 | 0/19 |
خودرو و قطعات | 0/58 | 0/58 | 0/43 | 0/57 | 0/55 | 0/45 | 0/43 | 0/4 | 40/0 | 0/49 | 0/07 | 0/15 |
دارویی | 0/38 | 0/22 | 0/11 | 0/25 | 0/27 | 0/37 | 0/26 | 0/52 | 53/0 | 0/32 | 0/13 | 0/40 |
فلزات اساسی | 0/61 | 0/51 | 0/62 | 0/73 | 0/68 | 0/61 | 0/66 | 0/6 | 61/0 | 0/63 | 0/06 | 0/09 |
غذایی به جز قند و شکر | 0/59 | 0/56 | 0/58 | 0/68 | 0/72 | 0/61 | 0/53 | 0/47 | 47/0 | 0/58 | 0/08 | 0/14 |
کانی های غیرفلزی | 0/67 | 0/71 | 0/53 | 0/63 | 0/57 | 0/47 | 0/65 | 0/53 | 54/0 | 0/59 | 0/08 | 0/13 |
سرمایه گذاری | 0/35 | 0/51 | 0/45 | 0/62 | 0/61 | 0/57 | 0/53 | 0/49 | 49/0 | 0/51 | 0/08 | 0/15 |
بانک ها | 0/36 | 0/35 | 0/31 | 0/42 | 0/37 | 0/4 | 0/41 | 0/46 | 88/0 | 0/89 | 0/06 | 0/07 |
واطسه گری های پولی و مالی | 0/72 | 0/66 | 0/65 | 0/77 | 0/62 | 0/68 | 0/68 | 0/78 | 46/0 | 0/39 | 0/05 | 0/12 |
قند و شکر | 0/79 | 0/6 | 0/51 | 0/6 | 0/46 | 0/61 | 0/63 | 0/53 | 79/0 | 0/71 | 0/06 | 0/08 |
محصولات فلزی | 0/77 | 0/51 | 0/62 | 0/45 | 0/44 | 0/43 | 0/72 | 0/66 | 54/0 | 0/59 | 0/09 | 0/15 |
لاستیک و پلاستیک | 0/82 | 0/35 | 0/65 | 0/62 | 0/68 | 0/69 | 0/68 | 0/68 | 67/0 | 0/59 | 0/12 | 0/21 |
فرآورده های نفتی | 0/37 | 0/42 | 0/45 | 0/53 | 0/46 | 0/48 | 0/46 | 0/87 | 69/0 | 0/65 | 0/12 | 0/18 |
بیمه و بازنشستگی | 0/87 | 0/85 | 0/82 | 0/77 | 0/83 | 0/82 | 0/35 | 0/62 | 88/0 | 0/55 | 0/18 | 0/33 |
دستگاه‌های برقی | 0/56 | 0/87 | 0/71 | 0/88 | 0/72 | 0/65 | 0/63 | 0/76 | 63/0 | 0/73 | 0/16 | 0/23 |
حمل و نقل و انبارداری | 0/91 | 0/91 | 0/92 | 0/92 | 0/86 | 0/82 | 0/81 | 0/79 | 77/0 | 0/73 | 0/10 | 0/114 |
کاشی و سرامیک | 0/96 | 0/95 | 0/93 | 0/91 | 0/94 | 0/93 | 0/93 | 0/76 | 80/0 | 0/86 | 0/05 | 0/06 |
محصولات کاغذی | 0/68 | 0/65 | 0/64 | 0/68 | 0/7 | 0/68 | 0/68 | 0/75 | 77/0 | 0/90 | 0/07 | 0/08 |
منسوجات | 0/52 | 0/28 | 0/74 | 0/71 | 0/85 | 0/78 | 0/8 | 0/78 | 76/0 | 0/69 | 0/04 | 0/05 |
رایانه | 0/64 | 0/77 | 0/65 | 0/95 | 0/81 | 0/77 | 0/68 | 0/72 | 79/0 | 0/69 | 0/17 | 0/25 |
زراعت و فعالیتهای وابسته | 0/71 | 0/84 | 0/81 | 0/77 | 0/86 | 0/77 | 0/71 | 0/94 | 73/0 | 0/75 | 0/09 | 0/12 |
فعالیتهای کمکی | 0/68 | 0/61 | 0/66 | 0/65 | 0/88 | 0/82 | 0/86 | 0/86 | 95/0 | 0/82 | 0/08 | 0/10 |
استخراج کانی های فلزی | 0/42 | 0/38 | 0/32 | 0/38 | 0/38 | 0/41 | 0/36 | 0/42 | 87/0 | 0/77 | 0/11 | 0/14 |
مأخذ: یافتههای پژوهش
نمودار شماره (1): کارایی کل صنایع مورد مطالعه در دوره 1391 تا 1401
نتایج جدول (3) نشان میدهد، محصولات کاغذی، صنایع بانکداری، کاشی و سرامیک و فعالیتهای کمکی به ترتیب با متوسط کارایی 90، 89 ، 86 و 82 درصد نسبت به سایر صنایع از وضعیت بهتری در بکارگیری منابع خود برخوردارند. کمترین کارایی به صنایع دارویی، واسطه‌گری‌های پولی و مالی و شیمیایی، با میانگین کارایی 32، 39 و 39 درصد میباشد. مابقی صنایع دارای کارایی متوسط هستند و مقدار کارایی آنها از 40 تا 70 درصد متغیر است. بررسی ضریب تغییرات کارایی هر یک از صنایع نیز نشان میدهد منسوجات، کاشی و سرامیک و بانکها نوسان کمتری نسبت به سایر صنایع داشتند و تغییرات کارایی در این گروهها کمتر بوده است. در مقابل صنایع دارویی و بیمه و بازنشستگی دارای بیشترین نوسان در کارایی هستند. روند تغییرات کارایی شرکتهای با بیشترین (محصولات کاغذی، صنایع بانکداری، کاشی و سرامیک و فعالیتهای کمکی) و کمترین (صنایع دارویی، واسطه‌گری‌های پولی و مالی و شیمیایی) کارایی در ادامه مطالب بیان شده است.
متوسط کارایی صنعت بانکداری طی دوره ۱۳۹۱ تا ۱۴01 دارای روند افزایشی بوده است به طوری که از 78 درصد سال ۱۳۹۱ به 88 درصد در سال 1401 رسیده است. در بین صنایع مورد بررسی به جز واحدهای بانک اقتصاد نوین، بانک رفاه کارگران، بانک سامان، بانک صادرات ایران و بانک قوامین مابقی واحدها در برخی از سالها دارای کارایی واحد بودند. در بین واحدهای دارای کارایی واحد، بانک حکمت ایرانیان در تمام دوره دارای کارایی واحد بوده است و از این واحد به عنوان تنها واحد کارا در این صنعت میتوان نام برد.
متوسط کارایی صنعت محصولات کاغذی طی دوره ۱۳۹۱ تا ۱398 تقریبا ثابت بوده است (نمودار 2). متوسط کارایی دو گروه تولید خمیر کاغذ، کاغذ و مقوا و تولید کاغذ و مقوای موجدار و محفظه آنها به ترتیب برابر 92 و 85 درصد میباشد. بررسی کارایی واحدها نشان میدهد تمام شرکتهای فعال در زمینه محصولات کاغذی در برخی از سالها دارای کارایی واحد بودند. در بین واحدهای فعال در محصولات کاغذی شرکتهای کارتن ایران و کاغذسازی کاوه در تمام دوره مورد مطالعه دارای کارایی واحد بوده و میتوان این واحدها را به عنوان واحدهای کارا در این صنعت نام برد.
نمودار شماره (2): روند کارایی طبقات صنعت محصولات کاغذی طی دوره 1391 تا 1401
متوسط کارایی صنعت کاشی و سرامیک برابر 86 درصد میباشد. در بین شرکتهای مورد بررسی تمام واحدها به جز شرکت کاشی نیلو و چینی ایران در برخی از سالها دارای کارایی واحد بودند. در بین واحدهای نام برده شرکت کاشی سینا در تمام سال‌های مورد بررسی، دارای کارایی واحد بوده است.
متوسط کارایی صنعت فعالیتهای کمکی طی دوره ۱۳۹۱ تا 1401 دارای روند افزایشی بوده است به طوری که از 71 درصد سال ۱۳۹۱ به 95 درصد در سال 1401 رسیده است. بررسی کارایی واحدهای فعال در صنعت نشان میدهد، تمام این واحدها در برخی از سالها دارای کارایی واحد بودند. در بین واحدهای نام برده شرکت فرابورس ایران در تمام سال‌های مورد بررسی، دارای کارایی واحد بوده است و از این واحد به عنوان تنها واحد کارا در این صنعت میتوان نام برد.
متوسط کارایی صنعت واسطهگری پولی و مالی نیز طی دوره ۱۳۹۱ تا 1401 دارای روند منظمی نبوده است (نمودار3). کارایی این شرکتها در سال 1401 به 46 درصد کاهش یافته است. در بین سه طبقه فعال در صنعت واسطهگری مالی و پولی، لیزینگهای مالی کارایی پایین تری نسبت به سایر طبقات دارند.
نمودار شماره (3): روند کارایی طبقات مختلف در صنعت واسطهگری پولی و مالی طی دوره 1391 تا 1401
مقادیر کارایی شرکتهای شیمیایی در نمودار (4) گزارش شده است. متوسط کارایی واحدهای شیمیایی طی دوره ۱۳۹۱ تا ۱۴01 دارای روند نامنظم بوده است. بررسی مقادیر کارایی واحدها نشان میدهد، هیچ یک از واحدها در دوره مورد بررسی دارای کارایی واحد نبوده و به طور کامل از ظرفیت خود استفاده نکرده است. در بین واحدهای مورد بررسی، متوسط کارایی صنایع کود و ترکیبات نیتروژن به جز سال 1400 بیشتر از سایر واحدها بوده است و واحدهای الیاف مصنوعی نیز دارای کمترین کارایی بوده و به طور متوسط از 10 درصد ظرفیت خود استفاده کردند (نمودار 4).
نمودار شماره (4): روند کارایی هر یک از طبقات صنایع شیمیایی طی دوره 1391 تا 1401
متوسط کارایی صنعت دارویی طی دوره ۱۳۹۱ تا ۱۴01 دارای تغییرات بسیار زیادی بوده است. محاسبه ضریب تغییرات مربوط به کارایی هریک از واحدها نشان میدهد، شرکتهای دارو لقمان، دارو زهراوی، زاگرس فارمد پارس، سینادارو، شیرین دارو، فرآورده تزریقی، سبحان دارو، داروسازی قاضی، سر. دارویی تامین و مواد داروپخش دارای بیشترین نوسانات در کارایی هستند و از روند باثباتی در طی دوره مورد بررسی برخوردار نیستند. تقسیمبندی شرکت های مورد بررسی بر اساس متوسط کارایی نشان میدهد، تنها شرکت دارو سبحان از نظر کارایی نسبت به سایر واحدها در وضعیت بهتری قرار دارد. با توجه به موارد ارائه شده پیشنهادات ذیل در جهت بهبود کارایی صنایع مورد بررسی ارائه میگردد:
1. از آنجاییکه اطلاعات مورد استفاده در این مطالعه به صورت اسنادی جمعآوری شده است، پیشنهاد میگردد در تحقیقات آتی با استفاده از اطلاعات مربوط به مشخصات هر یک از واحدها (نظیر تعداد و کیفیت نیرویکار، نوع مدیریت و مهارت مدیر، سایر ویژگیها) و بکارگیری الگوهای جدید مانند الگوهای چندسطحی همزمان اثرات سه سطح ویژگیهای واحد، صنعت و زمان برای تعیین عوامل اثرگذار بر کارایی در نظر گرفته شود.
2. بررسی ساختار هزینهای هر یک از صنایع به منظور کاهش هزینهها و بهبود نسبتهای مالی مرتبط با هزینه نظیر حاشیه سود و بازده داراییها
3. پایش رفتار تولید و هزینه هر یک از صنایع به منظور افزایش کارایی و راندمان آنها.
4-منابع
1. Alirezaei, M.R., Rakhshan, F., Banikhuei, B. (2019). The application of cross-functional data coverage analysis in the selection of the stock portfolio of 20 reputable stock exchange companies, Journal of decision making and research in operations, 3(1): 24-40. (In Persian)
2. Dehnokhalaji, A., Ghiyasi, M., and Korhonen, P. (2017). Resource allocation based on cost efciency, Journal of the Operational Research Society, 68(10): 1279–1289.
3. Fanaei, S.M. (2010). Knowledge of the stock market and capital market, the history and reasons for the creation of the stock exchange, Stock Exchange Monthly, 86: 74- 79. (In Persian)
4. Fang, L., and Zhang, C.Q. (2008). Resource allocation based on the DEA model, Journal of the Operational Research Society, 59(8): 1136–1141.
5. Farsijani, H., Arman, M.H., Hosseinbeigi, A., Jalili, A. (2012). Presenting the data envelopment analysis model with an input-output approach, the perspective of industrial management, 1: 39- 56. (In Persian)
6. Kaidpour, F., Sayadmanesh, Sh., Salmani, E., Sadeghi, Z. (2022). Measuring the efficiency and productivity of cement industry companies of Tehran Stock Exchange by data envelopment analysis approach and Malmquist productivity index in gray environment, Innovation management and operational strategies, 1 (4): 38-63. (In Persian)
7. Khatir, M. (2018). Budgeting based on robust-fuzzy performance, an excellence-oriented approach in hospital budget modeling, Journal of management research in Iran, 21 (2): 179-198. (In Persian)
8. Kuosmanen, T., Kortelainen, M. (2012). Stochastic non-smooth envelopment of data: semiparametric frontier estimation subject to shape constraints. Journal of Production Analysis, 38, 11 –28.
9. Lin, R. (2011). Allocating fxed costs or resources and setting targets via data envelopment analysis, Applied Mathematics and Computation, 217(13): 6349–6358.
10. Mahdavi Esmaeilabadi, M., Mohammadrezaei, R. (2011). Comparative analysis of technical efficiency studies of Iran's agricultural sector, Business surveys, 40: 99-113. (In Persian)
11. Shahvalizadeh, A. (2021). The effect of using performance-based budgeting on improving the quality of financial reporting (case study: social security of Ardabil province), Perspective Journal of Accounting and Management, 31 (3), 137-154. (In Persian)
12. Shen, X., & Lin, B. (2017). The shadow prices and demand elasticities of agricultural water in China: A StoNED-based analysis. Resources, Conservation and Recycling, 127, 21-28.
13. Shirzadi leskuklaie, S., Ghaderi, P., Nematollahi, Z. (2022). Technical efficiency of water consumption in Iran's agriculture sub-sector using non-parametric stochastic data envolvement model, Water and Irrigation Management Quarterly, 12 (1), 87-98. (In Persian)
14. Soltanpanah, H., Dadashi, A., Zarei, S. (2014). Investigating the level of efficiency of the Tehran Stock Exchange companies based on the data envolvement analysis technique, Industrial Management Quarterly, 8 (24), 39- 53. (In Persian)
15. Yang, T., Wang, P., and Li, F. (2018). Centralized Resource Allocation and Target Setting Based on Data Envelopment Analysis Mode, Journal of Mathematical Problems in Engineering, 20(18), 1-10.
Ghasem Moazeni
PhD Candidate of Accounting, Isfahan Branch (Khorasgan), Islamic Azad University, Isfahan, Iran
Mohammad Mehdi Khoshuei (Corresponding Author)
Assistant Professor of Accounting, Isfahan Branch (Khorasgan), Islamic Azad University, Isfahan, Iran
Email: gmoazeni@yahoo.com
Dariush Forughi
Associate Professor of Accounting, Isfahan Branch (Khorasgan), Islamic Azad University, Isfahan, Iran
Abstract
This research examines the efficiency of companies active in the Tehran Stock Exchange. To this end, data from 487 different companies across 24 industrial groups was utilized, with information available for the period from 2012 to 2021 (the years 2013 and 2020 were excluded from the study due to stock market fluctuations). The efficiency of each industry was estimated by a Non-parametric Stochastic method, with three variables - the ratio of total debt to current assets, the ratio of total debt to non-current assets, and the ratio of total debt to total equity - considered as inputs, and the ratio variable of operating profit to total assets as output. Based on the results obtained, the average efficiency of industries in this study is 64%. An examination of the efficiency of various industries revealed that the paper products, banking, ceramics, and auxiliary activities sectors have average efficiencies of 90%, 89%, 86%, and 82%, respectively, indicating a better utilization of resources compared to other industries. In light of the aforementioned points, monitoring the production and cost behavior of each industry has been suggested to enhance their efficiency and performance.
Keywords: efficiency, data envelopment analysis, Stock Exchange companies, StoNED.
[1] Inclusive Non-parametric Stochastic Model of Data
