خوانشی بر گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت تاریخی با بهره گیری از نظریه داده بنیاد (مورد پژوهی: شیراز)
الموضوعات :
سعیده قادری
1
(گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران)
زهرا سادات سعیده زرآبادی
2
(گروه شهرسازی، دانشکده عمران، معماری و هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران)
مجتبی رفیعیان
3
(عضو هیات علمی گروه شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: گردشگری میراثی, نظریه داده بنیاد, شیراز, بازآفرینی بافت تاریخی,
ملخص المقالة :
بارزترین شاخصه بافت های تاریخی شهرها، میراث شهری ملموس و ناملموس ارزشمند و ظرفیت های قابل عرضه و واجد اهمیت است که مورد کم توجهی تصمیم سازان و تصمیم گیران قرار می گیرد. گردشگری میراثی به دلیل نقشی که در ایجاد مزیت های رقابتی در مقیاس ملی و محلی دارد یکی از ابزارهای مهم بازآفرینی بافت های تاریخی شهرها محسوب می شود، این نقش توجه توأمان به حفاظت و توسعه بافت های تاریخی را مدنظر قرار می دهد. استفاده از گردشگری میراثی در مناطق تاریخی می تواند به بازآفرینی شهری موفق این بافت ها کمک نماید. پژوهش حاضر درصدد آن است تا دارایی‌ها و ظرفیت های موجود در حوزه گردشگری میراثی را شناسایی نماید و خوانشی بر الگوی گردشگری میراثی در بازآفرین بافت تاریخی شیراز داشته باشد. این پژوهش برگرفته از پارادایم تفسیرگرایی است، رویکرد آن استقرایی، نوع پژوهش کاربردی – توسعه ای و ماهیت آن توصیفی – تحلیلی است و در زمره رویکردهای کیفی قرار می گیرد، روش گردآوری داده ها اسنادی، پیمایشی و روش نمونه گیری هدفمند است و تجزیه و تحلیل داده های آن نیز بر اساس کدگذاری باز، محوری و گزینشی است برای تبیین الگو از راهبردهای نظریه داده بنیاد استفاده گردیده است. در این پژوهش جهت دستیابی به اهداف آن با 12 نفر از افراد متخصص که شامل بهره وران و استفاده کنندگان، ذی نفوذان و ذی مدخلان بافت بودند مصاحبه های عمیق نیمه ساختار انجام گردید. بر اساس نظریه داده بنیاد، اسناد گردآوری شده در 175 کد باز، 131 مفهوم، 49 مقوله فرعی و 15 مقوله اصلی تحلیل شدند. نتیجه خوانش بیانگر این است که الگوی گردشگری میراثی در بازآفرینی بافت تاریخی شیراز، باید آموزش و پرورش، گردشگری فرهنگی، اجتماعی و مذهبی، گردشگری کالبدی، رویدادمحوری، ارزش های سنتی، میراث معنوی و انسجام اجتماعی را مدنظر قرار دهد، همزمان با آن ظرفیت سازی، الگوسازی، ترویج و تشویق، تعامل، همکاری و کنش گری در بستر تدوین و بازبینی قوانین ملی و محلی، تسهیلگری و میانجیگری، تسهیل کردن و اختیار دادن زمینه بروز خلاقیت کالبدی، مشارکت مردمی و سرزندگی اجتماعی فراهم شود و منتج به تقویت هویت کالبدی، فرهنگی و اجتماعی گردد.
_||_
خوانشی بر گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت تاریخی با بهره گیری از نظریه داده بنیاد (مورد پژوهی: شیراز)
چکیده
مقدمه: بارزترین شاخصه بافت های تاریخی شهرها، میراث شهری ملموس و ناملموس ارزشمند و ظرفیت های قابل عرضه و واجد اهمیت است که مورد کم توجهی تصمیم سازان و تصمیم گیران قرار می گیرد. گردشگری میراثی به دلیل نقشی که در ایجاد مزیت های رقابتی در مقیاس ملی و محلی دارد یکی از ابزارهای مهم بازآفرینی بافت های تاریخی شهرها محسوب می شود، این نقش توجه توأمان به حفاظت و توسعه بافت های تاریخی را مدنظر قرار می دهد. استفاده از گردشگری میراثی در مناطق تاریخی می تواند به بازآفرینی شهری موفق این بافت ها کمک نماید.
هدف: پژوهش حاضر درصدد آن است تا دارایی‌ها و ظرفیت های موجود در حوزه گردشگری میراثی را شناسایی نماید و خوانشی بر الگوی گردشگری میراثی در بازآفرین بافت تاریخی شیراز داشته باشد.
روش: این پژوهش برگرفته از پارادایم تفسیرگرایی است، رویکرد آن استقرایی، نوع پژوهش کاربردی – توسعه ای و ماهیت آن توصیفی – تحلیلی است و در زمره رویکردهای کیفی قرار می گیرد، روش گردآوری داده ها اسنادی، پیمایشی و روش نمونه گیری هدفمند است و تجزیه و تحلیل داده های آن نیز بر اساس کدگذاری باز، محوری و گزینشی است برای تبیین الگو از راهبردهای نظریه داده بنیاد استفاده گردیده است. در این پژوهش جهت دستیابی به اهداف آن با 12 نفر از افراد متخصص که شامل بهره وران و استفاده کنندگان، ذی نفوذان و ذی مدخلان بافت بودند مصاحبه های عمیق نیمه ساختار انجام گردید. بر اساس نظریه داده بنیاد، اسناد گردآوری شده در 175 کد باز، 131 مفهوم، 49 مقوله فرعی و 15 مقوله اصلی تحلیل شدند.
نتیجه گیری: نتیجه خوانش بیانگر این است که الگوی گردشگری میراثی در بازآفرینی بافت تاریخی شیراز، باید آموزش و پرورش، گردشگری فرهنگی، اجتماعی و مذهبی، گردشگری کالبدی، رویدادمحوری، ارزش های سنتی، میراث معنوی و انسجام اجتماعی را مدنظر قرار دهد، همزمان با آن ظرفیت سازی، الگوسازی، ترویج و تشویق، تعامل، همکاری و کنش گری در بستر تدوین و بازبینی قوانین ملی و محلی، تسهیلگری و میانجیگری، تسهیل کردن و اختیار دادن زمینه بروز خلاقیت کالبدی، مشارکت مردمی و سرزندگی اجتماعی فراهم شود و منتج به تقویت هویت کالبدی، فرهنگی و اجتماعی گردد.
واژه های کلیدی: گردشگری میراثی، بازآفرینی بافت تاریخی، نظریه داده بنیاد، شیراز
میراث یکی از عناصر جدایی ناپذیر مناطق تاریخی است، به عنوان یادبود ما که از گذشته باقی مانده، آنچه که امروز با آن زندگی می کنیم و آنچه که به نسل های آینده منتقل می کنیم تعریف شده است. میراث فرهنگی و طبیعی ما، منابع غیرقابل جایگزین زندگی و الهام بخش زندگی است. در زمینه میراث، حفاظت و توسعه در کنار یکدیگر مطرح هستند، در حالی که هدف حفاظت، حفظ میراث تاریخی به گونه ای با اطمینان به نسل های آینده به عنوان ویژگی هویت موروثی است، اما توسعه قصد دارد با استفاده از یک جامعه و محیط آن سود ببرد. حفظ متعادل این دو دیدگاه متناقض نیازمند درجات مختلفی از تجدید حیات است و این شامل ادغام میراث تاریخی، ارث و حس مکان با نیازهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی معاصر است. میراث تاریخی شهری به عنوان دارایی های محافظتی تعریف شده است که مورد توجه توسعه شهری است، میراث تاریخی شهری را عمدتا شامل آثار تاریخی، مناطق مسکونی تاریخی، مراکز تاریخی شهر و عناصر غیر محسوس، با نقش تعیین کننده ای برای استفاده از فضا و محیط ساخته شده بر می شمارند، همینطور حفاظت و ترویج میراث شهری را باعث بهبود رقابت ساختاری سراسری و مزایای مکانی خاص در رابطه با شهرهای دیگر می دانند (2017 , Zhou et al).
یکی از رویکردهایی که می تواند پتانسیل موجود در مناطق میراثی را فعال کند، گردشگری است. میراث جاذبه اصلی برای گردشگری است (, Afkhami et al 2016). گردشگری به دلیل نقشی که در ساخت شغل های جدید و ایجاد مزیت های رقابتی در مقیاس ملی و محلی دارد یکی از ابزارهای مهم بازآفرینی بافت های تاریخی محسوب می شود و در ابعاد مختلف کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورد تأکید است. از دیدگاه (,Khalid 2010) با تقویت گردشگری می توان به حفاظت از بافت های تاریخی دست پیدا کرد. استفاده از گردشگری در مناطق تاریخی می تواند به حل مشکلات شهری و دستیابی به بازآفرینی شهری موفق این مناطق کمک کند، وجود فراوان سایت های میراث در منظره های گردشگری معاصر به این معنی است که دیدن ترکیبی از این سایت ها و محل های سکونت معمولی در محلات شهری رایج تر خواهد بود (,Qiana and Li 2017 ). گردشگری میراث نسبت به سایر بخش ها به ویژه در کشورهای درحال توسعه رشد زیادی دارد (, Afkhami et al 2016).
بافت تاریخی شیراز به جهت وجود عناصر شاخص متعددش مکان زندگی و مراجعه بسیاری از مردم است. مردمی که گاه با هدف زیارت حرم های مطهر امام زادگان و گاه با نیت بازدید از میراث ناملموس و بناهای ارزشمند تاریخی در آن حضور می یابند. بازآفرینی شهری دیدگاهی یکپارجه و کامل است اما از بررسی اقداماتی که با عنوان بازآفرینی در بافت تاریخی شیراز مطرحند این نگرش چندبعدی دیده نمی شود و در عمل تأکید بر مداخلات کالبدی در مجموعه ها و بناهای تاریخی وجود دارد. گاهی اوقات نیز این اقدامات بدون توجه به پیوست های فرهنگی و اجتماعی تهیه می شوند. بدین صورت که شناخت صحیحی از هویت فرهنگی، ویژگی های ارزشی و معنوی، سنت ها و باورهای مردم که موثر بر گردشگری میراثی هستند صورت نمی گیرد. این نوع گردشگری به‌عنوان موتور محرکه بازآفرینی مناطق تاریخی از مهم‌ترین مواردی است که نیازمند اتخاذ الگوهای منسجم متناسب با پتانسیل‌ها و شرایط بومی هر منطقه است. از این رو این پژوهش درصدد آن است تا دارایی‌ها و ظرفیت های موجود در حوزه گردشگری میراثی را شناسایی نماید و خوانشی بر الگوی گردشگری میراثی در بازآفرین بافت تاریخی شیراز داشته باشد.
پیشینه و مبانی نظری تحقیق
بررسی پژوهش های پیشین نشان می دهد با وجود فراوانی مطالعه با محوریت گردشگری میراثی تحقیقات کاملی به منظور خوانش نقش این مفهوم در بازآفرینی بافت تاریخی صورت نپذیرفته است و به دلیل تأثیر قابل توجه گردشگری میراثی در اجرای بازآفرینی بافت های تاریخی و به ویژه بافت تاریخی شیراز ضروری است این پژوهش انجام گیرد. (2023,Zhang et al) معتقدند تاریخ و فرهنگ شهر اغلب از طریق میراث به نمایش گذاشته می‌شود که راهی برای جذب گردشگر به شهر است. در گردشگری میراثی (2017 ,Zhou et al) توسعه مجدد منطقه ای با ارزش های تاریخی و فرهنگی را، روند اجتناب ناپذیر توسعه شهری می دانند. سیاست گذاران و محققانی مانند (,Qiana and Li 2017 ) در مورد افزایش نفوذ توسعه گردشگری به زندگی روزمره شهروندان محلی در محله های تاریخی نیز هشدار می دهند و نگرانی های درباره آن دارند. از نظر اقتصادی، گردشگری ممکن است به اذعان (Chahardowli and Sajadzadeh 2022,) شامل تعارض منافع و تداخل با زندگی روزمره ساکنان محلی، به ویژه در بخش مسکونی باشد، ارتقاء ارزش زمین، افزایش مشارکت اجتماعی و حفظ و احیای بناهای تاریخی ارزشمند می تواند جبران نقص کند. از نظر اجتماعی درباره از بین رفتن فعالیت های روزمره سنتی در بافت های تاریخی، طبق بررسی و تاکید افراد مختلفی مانند (,Park 2014 )، (,Wang 2012 )، (,Qiana and Li 2017 ).) دلایلی مانند عدم حضور رسمی مشارکت جامعه در حفظ و توسعه میراث شهری که باعث تغییر زندگی سنتی در مراکز تاریخی و تبدیل آن ها به پارک های تاریخی توریستی بدون جمعیت محلی و فعالیت های سنتی می شود. از جنبه های ذکر شده و همچنین کالبدی و قانونی افرادی مانند (Smith et al , 2011) و (,Park 2014) درباره تأکید زیاد بر میراث شهروندان عادی، گروه های حاشیه نشین و جوامع نابود شده هشدار داده اند و معتقدند که شهروندان محلی ممکن است سیاست ها را به سمت کسب مزیت های خود برای دستیابی به اهدافشان تفسیر یا هدایت کنند و با قوانینی که در تنازع با منافعشان است مخالفت کنند.
درباره اثرات گردشگری میراثی در محله های تاریخی نظرات مثبت و منفی توامان وجود دارد، و افرادی مانند ( 2008,Huimin Gu and Chris Ryan ) ، (,Wang 2012)، (,Yan 2017) و (,Qiana and Li 2017 ) معتقدند که گردشگری میراثی ممکن است باعث اعیانی سازی1 شود، این گونه که جمعیت مرفه بیشتری را به محله های تاریخی ببرد، ارزش ملک را برای مالکان بهبود دهد ولی طبقه فقیر را به بیرون براند. یکی از مسائل بسیار مهم در بافت های تاریخی بحث حفظ ساکنان اصلی محلی در آن ها و رونق گرفتن زندگی روزمره سنتی است. در این مورد (,Qiana and Li 2017 ) اظهار داشته اند که وجود عملکرد مسکونی در حفظ تسهیلات و امکانات اجتماعی- فرهنگی محله و شیوه سنتی زندگی روزمره، اساسی است. اقدامات و سیاست هایی که می تواند به تقویت بعد اجتماعی در بافت های تاریخی کمک کند.
درباره منافع اقتصادی گردشگری در بافت های تاریخی (Chahardowli and Sajadzadeh 2022,) بر نقش آن جهت بهبود مشارکت اجتماعی، احساس تعلق و خودانگیختگی اجتماعی و تأثیر آن بر بازآفرینی بهتر مراکز تاریخی شهرها اذعان کرده اند. منافع اقتصادی گردشگری را (,Khalid 2010) به سه نوع مختلف طبقه بندی کرده است: مستقیم، غیرمستقیم و القا شده. به بیان (Nuryanti , 1996) در نواحی میراثی گردشگران، افراد محلی و مکان های میزبانی باید به طور متقابل در تعامل باشند تا نیازهای هر فرد را برآورده سازند. حفاظت و احیا در مرکز این نیازها قرار دارد. برای افراد محلی، حفظ ارزش ها و معانی شیوه ها و محیط آن ها که شامل جنبه های زیر است: فرهنگی، تاریخی، سنتی، هنری، اجتماعی، اقتصادی، عملکردی، محیطی، و تجربی. برای بازدیدکنندگان، حفظ ارزش ها، معانی و شیوه ها پیش نیاز هر گونه درک شخصیت اصلی مکان است. به اعتقاد (,Hu 2007 ) اقدامات گردشگری در کنار سایر گزینه های توسعه می تواند در زمینه بافت های تاریخی در نظر گرفته شود.
ایده دیگری که به حفاظت از منابع میراثی و بازدید از میراث ملموس و ناملموس و محل های سکونت افراد محلی کمک می کند، ایده مسیر میراثی است، از نظر (,Khalid 2010) مسیر2 میراثی، یکی از تجلیات کالبدی تعاملات بین بازدیدکنندگان، افراد محلی و مکان میزبان است. مسیرهای میراثی باید به تعامل میان حفاظت و توانمندسازی، تفسیر و توسعه اقتصادی محلی پاسخ دهند. همچنین افراد محلی به عنوان بخش جدایی ناپذیر از مکان میراث، می توانند نیروی حیاتی در یک منطقه داشته باشند و در نتیجه به حفظ فضایی مساعد جهت گردشگری کمک کنند. این تعاملات بر اساس یک مجموعه ای از نیازها است که هر بازیکن وارد این تعاملات می شود تا خواسته هایش برآورده شود. مسیر میراثی تمام این تعاملات را پوشش می دهد. مداخلات حفاظتی و توانمندسازی در مناطق تاریخی، پیش نیاز هستند، آن ها عمل لازم جهت قادرساختن دارایی های جامعه برای ایفای نقش اختصاص داده شده در توسعه را دارند. آن ها مستقیما با دارایی های اجتماعی و رفاه کالبدی خود سر وکار دارند. تفسیر این مورد براساس انتخاب هایی است که توسط جامعه محلی در مورد چگونگی به تصویر کشیدن منطقه میراثی انجام می شود؛ یک تفسیر خوب می تواند تعداد بیشتری از گردشگران را جذب کند. در نهایت، جنبه اقتصادی محلی حوزه ای است که از طریق آن تاثیرات مستقیم یافته های توسعه را می توان اندازه‌گیری کرد. البته (,Qiana and Li 2017 ) بیان می کنند که شهروندان محلی لزوما به حفظ کالبدی ساختمان های میراثی به عنوان یک ابزار موثر برای حفظ روش سنتی زندگی روزمره توجه نمی کنند. می توان با اعتقادی که (,Khalid 2010) دارد مبنی بر اینکه گردشگری برای مردم محلی می تواند توانمندسازی مناطق تاریخی را ترویج کند و در نتیجه زندگی ساکنان را بهبود بخشد، همچنین علاوه بر این، برای مردم محلی، مهم ترین فواید گردشگری، به احتمال زیاد در بعد اقتصادی، به شکل افزایش درآمدها و فرصت های شغلی می تواند باشد، مردم را به این کار ترغیب کرد. با این توصیف حضور افراد محلی به عنوان نیروی حیاتی در این حوزه زمینه مشارکت و خلاقیت آن ها را نیز فراهم می کند.
میراث فرهنگی نقش مهمی در ارتقای توسعه گردشگری شهری و توسعه پایدار شهرها ایفا می‌کند، به نظر می‌رسد برنامه‌ریزی مسیر گردشگری نقش تعیین‌کننده‌ای در پایداری آن داشته باشد، گردشگری مبتنی بر مسیرها برای توسعه پایدار فضاهای فرهنگی در مناطق تاریخی ضروری است ( Zhang et al,2023 ). پژوهش (Sheng & Tang, 2015) نشان می‌دهد از مفهوم گردشگری مسیر برای هدایت گردشگران برای راه رفتن در مسیر آثار فرهنگی استفاده کرده اند. نقشی که در مسیرهای میراثی می تواند مورد تأکید باشد، استفاده از حرکت است، (,Khalid 2010) استدلال می کند که حرکت به حذف موانع و تشویق روح اکتشافی، ایجاد فضای باز برای تماس های جدید کمک می کند، یک تور خود هدایت شده، به بازدیدکننده ها اجازه می دهد تا مستقیما با افراد محلی در جاذبه های ساخته شده تعامل داشته باشند.
به عقیده (Park et al., 2019) گردشگری میراث روی مقصد تاریخی، طبیعی و ارزش فرهنگی تمرکز دارد، این موضوع به انگیزه تجربه آیتم های مختلف، نماینده دوره های گذشته و حال مقصد گردشگری، مربوط می شود اگر گردشگری میراثی با موفقیت اجرا شود، از تاریخچه مکان برای افزودن عمق به تجربه استفاده خواهد کرد. متخصصان گردشگری اغلب این استراتژی را در سطوح مختلف دنبال می‌کنند، مانند بازآفرینی رویدادها یا موقعیت‌هایی که در گذشته رخ می‌دادند، یا با استفاده از پیوندهای نمادین واقعی به گذشته. در جای دیگری (Scarpi and Raggiotto, 2023) بیان می کند گردشگری میراث بر گذشته تمرکز دارد، بنابراین، نیاز به یک شکاف زمانی بین رویدادهای تاریخی و حال گردشگران که روی آن تمرکز می کند دارد.
تحقیقات( Megeirhi et al., 2020) نشان داده است که تقاضای بازدیدکنندگان جز مهمی است که باید در برنامه‌ریزی گردشگری پایدار در نظر گرفته شود و برای اینکه گردشگری پایدار در نظر گرفته شود، نیاز به حمایت بازدیدکنندگان دارد تا حد امکان موفق باشد. فرآیند شکل‌گیری مسیرهای فرهنگی به عنوان محصولات گردشگری به عنوان یک اصل جدید حفاظت از میراث فرهنگی، تجدید حیات، بهره‌برداری و نمایش در نظر گرفته می شود (Bjeljac et al., 2015). دلبستگی مکانی ایجاد شده توسط گردشگران در فرآیند گردشگری در سایت های میراث فرهنگی می‌تواند سلامت روانی گردشگران را ارتقا داده و رفتار حفاظتی گردشگران از میراث فرهنگی را تحریک کند ( Zhang et al,2023 ). بر اساس تحقیقات (Sanagustin – Fons et al.,2020) گردشگری فرهنگی شادی را ترویج می‌کند و پویایی اجتماعی ایجاد شده در تجربیات گردشگری فرهنگی برای مردم اهمیت زیادی دارد.
شکل 1: دسته بندی مبانی نظری اقدامات گردشگری میراثی در بازآفرینی بافت تاریخی
(منبع: مطالعات نگارندگان، 1402)
شناخت محدوده مورد مطالعه پژوهش
بافت تاریخی شیراز به عنوان هسته اولیه شکل‌گیری شهر شیراز، میراث ملموس و ناملموسی است که تاریخ، هویت، فرهنگ این کهن شهر را نشان می دهد. این بافت واجد ارزشمندترین ویژگی های معنوی از قبیل هویت فرهنگی، الگوهای خاص فرهنگی، اصالت اجتماعی و فرهنگی، ظرفیت های منحصر به فرد اقتصادی و با ویژگی های مادی شامل الگوهای خاص معماری و شهرسازی، هویت کالبدی، میادین قدیمی، معابر کم عرض و بن بست، خیابان های ارگانیک، بناهای واجد ارزش و خاص از نظر معماری، مساجد منحصر به فرد، مدارس و حمام ها است به دنبال توسعه اقتصادی و کالبدی سریع شهر با الگو و سبک مدرن و خارج از حریم و محدوده کهن، در خود مداخلات گسترده کالبدی را تجربه کرده و باعث تغییر الگوهای اجتماعی و فرهنگی و فقر اقتصادی شده است.
بافت تاریخی شیراز با وسعت تقریبی 368 هکتار از 10 محله تشکیل شده است، هر کدام از محلات بافت تاریخی شیراز واجد ویژگی های خاص خود هستند. وجود 400 اثر بار ارزش شامل بناهای ثبت شده میراثی، 8 دروازه که آثاری از آنان به جای نمانده و 12 مرکز و چندین محور فرهنگی که جزء آثار ملموس هستند و میراث ناملموس شامل شیوه های زندگی سنتی، روابط اجتماعی خاص، آداب و رسوم، باورها و عقاید خاص مردمان آن، تاریخ و هنر منحصربه فرد شیراز که بیانگر هویت تاریخی و فرهنگی دوره های مختلف گذشته بر بافت تاریخی این شهر است، این بافت به دلیل مشکلات و معضلات مختلف کالبدی - محیطی، اقتصادی و فرهنگی – اجتماعی روز به روز در حال از دست ساکنان قدیمی و محل استقرار گروه های مختلف اجتماعی با فرهنگ های مختلف و با فقر اقتصادی شده است و این خود یکی از عوامل فرسودگی و تخریب بناهای میراثی و غیرمیراثی شهر شیراز است. این بافت به جهت وجود عناصر شاخص متعددش مکان زندگی و مراجعه بسیاری از مردم است. اما ظرفیت های گردشگری بافت تاریخی کلان شهر شیراز به عنوان یکی از بزرگترین و غنی ترین مراکز تاریخی فرهنگی کشور در ابعاد مختلف مورد غفلت قرار گرفته است.
موارد و روش تحقیق
پارادایم های سازگار با این پژوهش، ساخت گرایی است که به اشاره ( 2007,Creswell) غالبا با تفسیرگرایی ترکیب شده است، در رویکرد تفسیرگرایی آنچه اصالت دارد، دیدگاه افراد است که جایگزین مشاهده گر می شود، جهان به صورت ذهنی تجربه می شود و ادراک از جهان جنبه تفسیري دارد که به وسیله انسان خلق می شود( 2015,Iman). پژوهش تفسیری به دنبال آن است تا کنش های همه کنشگران با یک سیستم معانی مشترک قابل فهم گردد. تبیین تفسیری به دنبال پاسخگویی به سوال چگونه است( 2016,Marzooghi). رویکرد پژوهش با توجه به سوال استقرایی است. از طریق معلومات جزئی و برقراری ارتباط بین آنها در پی چیستی و چگونگی موضوع گردشگری میراثی در بازآفرینی بافت تاریخی شیراز، بر اساس مشاهده حوادث، رویدادها و چارچوب های اندیشه ای افراد، اطلاعات گردآوری و تحلیل می شوند، از داده ها مضامین کلی و از مضامین، الگوی کلی ارائه می گردد.
در بخش کیفی که تنها رویکرد این پژوهش است، مرور نظام مند و راهبرد داده بنیاد مورد استفاده است. با توجه به مفروضات فلسفی پژوهش، جهت گیری آن به لحاظ هدف، از نوع توسعه ای- کاربردی است، به این دلیل که به منظور بهبود رفتارها، روش‌ها، ابزارها، وسایل، تولیدات، ساختارها و الگوهای مورد استفاده جوامع انسانی و به دنبال توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است، این پژوهش از نظر ماهیت، کیفی و پژوهشی توصیفی - تحلیلی است. در بخش توصیفی از نوع مطالعات زمینه یابی و در بخش تحلیلی به دنبال فهم و اکتشاف میدانی است. در انجام این پژوهش برای شکل دادن به آن، نیاز بود پیشینه و مرور ادبیات صورت بگیرد، با این هدف که به الگوی شناسایی شده کمک کند و به صورت استقرایی مورد استفاده قرار دهد. نیاز به تکیهگاه استدلالی محکمی وجود داشت، این تکیهگاه از طریق جستجو در ادبیات و مباحث نظری تحقیق و کشف مضامین و مقولات کلی موجود دربارۀ آن فراهم شد. در پژوهش حاضر از روش مرور نظام مند و پنل خبرگان و سپس از روش داده بنیاد استفاده گردید. از آنجایی که پژوهش حاضر پدیده خاص پژوهش که خوانش گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت تاریخی شیراز را در یک بازۀ زمانی خاص مورد مطالعه قرار می‌دهد از نوع تک مقطعی است. شیوه گردآوری داده ها با روش اسنادی و کتابخانه ای و روش پیمایشی (میدانی) است. در روش پیمایشی از ابزار مشاهده و مصاحبه عمیق نیمه ساختاریافته استفاده شد. روش تجزیه و تحلیل داده ها مرور نظام مند و نظریه داده بنیاد است.
در این پژوهش 12 مصاحبه عمیق نیمه ساختاریافته با پرسش های کلی از جامعه متخصص شامل بهره وران و استفاده کنندگان، ذی نفوذان و ذی مدخلان بافت در حوزه های مختلف از اعضای شورای شهر، مدیران شهرداری، اعضای هیئت علمی، ساکنان، کسبه و فعالان و علاقمندان به بافت تاریخی و رجوع به مستندات انجام گردید. پرسش اصلی در مصاحبه عمیق نیمه ساختار یافته انجام شده این بود که نقش گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت تاریخی شیراز چیست. استراوس و کوربین سه فن کدگذاری در نظریه داده بنیاد پیشنهاد داده اند: کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی که به عنوان بخشی از فرآیند خلق نظریه است ( 2007, Danaeifard & Emami). کدگذاری باز: در این مرحله، مقوله های اولیه در خصوص گردشگری میراثی به وسیله تقطیع اطلاعات و مقایسه مستمر شباهت ها و تفاوت هایی که در مصاحبه ها و اسناد به دست آمدند شکل می گیرد ( 2015, Danaeifard et al). کدگذاری محوری: در این مرحله، یک مقوله مرحله کدگذاری باز انتخاب و در مرکز فرآیند قرار می گیرد و سپس دیگر مقوله ها به آن ربط داده می شود. این مقوله های دیگر عبارتند از شرایط علی، راهبردها، شرایط زمینه ای و مداخله گر و پیامدها. کدگذاری انتخابی: نظریه داده بنیاد جهت ارائه الگو در ارتباط با یک مفهوم استفاده می شود و در دسته بندی های استراتژی های روش شناسی، نزدیک ترین استراتژی برای طراحی الگو است. در این مرحله مقولات اصلی به صورت نظام مند به یکدیگر ربط داده شدند و الگوی گردشگری میراثی در بازآفرینی بافت تاریخی شیراز تبیین می گردد.
نمودار 1: فرآیند انجام پژوهش با استفاده از نظریه داده بنیاد
(منبع: مطالعات نویسندگان، 1402)
بحث و ارائه یافته ها
کدگذاری باز
در نخستین مرحله از تجزیه و تحلیل داده های گردآوری شده، یافته های حاصل از کدگذاری باز، شامل 175 کد استخراج شده از مصاحبه ها، اسناد و مشاهدات پژوهشگران ارائه شدند.3
کدگذاری محوری
به منظور خوانش گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت تاریخی شیراز کدهای باز موجود مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و مفاهیم، مقولات فرعی و مقولات اصلی نیز مشخص گردیدند.
v شرایط علّی خوانش گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت تاریخی
بر اساس رهیافت استراوس و کوربین در نظریه داده بنیاد عوامل علی آن دسته از مفاهیمی است که به طور کلی و در قالب مجموعه ای از کدهای شناسایی شده بر راهبردها، عوامل زمینه ای، عوامل مداخله ای و پیامدها تأثیر دارند. عوامل موثر بر گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت های تاریخی از بررسی اسناد و دیدگاه مصاحبه شوندگان و همچنین نتایج حاصل از مقوله بندی کدها ارائه گریده است.
شکل 2و 3: شرایط علی خوانش گردشگری میراثی
(منبع: یافته های پژوهش، 1402)
(منبع: یافته های پژوهش، 1401)
شکل 4 و 5 شرایط علی خوانش گردشگری میراثی
(منبع: یافته های پژوهش، 1402)
شکل 6: شرایط علی خوانش گردشگری میراثی
(منبع: یافته های پژوهش، 1402)
v شرایط زمینه ای خوانش گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت تاریخی
شرایط زمینه ای مجموعه علل و شرایطی که کنشگر را به انجام رفتار خاصی ترغیب می کند و بر راهبردها اثرگذار است. شرایط زمینه ای گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت های تاریخی از دیدگاه مصاحبه شوندگان و نتایج حاصل از مقوله بندی کدها ارائه گردیده است
شکل 7: شرایط زمینه ای خوانش گردشگری میراثی
(منبع: یافته های پژوهش، 1402)
شکل 8 و 9: شرایط زمینه ای خوانش گردشگری میراثی
(منبع: یافته های پژوهش، 1402)
v شرایط مداخله ای خوانش گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت تاریخی
شرایط مداخله ای مجموعه علل و شرایطی که کنشگر را به انجام رفتار خاصی ترغیب می کند و بر راهبردها نیز اثر گذار است. عوامل مداخله ای گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت های تاریخی از دیدگاه مصاحبه شوندگان و نتایج حاصل از مقوله بندی کدها ارائه گریده است.
شکل 10 و 11 و 12: شرایط مداخله ای خوانش گردشگری میراثی
(منبع: یافته های پژوهش، 1402)
v راهبردهای خوانش گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت تاریخی
راهبردها کنش یا برهم کنش های خاصی هستند که از پدیده محوری منتج می شوند. راهبردهای گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت های تاریخی از بررسی اسناد و دیدگاه مصاحبه شوندگان و همچنین نتایج حاصل از مقوله بندی کدها ارائه شده است.
شکل 13 و 14: راهبردهای خوانش گردشگری میراثی
(منبع: یافته های پژوهش، 1402)
v پیامدهای خوانش گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت تاریخی
پیامدها خروجی های حاصل از استخدام راهبردها هستند. پیامدهای گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت های تاریخی از بررسی اسناد و دیدگاه مصاحبه شوندگان و همچنین نتایج حاصل از مقوله بندی کدها در جداول ذیل ارائه گریده است.
شکل 15 و 16: پیامدهای خوانش گردشگری میراثی
(منبع: یافته های پژوهش، 1402)
کدگذاری گزینشی
در این گام، مقوله محوری به شکلی نظام مند به دیگر مقوله ها ربط داده شده و روابط را در چهارچوب یک روایت نظری روشن می سازد. در خوانش گردشگری میراثی الگوی بازآفرینی بافت تاریخی شیراز، پنج مقوله آموزش و پرورش، گردشگری فرهنگی، اجتماعی و مذهبی، گردشگری کالبدی، رویداد محوری، ارزش های سنتی و میراث معنوی و انسجام اجتماعی به عنوان شرایط علی اثرگذار شناسایی شدند. در این الگو شرایط علی شامل مقوله هایی می شوند که بر شکل گیری مقوله محوری تأثیر می گذارند. راهبردهای تحقق مقوله محوری که کنش ها و برهم کنش های خاصی است که از مقوله محوری منتج شده است و در این الگو مشارکت مردمی و سرزندگی اجتماعی و خلاقیت کالبدی است. زمینه ها نیز به عنوان شرایط خاصی که بر راهبردها اثرگذارند، تسهیلگری و میانجیگری، تسهیل کردن و اختیاردادن، تدوین و بازبینی قوانین ملی و محلی معرفی شده اند. شرایط مداخله ای در این الگو نیز که همان شرایط زمینه ای عمومی موثر بر راهبردها هستند، ظرفیت سازی، الگوسازی، ترویج و تشویق، تعامل، همکاری و کنش گری هستند. پیامدهای الگوی این پژوهش نیز هویت کالبدی، هویت فرهنگی و اجتماعی معرفی شده اند.
شکل 17: خوانش گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت تاریخی شیراز
(منبع: یافته های پژوهش، 1402)
جمع بندی و نتیجه گیری
بافت های تاریخی شهرها با دارا بودن جاذبه های تاریخی و فرهنگی، میراث ملموس و ناملموس مورد کم توجهی تصمیم سازان و تصمیم گیران است، گردشگری میراثی یکی از رویکردهای قابل ملاحظه در بازآفرینی بافت های تاریخی به شمار می رود که نقش بسیار مهمی در تغییرات اقتصادی، کالبدی، اجتماعی و فرهنگی دارد. خوانش دقیق این نقش باید در دستور کار متولیان امر قرار گیرد تا بتواند حفاظت و توسعه بافت های تاریخی را به صورت متعادل مدنظر قرار دهد و نتایج موثری در بازآفرینی بافت های تاریخی داشته باشد.
در حال حاضر، نظریه ها به مثابه گفتمان هایی در نظر گرفته می شوند که در برهه های زمانی ویژه و مکان های خاص در پی حل مشکل و معنابخشی به جامعه برمی آیند. گفتمان هایی که بر پایه تجربیات و ایده ها شکل گرفته اند و زمینه ساز تغییر و تحول در ساختارهای مختلف هستند. پژوهش حاضر با مداقه بازآفرینی بافت تاریخی به عنوان یک گفتمان و با هدف خوانش گردشگری میراثی به منظور کاربست آن در بافت تاریخی شهر شیراز انجام گردید. شناسایی مقولات عام گردشگری میراثی در قالب روش داده بنیاد از ادبیات نظری پژوهش انجام پذیرفت و مقولات خاص مربوط به بافت تاریخی شیراز در بستر پژوهش صورت گرفت.
مطابق با نظریات Tao Zhou، Khalid، Zhu Qiana، Hyung Yu Park، Zhang، Megeirhi، Scarpi و Park مقولات مستخرح از زمینه های اقدام « گردشگری میراثی، مشارکت جامعه در حفظ و توسعه میراث شهری، مسیر میراثی، گردشگری مبتنی بر مسیر، حرکت، میراث شهروندان، شیوه سنتی زندگی روزمره، بازآفرینی رویدادها، تاریخچه مکان ها، رفتار حفاظتی گردشگران و تمرکز بر مقاصد تاریخی و ارزش های فرهنگی » است که با توجه به شناسایی و بررسی بستر پژوهش، جهت خوانش گردشگری میراثی در بازآفرینی بافت تاریخی شیراز علاوه بر موارد عام ذکر شده به مقولات خاص « آموزش و پرورش »، « گردشگری فرهنگی، اجتماعی و مذهبی »، « گردشگری کالبدی »، « رویداد محوری، ارزش های سنتی و میراث معنوی »، « انسجام اجتماعی »، « مشارکت مردمی و سرزندگی اجتماعی »، « خلاقیت کالبدی »، « تسهیلگری و میانجیگری »، « تسهیل کردن و اختیاردادن »، « تدوین و بازبینی قوانین ملی و محلی »، « ظرفیت سازی »، « الگوسازی، ترویج و تشویق »، « تعامل، همکاری و کنش گری »، « هویت کالبدی » و « هویت فرهنگی و اجتماعی » دست یافت.
از این رو جهت خوانش گردشگری میراثی در الگوی بازآفرینی بافت های تاریخی به ویژه بافت تاریخی شیراز به منظور استفاده از نقش موتور محرکه بودن گردشگری میراثی در بازآفرینی و به فعلیت رسیدن پتانسیل های گردشگری بافت تاریخی شیراز بر مبنای تلفیقی از مقولات مستخرج از پاسخ های مصاحبه شوندگان و مقولات حاصل از بررسی ادبیات نظری پیشنهاداتی ارائه می گردد.
در مصاحبه های عمیق و نیمه ساختار یافته ای که در بافت انجام گردید، یکی از فعالین و علاقمندان چنین مطرح کرد: « کسانی که به آن ها درس شیرازشناسی میدادم بعدا خودشان تور راه انداختند، ده نفر مثل خودم تربیت کردم ». بدین جهت در مقوله آموزش و پرورش مباحثی که مصاحبه شوندگان مطرح کردند مورد تأکید قرار گرفت. بنابراین پیشنهاد می شود ظرفیت های گردشگری بافت تاریخی به افرادی و ترجیحا از افراد ساکن جهت تبدیل به لیدرهای گردشگری بافت آموزش داده شود، تورهای گردشگری توسط آنان برای عموم مردم و گردشگران راه اندازی گردد تا این ظرفیت ها ترویج و تقویت گردند. در مقوله رویدادمحوری، ارزش های سنتی و میراث معنوی بر پرداختن به داستان ها و روایت های تاریخی، سرمایه ها و میراث معنوی، ارزش های سنتی و قدیمی بافت، رویدادها و آیین های تاریخی و فرهنگی تأکید شود و در زمینه اطلاع رسانی از این رویدادها و ارزش ها، مستندنگاری، تولیدات چندرسانه ای و داستان سرایی از آن ها اهتمام گردد. در مقوله گردشگری اجتماعی، فرهنگی و مذهبی با استفاده از ظرفیت خانه های خلاق بر شناسایی، تقویت جذابیت ها و ظرفیت های تفریحی و گردشگری کوشش شود و جذابیت های مذهبی و خاص بافت تاریخی شیراز معرفی گردد. مقوله گردشگری کالبدی نیز با توجه به معماری متنوع و میراث ناملموس خانه های تاریخی و تقویت آن ها و تعریف بافت گردی و توجه به محل وقوع داستان ها و روایت ها مورد تأکید باشد. در این بافت مقوله تقویت انسجام اجتماعی با استفاده از تقویت تعاملات اجتماعی مبتنی بر مکان مورد توجه باشد.
به منظور خوانش نقش گردشگری میراثی در بازآفرینی بافت های تاریخی به ویژه در شهر شیراز در بستر تسهیلگری و میانجیگری با تعریف وظایف تسهیلگر و میانجی، انجام نقش و اطمینان دهی به مردم در گردشگری میراثی مورد تأکید باشد، همچنین در مقوله تدوین و بازبینی قوانین ملی و محلی توجه به بازبینی قوانین شهرداری ها و میراث فرهنگی و رفع نگاه موزه نگرانه به بافت های تاریخی شود و در مقوله تسهیل کردن و اختیار دادن، بر تسهیل سازی و تفویض اختیار ملی به استان ها در انجام اقدامات بافت اهتمام داشت. همزمان با آن ظرفیت سازی با تدوین طرح جامع و کل نگرانه بازآفرینی و ثبت منعطفانه بافت تاریخی مدنظر باشد، الگوسازی، ترویج و تشویق مشارکت همه جانبه در حفظ امکانات بافت، کنش گری اجتماعی و تعامل با سیاست گذاران، همکاری بین دستگاهی در اجرای امور مختلف بافت و ارتباط کنش گران با رسانه مورد تأکید باشد.
بروز گردشگری میراثی با خلاقیت کالبدی توسط نمایش خلاقیت، تصویرسازی رویدادها، جذابیت بخشی و داستان سازی فضاها، تولید مصالح معماری و هنری قدیمی، و مشارکت مردمی و سرزندگی اجتماعی در حفظ میراث محلات امکان پذیر است، پیامد آن نیز تقویت هویت کالبدی، فرهنگی و اجتماعی با توجه به شناسایی و تقویت سرمایه های کالبدی، الگوهای محتواگرایانه، خاطرزایی، نیازهای فرهنگی هنری بافت، فرهنگ سازی، حفظ ساکنان اصلی، میراث شهروندان عادی و رونق شیوه سنتی زندگی در بافت ارزشمند تاریخی شیراز است.
نتایج این پژوهش به تصمیم سازان و تصمیم گیران یادآوری می نماید که شناسایی ظرفیت ها، پتانسیل ها و چالش های این موضوع می تواند در اتخاذ راهبردهای صحیح تأثیر به سزایی بگذارد، به منظور دستیابی به بازآفرینی بافت تاریخی شیراز توجه به هرکدام از عناوین یادشده گردشگری میراثی دارای اهمیت است تا به نتیجه مطلوب دست یافته شود.
منابع و مأخذ
1. Afkhami, behrooz. Alizadeh, mohammad. Orouji, hasan. (2016). Identifying the factors affecting the satisfaction of heritage tourists from Sheikh's World Collection Saf Yaddin Ardabili . Journal of Tourism Management Studies, 12 (37), p 95-114
2. Creswell, John W. (2007). Qualitative and Research Design: Choosing among Five Approaches, 2nd ed
3. Danaeifard, H., Alvani, S, M., Azar, A. (2015). Qualitative Research Methodology in Management: a Comprehensive Approach, Safar Publications, Tehran
4. Danaeifard, H., Emami, S, M. (2007). Strategies of Qualitative Research: a Reflection on Grounded Theory, Sterategic Management Thought, 1(2), pp: 69-97
5. Feng, Yang Wu, Qianyi Zhao, Shen Liu, Yanshen Ren, Houhua Li. (2022). Construction of cultural heritage evaluation system and personalized cultural tourism path decision model: An international historical and cultural city. Journal of Urban Management
6. Iman, M. (2015). Philosophy of Human Research Methods, Institute of the Howzeh and University Publications, Tehran
7. Marzooghi, R. (2016). Reflections on the Neglected Field of "Philosophy of Curriculum Science": An Approach to the Governing Paradigms in the Field of Theorizing and Researching Curriculum Studies, The 7th National Conference of the Philosophy of Education Association of Iran, Shiraz
8. Khalid S. Al-hagla. (2010). Sustainable urban development in historical areas using the tourist trail approach: A case study of the Cultural Heritage and Urban Development (CHUD) project in Saida, Lebanon. Cities 27 ,234–248
9. Huimin, Gu, Chris, Ryan. (2008). Place attachment, identity and community impacts of tourism: the case a Beijing hutong. Tour. Manag. 29(4), 637–647.
10. Nuryanti, Wiendu . (1996) Heritage and postmodern tourism. Annals of Tourism Research 23(2), 249–260
11. Park, Hyung Yu. (2014). Heritage Tourism. London and New York: Routledge.
12. Tao Zhou, Yulin Zhou, Guiwen Liu (2017). Comparison of critical success paths for historic district renovation and redevelopment projects in China. Habitat International 67, 54-68
13. Shahmoradi, Soudabeh. Abtahi, Sayyed Mahdi. Guimarães, Pedro. (2023). Pedestrian street and its effect on economic sustainability of a historical Middle Eastern city: The case of Chaharbagh Abbasi in Isfahan, Iran. Geography and Sustainability 4. 188–199
14. Scarpi, Daniele. Raggiotto, Francesco. (2023). A construal level view of contemporary heritage tourism. Tourism Management 94 – 104648
15. Zhang, Shuangyu. Lin, Jiayi. Feng, Zhaoxin. Wu, Yang. Zhao, Qianyi. Liu, Shen. Ren, Yanshen. Li, Houhua (2023). Construction of cultural heritage evaluation system and personalized cultural tourism path decision model: An international historical and cultural city. Journal of Urban Management 12. 96-111
16. Zhu Qiana., Hongyan Li. (2017). Urban morphology and local citizens in China's historic neighborhoods: A case study of the Stele Forest Neighborhood in Xi'an. Cities 71, 97–109
17. Wei, Hu. (2007) Tour Guides and Sustainable Development: the Case of Hainan, China. Ph.D. Thesis, University of Waterloo, Ontario, Canada.
[1] Gentrification
[2] Trail
[3] کدهای باز این پژوهش در رساله دکتری نویسنده اول با عنوان « تبیین الگوی جامع بازآفرینی بافت تاریخی شیراز با تأکید بر مشارکت همگانی و خلاقیت » که با راهنمایی نویسنده دوم و مشاوره نویسنده سوم انجام شده است آورده شده است
