شناسائی و ارزیابی مناطق مستعد ژئوتوریسم با رویکرد توسعه پایدار (مطالعه موردی: محدوده قله دماوند درحوضه آبخیزهراز)

الموضوعات :

کوردوان هدایتی پور ¹ , قربان وهاب زاده ² , سید رمضان موسوی ³

1 - دانشجوی دکتری علوم و مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ایران
2 - دانشیار گروه آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی ، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری ، مازندران ، ایران
3 - استادیار، گروه آبخیزداری ، دانشکده منابع طبیعی ، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری ، مازندران ، ایران

تاريخ الإرسال : 27 الأربعاء , صفر, 1442 تاريخ التأكيد : 18 الخميس , ربيع الثاني, 1442 تاريخ الإصدار : 08 الأحد , شعبان, 1442

الکلمات المفتاحية: حوضه آبخیز هراز, ژئومورفولوژیکی, پتانسیل ژئوتوریسم, فرآیند سلسله مراتبی, دماوند,

ملخص المقالة :

پیشینه و هدفقله آتشفشانی دماوند، با دارا بودن مناظر بدیع و پدیده های ژئومورفولوژیکی مختص به خود، تنوع حیات وحش، پوشش گیاهی، و شرایط اقلیمی منحصر به فرد، یکی از مهمترین اماکن گردشگری استان مازندران به شمار می آید. بنابراین حفاظت از این ذخایر بی نظیر مخصوصاً پدیده های زمین شناسی که حاصل میلیون ها سال تغییر و تحولات کره زمین در این منطقه است، بسیار ضروری است. برنامه ریزی جامع ملی و بین المللی بر اساس اصول توسعه پایدار، برای تداوم این میراث جهانی ضروری است. با بهره گیری از ابزار های ارزشمندی همچون سامانه اطلاعات جغرافیایی، می توان به منظور توسعه پایدار در منطقه به شناسایی مناطق مستعد توسعه ژئو توریسم پرداخت و سپس ارزیابی و مدیریت بهینه را بکار گرفت. علاوه بر ارزش های علمی، ژئومورفوسایت ها دارای ارزش های حفاظتی، فرهنگی، زیبایی، اجتماعی و اقتصادی بسیاری می باشند. جهت مدیریت جامع حوضه های آبخیز، در نظر گرفتن همه جنبه های طبیعی و انسانی مؤثر در زمین گردشگری، جهت پتانسیل یابی الزامی است. در این مطالعه جهت تعیین پتانسیل مناطق مستعد ژئوتوریسم، از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شد.مواد و روش ها قله دماوند با ارتفاع 5672 متر، در شمال ایران واقع شده است. بلندترین قله در ایران و خاورمیانه، همچنین بلندترین قله آتشفشانی نیمه فعال آسیا می باشد. دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق و نیمه فعال است که عمدتاً در دوران چهارم زمین شناسی موسوم به دوران کواترنری و دوره هولوسین تشکیل شده است. از دیدگاه تقسیمات کشوری، در شهرستان آمل استان مازندران قرار دارد. ارتفاع آن از سـطح دریا 5672 متر، متوسـط بارندگـی سـالانه 540 میلی متـر و به طـور عمـده به صـورت برف اسـت. اقلیم این بخش از حوضه براساس روش کوپن، اقلیم نیمه مرطوب و مطابق روش آمبرژه، نیمه مرطوب سرد است. جهت تعیین شاخص های مؤثر در پتانسیل یابی مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم، مطالعه معیارها به دو دسته معیارهای مؤثر و موانع محدود کننده توسعه، تقسیم بندی شده است. لایه های موانع توسعه شامل؛ حریم رودخانه ها و حریم جاده های اصلی، حریم جاده های فرعی و حریم جاده های بین روستایی است. لایه های مؤثر مورد مطالعه به همراه وزن نسبی حاصل از تحلیل پرسشنامه، جهت رویهم اندازی لایه ها با وزن مختص به هر لایه در نظر گرفته شد. نتایج حاصل از تکمیل پرسشنامه توسط مخاطبان، جهت تعیین وزن نسبی، لایه های اطلاعاتی در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی تشکیل گردید. در این مطالعه با استفاده از ابزار سامانه اطلاعات جغرافیایی همچنین روش تحلیل سلسله مراتبی وزن دهی معیارهای مؤثر مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم در شعاع 20 کیلومتری قله دماوند انجام گرفت.نتایج و بحث نرخ ناسازگاری مقایسه معیارها کمتر از 0.1 است، بنابراین نیازی به تجدید نظر در قضاوت ها وجود ندارد. با توجه به نتایج نهایی به دست آمده از روی هم اندازی لایه های مؤثر در توسعه ژئوتوریسم توسط تابع رویهم گذاری وزنی Weighted Overlay در نرم افزار GIS، گستره محدوده مورد مطالعه با وسعت 1256 کیلومتر مربع، پس از کسر محدوده های موانع، به پنج طبقه بسیارنامناسب، نامناسب، متوسط، مناسب و بسیار مناسب طبقه بندی شد. نتایج نشان داد مناطق در5 طبقه بسیار نامناسب (1.34 درصد) نامناسب (19.11 درصد) متوسط (56.44 درصد) مناسب (20.94 درصد) و بسیار مناسب (2.16 درصد) طبقه بندی گردید. در مرحله بعد پس از بازدید میدانی40 گزینه شناسایی گردید و از نظر اهمیت پتانسیل توسعه در منطقه مورد بررسی قرار گرفت. ارزیابی تعداد 40 گزینه نشان می دهد که به ترتیب 25، 40 و 35 درصد گزینه ها دارای پتانسیل بسیار مناسب، مناسب و متوسط می باشند. نتایج نشان می دهد بیشتر مناطق مستعد در شرق و جنوب شرقی قله دماوند قرار دارند. این امر می تواند از تراکم امکانات مختلف اعم از روستا، شهر، جاده و رودخانه ها و غیره ناشی شود. مناطقی با جاذبه بالا بیشتر در شمال، مرکز تا جنوب شرقی منطقه حفاظت شده قرار دارند که دارای پوشش گیاهی و جنگلی، منابع آبی و ارزش های بالای ژئومورفولوژیکی هستند و مناطقی با جاذبه پایین، بیشتر در جنوب و غرب محدوده قرار دارند. بیشتر وسعت محدوده دارای پتانسیل متوسط به بالا است که این امر بیانگر پتانسیل خوب محدوده است.نتیجه گیری یکی از دلایل اصلی عدم یکپارچگی در شناخت و تعیین مناطق دارای پتانسیل های ژئوتوریسم، نبود معیار و شاخص های علمی جامع و مدون است. از آنجا که ژئوتوریسم، به عنوان یکی از زیرشاخه های گردشگری، روشی برای تبیین مفاهیم مختلف زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی است، از آن به عنوان یک صنعت در جهت ساخت و توسعه زمین شناسی اقتصادی می توان بهره برد. در این مطالعه جهت تعیین مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم با دیدگاه توسعه پایدار منطقه، معیار های مورد مطالعه با توجه به موجود بودن اطلاعات آنها استفاده گردید. این لایه ها شامل؛ زمین شناسی، فاصله از رودخانه ها، شهر، آبادی، جاده ها، ارتفاع منطقه، شیب و جهت شیب، بارندگی و دما به عنوان نقشه های مؤثر و نقشه های حریم جاده ها و رودخانه ها به عنوان لایه محدودیت در نظر گرفته شد. در مطالعات مختلف با توجه به موجود بودن اطلاعات هر لایه در منطقه مورد مطالعه و با توجه به هدف مورد مطالعه، لایه معیارهای مؤثر و موانع متفاوت است. پس از بازدید میدانی از منطقه و شناسایی 40 گزینه، نتایج حاصل از همپوشانی گزینه های شناسایی شده با نقشه نهایی پتانسیل محدوده نشان داد به ترتیب 35 درصد گزینه ها در مناطق با پتانسیل بسیار مناسب، 40 درصد گزینه ها در مناطق با پتانسیل مناسب و 25 درصد گزینه ها دارای پتانسیل متوسط توسعه می باشند. این روش جهت بهره برداری از منابع طبیعی و تهیه نقشه های رفاهی گردشگری نیز مورد استفاده می باشد و می تواند یک مرحله اساسی جهت توسعه پایدار مناطق مستعد انواع گردشگری با اهداف مختلف را فراهم نماید.http://dorl.net/dor/20.1001.1.26767082.1400.12.1.1.2

المصادر:

Akbari Qoochani H, Fattahi Moghadam M, Aqajani H, Fattahi Moghadam MR. 2017. Site suitability evaluation for ecotourism using GIS fuzzy multi-criteria decision: A case study of Mashhad county. Journal of Geographical Space, 17(57): 87-104. doi:http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-1-677-fa.html. (In Persian).

Albuquerque H, Carlos C, Filomena M. 2018. The use of Geographical Information Systems for Tourism Marketing purposes in Aveiro region (Portugal). Tourism Management Perspectives, 26: 172-178. doi:https://doi.org/10.1016/j.tmp.2017.10.009.

Aliani H, Babaie Kafaky S, Saffari A, Monavari sM. 2017. Land capability assessment to determine suitable tourism area using analytical network process (ANP). Journal of RS and GIS for Natural Resources, 7(4): 1-17. doi:http://girs.iaubushehr.ac.ir/article_528878.html?lang=en. (In Persian).

Bali A, Monavari S, Riazi B, Khorasani N, Zarkesh M, Kheirkhah M. 2015. A spatial decision support system for ecotourism development in Caspian Hyrcanian mixed forests ecoregion. Boletim de Ciências Geodésicas, 21(2): 340-353.

Bruno DE, Perrotta P. 2012. A geotouristic proposal for Amendolara territory (northern ionic sector of Calabria, Italy). Geoheritage, 4(3): 139-151. doi:https://doi.org/10.1007/s12371-011-0047-8.

Bunruamkaew K, Yuji M. 2011. Site suitability evaluation for ecotourism using GIS & AHP: A case study of Surat Thani province, Thailand. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 21: 269-278. doi:https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2011.07.024.

Burlando M, Firpo M, Queirolo C, Rovere A, Vacchi M. 2011. From geoheritage to sustainable development: strategies and perspectives in the Beigua Geopark (Italy). Geoheritage, 3(2): 63-72. doi:https://doi.org/10.1007/s12371-010-0019-4.

Costa FL. 2011. Volcanic geomorphosites assessment of the last eruption, on April to May 1995, within the natural park of Fogo Island, Cape Verde. Geojournal of tourism and geosites, 8(2): 167-177.

Dhami I, Jinyang D, Robert CB, Chad P. 2014. Identifying and mapping forest-based ecotourism areas in West Virginia – Incorporating visitors' preferences. Tourism Management, 42: 165-176. doi:https://doi.org/10.1016/j.tourman.2013.11.007.

Dollma M. 2019. Geotourism potential of Thethi National Park (Albania). International Journal of Geoheritage and Parks, 7(2): 85-90. doi:https://doi.org/10.1016/j.ijgeop.2019.05.002.

Feuillet T, Sourp E. 2011. Geomorphological heritage of the Pyrenees National Park (France): assessment, clustering, and promotion of geomorphosites. Geoheritage, 3(3): 151-162. doi:https://doi.org/10.1007/s12371-010-0020-y.

Ghelichnia H. 2017. Damavand, the highest peak and national symbol of Iran. Iran Nature, 2(3): 78-84. doi:https://doi.org/10.22092/irn.2017.112972. (In Persian).

González-Ramiro A, Gonçalves G, Sánchez-Ríos A, Jeong JS. 2016. Using a VGI and GIS-based multicriteria approach for assessing the potential of rural tourism in Extremadura (Spain). Sustainability, 8(11): 1144. doi:https://doi.org/10.3390/su8111144.

Gordon JE. 2012. Rediscovering a sense of wonder: geoheritage, geotourism and cultural landscape experiences. Geoheritage, 4(1-2): 65-77. doi:https://doi.org/10.1007/s12371-011-0051-z.

Kumru M, Kumru PY. 2014. Analytic hierarchy process application in selecting the mode of transport for a logistics company. Journal of Advanced Transportation, 48(8): 974-999. doi:https://doi.org/10.1002/atr.1240.

Leman N, Ramli MF, Khirotdin RPK. 2016. GIS-based integrated evaluation of environmentally sensitive areas (ESAs) for land use planning in Langkawi, Malaysia. Ecological indicators, 61: 293-308. doi:https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2015.09.029.

Liu D, Chunxiang C, Olena D, Rong T, Wei C, Qifeng Z, Yujin Z, Gunter M. 2017. Using fuzzy analytic hierarchy process for spatio-temporal analysis of eco-environmental vulnerability change during 1990–2010 in Sanjiangyuan region, China. Ecological Indicators, 73: 612-625. doi:https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2016.08.031.

Mesut K, Kumru PY. 2014. Analytic hierarchy process application in selecting the mode of transport for a logistics company. Journal of Advanced Transportation, 48(8): 974-999. doi:https://doi.org/10.1002/atr.1240.

Miljković Ð, Božić S, Miljković L, Marković SB, Lukić T, Jovanović M, Bjelajac D, Vasiljević ĐA, Vujičić MD, Ristanović B. 2018. Geosite assessment using three different methods; a comparative study of the Krupaja and the Žagubica Springs–Hydrological Heritage of Serbia. Open Geosciences, 10(1): 192-208. doi:https://doi.org/10.1515/geo-2018-0015.

Mokhtari D, Ahmadi M. 2017. Evaluation of land capability for geo tourism development in a protected area case study: protected area of Manesht, Bankol and Galarang in Ilam province. Geography and Development Iranian Journal, 15(48): 113-132. doi:https://doi.org/10.22111/gdij.2017.3351. (In Persian).

Nahuelhual L, Alejandra C, Paola L, Amerindia J, Mauricio A. 2013. Mapping recreation and ecotourism as a cultural ecosystem service: An application at the local level in Southern Chile. Applied Geography, 40: 71-82. doi:https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2012.12.004.

Pazari F, Merita D. 2019. Geotourism potential of Zall Gjoçaj national park and the area nearby. International Journal of Geoheritage and Parks, 7(3): 103-110. doi:https://doi.org/10.1016/j.ijgeop.2019.07.001.

Ramsay T. 2017. Fforest Fawr Geopark—a UNESCO Global Geopark distinguished by its geological, industrial and cultural heritage. Proceedings of the Geologists' Association, 128(3): 500-509. doi:https://doi.org/10.1016/j.pgeola.2016.12.010.

Saaty TL. 1987. The analytic hierarchy process—what it is and how it is used. Mathematical modelling, 9(3-5): 161-176.

Saaty TL. 1990. How to make a decision: The analytic hierarchy process. European Journal of Operational Research, 48(1): 9-26. doi:https://doi.org/10.1016/0377-2217(90)90057-I.

Tomić N, Slobodan BM, Aleksandar A, Dajana T. 2020. Exploring the potential for geotourism development in the Danube region of Serbia. International Journal of Geoheritage and Parks, 8(2): 123-139. doi:https://doi.org/10.1016/j.ijgeop.2020.05.001.

Torabi FT, Coelho C, Costa C. 2013. Rural geotourism: A new tourism product. Acta Geoturistica, 4(2): 1-10.

Wang X, Hing Kai C, Rachel WYY, Ivan D-R. 2012. A two-stage fuzzy-AHP model for risk assessment of implementing green initiatives in the fashion supply chain. International Journal of Production Economics, 135(2): 595-606. doi:https://doi.org/10.1016/j.ijpe.2011.03.021.

Zabihi H, Mohsen A, Isabelle DW, Mohammadreza K, Anuar A, Hasan S. 2020. A GIS-based fuzzy-analytic hierarchy process (F-AHP) for ecotourism suitability decision making: A case study of Babol in Iran. Tourism Management Perspectives, 36: 100726. doi:https://doi.org/10.1016/j.tmp.2020.100726.

Zhenfeng S, Md. Enamul H, Bowen C, Orhan A, Yan L. 2020. Integrated remote sensing and GIS approach using Fuzzy-AHP to delineate and identify groundwater potential zones in semi-arid Shanxi Province, China. Environmental Modelling & Software, 134: 104868. doi:https://doi.org/10.1016/j.envsoft.2020.104868.

Zhou Y, Kudzayi M, Jinyang D, Steven WS. 2015. Resource-based destination competitiveness evaluation using a hybrid analytic hierarchy process (AHP): The case study of West Virginia. Tourism Management Perspectives, 15: 72-80. doi:https://doi.org/10.1016/j.tmp.2015.03.007.

نص كامل:



شناسائی و ارزیابی مناطق مستعد ژئوتوریسم با رویکرد توسعه پایدار (مطالعه موردی: محدوده قله دماوند درحوضه آبخیزهراز)

چکیده

یکی از دلایل اصلی عدم یکپارچگی در شناخت و تعیین مناطق دارای پتانسیل¬های ژئوتوریسم، نبود معیار و شاخص¬های علمی جامع و مدون است. از آنجا که ژئوتوریسم، به عنوان یکی از زیرشاخه¬های گردشگری، روشی برای تبیین مفاهیم مختلف زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی است، از آن به عنوان یک صنعت در جهت ساخت و توسعه زمین شناسی اقتصادی می¬توان بهره برد. در این مطالعه با استفاده از ابزار سامانه اطلاعات جغرافیایی(GIS) همچنین روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) وزن دهی معیارهای مؤثر مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم در شعاع 20 کیلومتری قله دماوند انجام گرفت. در نهایت با روی هم اندازی 10 لایه (زمین شناسی، فاصله از منابع آبی، فاصله از شهر، فاصله  از آبادی،  فاصله ازجاده، ارتفاع منطقه، شیب و جهت شیب، بارندگی و دما) مناطق با قابلیت توسعه ژئوتوریسم شناسایی گردید. همچنین  نقشه حاصل روی هم اندازی دو نقشه موانع و معیارهای مؤثر در توسعه، محاسبه و مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان داد مناطق در5 طبقه بسیار نامناسب(34/1 درصد) نامناسب(11/19 درصد) متوسط(44/56 درصد) مناسب(94/20 درصد) و بسیار مناسب(16/2 درصد) طبقه بندی گردید. در مرحله بعد پس از بازدید میدانی40 گزینه شناسایی گردید و¬ از نظر اهمیت پتانسیل توسعه در منطقه مورد بررسی قرار گرفت. ارزیابی تعداد40 گزینه نشان می دهد که به ترتیب 25، 40 و 35 درصدگزینه ها دارای  پتانسیل بسیار مناسب، مناسب و متوسط می¬باشند.

واژه‌های کلیدی:  پتانسیل ژئوتوریسم ، ژئومورفولوژیکی، سلسله مراتبی، حوضه آبخیز هراز

Identification and evaluation of geotourism potential areas with sustainable development approach (Case study: mount Damavand areas in Haraz watershed)

Abstract

One of the main reasons for the lack of integration in determining areas with geotourism potential is the lack of comprehensive and codified scientific criteria and indices. Geotourism, as one of the sub-branches of tourism, is a way to explain various geological and geomorphological concepts, it can be used as an industry for the construction and development of economic geology. In this study, using Geographic Information System (GIS) tools and Analytic Hierarchy Process (AHP) method, weighting of effective criteria susceptible areas with geotourism development capability within a radius 20 km of mount Damavand were performed.Overlaying 10 layers (geology, distance from water resources, distance from city, distance from villages, distance from road, Elevation, slope and Aspects, rainfall and temperature) Susceptible areas with geotourism development capability were identified. Also, the resulting map was calculated and evaluated by overlaying two maps of obstacles and effective development criteria. The results showed, that the regions were classified into 5 categories: very inappropriate (1.34%), inappropriate (19.11%), medium (56.44%), suitable (20.94%) and very suitable (2.16%). then, after the field visit, 40 Alternatives were identified and examined in terms of the importance of development potential in the region. Evaluation of 40 Alternatives show that 25, 40 and 35% of the Alternatives have very good, appropriate and average potential, respectively.

Key Words: Geotourism Potential, Geomorphological, Hierarchical, Damavand, Haraz Watershed

 

مقدمه 

در مدیریت جامع حوضه­های آبخیز، اثرات منفی صنعت گردشگری بر اجزاء حوضه، بسیار ناچیز بوده، و دارای منافع کوتاه و بلند مدت بسیار است. شناخت جذابیت­های گردشگری و مورفولوژیک خاص منطقه، چه از لحاظ علمی و چه از لحاظ اجتماعی و اقتصادی مهم بوده و نشانگر قابلیت بالای این کشور در مباحث مربوط به گردشگری است. لذا سرمایه­گذاری در این زمینه جهت توسعه اقتصادی و اجتماعی آبخیز نشینان ضروری به نظر می­رسد و توسعه ژئوتوریسم برای حفظ منابع طبیعی و ایجاد درآمد برای ذینفعان ضروری است. برنامه­ریزی و مدیریت میراث زمینی در طی سال­های اخیر رشد کرده و منجر شده تا در کنار بیودایورسیتی(تنوع موجودات زنده)، به ژئودایورسیتی( تنوع زمین شناختی) نیز توجه لازم صورت گیرد(7).  ژئومورفوسایت­ها، مناطقی هستند که از لحاظ علمی دارای اشکال خاص زمین شناسی بوده و از مبانی اصلی زمین گردشگری می­باشند (14). علاوه بر ارزش­های علمی، ژئومورفوسایت­ها دارای ارزش­های حفاظتی، فرهنگی، زیبایی، اجتماعی و اقتصادی بسیاری نیز هستند (11). جهت مدیریت جامع حوضه­های آبخیز، در نظر گرفتن همه جنبه­های طبیعی و انسانی مؤثر در زمین گردشگری، جهت پتانسیل یابی الزامی است(5). در همین راستا ترابی و همکاران ( 27) پتانسیل زمین گردشگری مناطق روستایی از دید توسعه اقتصاد محلی موردمطالعه قراردادند.

کاستا (8)مشخص کرد که، ژئومورفوسایت­های آتشفشانی نیز، جهت مطالعه و بررسی قابلیت ها گردشگری، به روش­های مختلف با دامنه ای متفاوت از معیارها نیاز دارند. بونروآمکاو (6)، ژو و همکاران (31)، گونزالس و همکاران(13) و لمان و همکاران (16) مناطق مستعد گردشگری را با ترکیبی از روش­های سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) و تحلیل سلسله مراتبی (AHP) مشخص کردند. همچنین پازاری (22) و دولما (10) با استفاده از لایه­های موجود و مؤثر در تعیین مناطق مستعد گردشگری، مکان­یابی انجام و مناطق را بر حسب قابلیت آنها درجه­بندی کردند. ژفنگ­شاو (30)،  لیو و همکاران (17) و بالی و همکاران (4 ) از ترکیب روش­های سامانه اطلاعات جغرافیایی و تحلیل سلسله مراتبی فازی در مکان­یابی مناطق مستعد ژئوتوریسم استفاده نمودند. دامی و همکاران (9) با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی و روش تحلیل سلسله مراتبی یک شاخص مناسب برای تشخیص مناطق مستعد اکوتوریسم را تهیه نمودند. تومیک(26) با استفاده از مدل گام (GAM) مناطق مستعد ژئوتوریسم را مورد بررسی قرار دادند.

رامسای و همکاران(23) در مطالعه­ای با توجه به اینکه ژئوپارک­ها عمدتاً در مناطق روستایی قرار دارند، ابعاد مختلف در توسعه پایدار ژئوسایت­های منطقه را مورد بررسی قرار دادند. زیرا این مناطق هم از نظر دسترسی دشوار و هم از نظر توسعه نیافتگی با کاهش اقتصادی مواجه هستند. آنها بیان کردند که به منظور تبدیل شدن به یک ژئو پارک جهانی یونسکو، یک منطقه جغرافیایی باید نشان دهد که دارای یک میراث مهم زمین­شناسی و مرزهای قابل شناختی تعریف شده است. همچنین به اندازه کافی بزرگ باشد تا بتوان یک استراتژی پایدار برای توسعه اقتصادی آن در نظر گرفت. همچنین علاوه بر خصوصیات زمین شناسی، باید از سایت­های باستان­شناسی، زیست­شناسی، تاریخی یا فرهنگی نیز بهره­مند باشد، زیرا اغلب آنها با زمین­شناسی ارتباط دارند.

در مطالعه­ای که توسط میلکوویچ و همکاران (19) در کشور صربستان انجام شد، اهمیت و اولویت­بندی شاخص­ها و زیرشاخص­های مورد استفاده در تعیین مناطق مناسب ژئوسایت با استفاده از دو روش تحلیل سلسله مراتبی و تحلیل آماری توصیفی، بررسی گردید. نتایج تحقیق آنها حاکی از آن بود که دقت و نتایج بدست آمده بر هم منطبق بوده و نتایج یکسانی را ارائه کرده­اند که حاصل اطمینان پاسخ­دهندگان است.

در پژوهش صورت گرفته توسط ذبیحی و همکاران (29) در شهرستان بابل، اهمیت نسبی عوامل فیزیکی، طبیعی، زیست محیطی و اجتماعی - اقتصادی برای تعیین مناسب بودن سایت­های بوم­گردی با ادغام سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) با فرایند سلسله مراتبی فازی(F-AHP) مورد ارزیابی قرار گرفت. در این تحقیق یازده عامل از طریق نظرسنجی مبتنی بر پرسشنامه از 35 متخصص بوم­گردی انتخاب گردید. وزن­دهی فاکتور­ها با استفاده از فرایند سلسله مراتبی فازی انجام شد تا بتواند با استفاده از داده­های سامانه اطلاعات جغرافیایی، مناسب بودن منطقه مورد مطالعه را برای اکوتوریسم شاخص­سازی کند. نتایج به دست آمده نشان داد، که توپوگرافی، فاصله تا جریان رودخانه و به دنبال آن درجه حرارت محیط و ارتفاع از مهمترین عوامل برای محاسبه شاخص مناسب بودن منطقه هستند.

در مطالعه­ای که توسط آلیانی و همکاران(3) در شهرستان طالقان صورت گرفت، قابلیت گردشگری مناطق مورد مطالعه، با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی مبتنی بر تحلیل شبکه و منطق فازی مورد ارزیابی قرار گرفت. معیار­های اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی و زیرمعیارهای مرتبط مورد بررسی قرار گرفت. پس از جمع­آوری داده­های ماهواره­ای و مشاهداتی، رتبه بندی لازم صورت گرفت و در نهایت مناطق با قابلیت گردشگری در درجات متفاوت مشخص گردید.

مختاری و احمدی(20) نیز به شناسايي پهنه­هاي مستعد ژئوتوريسم در منطقه حفاظت شده مانشت، بانکول و قلارنگ با استفاده از مدل منطق بولين و تحلیل سلسله مراتبی پرداختند. ایشان از لايه­هاي اطلاعاتي ارزش­هاي ژئومورفولوژي، زمين­شناسي، توپوگرافي، پهنه­بندي شيب، پوشش­گياهي، چشمه­هاي معدني، راه­هاي ارتباطي، منابع آبي و نقشه اماکن رفاهي و اقامتي استفاده نمودند. در این پژوهش اعمال وزن لایه­ها با روش تحلیل سلسله مراتبی انجام گرفت. سپس با تلفيق و همپوشاني لايه­هاي اطلاعاتي در محيط نرم­افزار سامانه اطلاعات جغرافیایی مناطق مناسب شناسايي گرديد. نتايج نشان داد مناطقي با جاذبه بالا بيشتر در شمال، مرکز تا جنوب شرقي منطقه حفاظت شده قرار دارند که داراي پوشش­گياهي و جنگلي، منابع آبي و ارزش­هاي بالاي ژئومورفولوژيکي هستند. 

اکبری قوچانی و همکاران(1)، به شناسایی مکان­های بالقوه و مناسب اکوتوریسم با استفاده از روش­تصمیم­گیری چند معیاره فازی مبتنی بر سامانه اطلاعات جغرافیایی در شهرستان مشهد پرداختند. روش مورد استفاده، در مطالعه آنها، بهره­گیری از تکنولوژی سامانه اطلاعات جغرافیایی برای ورود، مدیریت و تجسم داده­های جغرافیایی بود، در حالی که منطق فازی برای تجزیه وتحلیل داده­ها و ارزیابی نتایج نهایی انتخاب شد. فرآیند ارزیابی برای مکان­های مناسب اکوتوریسم بر اساس هشت معیار منتخب شامل: دید، کاربری/ پوشش زمین، مناطق حفاظت شده، ارتفاع، شیب، مجاورت با محل­های فرهنگی، فاصله از جاده و تراکم جمعیت انجام گردید. این عوامل بر اساس ایده و نظر متخصصان انتخاب و ارزش­گذاری شدند. در نهایت نتایج این پژوهش نشان داد که هدف از این روش، تنها، پیدا کردن یک جواب بهینه نیست. نقطه قوت دیگر این روش، شامل توانایی یکی­کردن مجموعه داده­های همگن مانند معیار­های کیفی و کمی با استفاده از دانش تخصصی، برای اجرای یک تصمیم­گیری است. لازم به توضیح است که این روش جهت بهره­برداری از منابع طبیعی و تهیه نقشه­های رفاهی گردشگری نیز مورد استفاده است که می­تواند گامی اساسی در راستای توسعه پایدار محیطی درارتباط با گردشگری را فراهم نماید.

قله آتشفشانی دماوند، با دارا بودن مناظر بدیع و پدیده­هاي ژئومورفولوژیکي مختص به خود، تنوع حیات وحش، پوشش­گیاهي و شرایط اقلیمی منحصر به فرد، یکي از مهمترین اماکن گردشگري استان مازندران به شمار مي­آید. لذا حفاظت از این ذخایر بی­نظیر مخصوصاً پدیده­هاي زمین شناسي که حاصل میلیونها سال تغییر و تحولات كره زمین در این منطقه است، بسیار ضروری است. برنامه­ریزي جامع ملی و بین المللي بر اساس اصول توسعه پایدار، براي تداوم این میراث جهاني ضروری است. با بهره­گیری از ابزارهای ارزشمندی همچون سامانه اطلاعات جغرافیایی، می­توان به منظور توسعه پایدار در منطقه به شناسایی مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم پرداخت و سپس ارزیابی و مدیریت بهینه را به کار گرفت. در این راستا در مطالعه حاضر برای نیل به این هدف در ابتدای امر به بررسی مطالعات پیشین در این زمینه پرداخته شد تا مشخص گردد در تحقیقات گذشته از چه معیار و ابزارهایی استفاده شده و پتانسیل­یابی در چه سطحی انجام گرفته تا بتوان بهترین استفاده را از وضعیت موجود در منطقه کرد. با توجه به بررسی پیشینه تحقیق، برای تعیین مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم با دیدگاه توسعه پایدار منطقه، معیار­های مورد مطالعه با توجه به موجود بودن اطلاعات آنها تعیین گردید. این لایه­ها شامل: زمین شناسی، منابع آبی، شهر، آبادی، جاده­های ارتباطی، ارتفاع منطقه، شیب و جهت شیب، بارندگی و دما به عنوان نقشه­های مؤثر و نقشه­های حریم جاده­ها و منابع آب به عنوان موانع در نظر گرفته شد. در مطالعات مختلف با توجه به موجود بودن اطلاعات هر لایه در منطقه مورد مطالعه و با توجه به هدف مورد مطالعه، لایه معیارهای مؤثر و موانع متفاوت است. در حالی که تلفیق لایه­ها در بیشتر مطالعات انجام شده با ابزار سامانه اطلاعات جغرافیایی انجام گرفته و وزن دهی لایه­ها با روش تصمیم گیری تحلیل سلسله مراتبی صورت گرفته است. بنابراین در این مطالعه نیز از ابزار سامانه اطلاعات جغرافیایی به منظور ادغام لایه­ها استفاده گردید و از افزونه تحلیل سلسله مراتبی برای وزن­دهی لایه­ها استفاده گردید. در مطالعات پیشین لایه­های محدود کننده اغلب در نظر گرفته نشده است. حال آنکه ممکن است سایت مورد نظر دارای پتانسیل بالایی برای توسعه باشد اما در حریم، مناطق حفاظت شده، جنگل­ها و مراتع، پاسگاه های مرزی و سایر موانع محدود کننده توسعه قرار داشته باشد. همچنین با مروری بر مطالعات گذشته مشخص گردید در مطالعات تنها به پتانسیل­یابی پرداخته شده است و هیچ بررسی میدانی به طور همزمان برای تدقیق نتایج و شناخت کلی از منطقه صورت نگرفته است. در حالی­که این بخش در مدیریت پایدار بسیار حائز اهمیت است و در این مطالعه علاوه برپتانسیل­یابی، به بررسی این مهم نیز پرداخته شده است.

 

مواد و روش­ها

منطقه مورد مطالعه

قله دماوند با ارتفاع5672 متر، در شمال ایران واقع شده است. این قله بلندترین قله در ایران و خاورمیانه و همچنین بلندترین قله آتشفشانی نیمه­فعال آسیا است. دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق و نیمه فعال است که عمدتاً در دوران چهارم زمین شناسی موسوم به دوران کواترنری و دوره هولوسین تشکیل شده است. از دیدگاه تقسیمات کشوری، در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار دارد. ارتفاع آن از سـطح دریا 5671 متر، متوسـط بارندگـی سـالانه 540 میلیمتـر و به طـور عمـده به صـورت برف اسـت (12). اقليم اين بخش از حوضه براساس روش كوپن با شاخص خشكي 18/26، اقليم نيمه­مرطوب و مطابق روش آمبرژه با ضريب خشكي 2/48، نيمه­مرطوب سرد مي­باشد. از اشكال مختلف فرسايش آبي در ارتفاعات بالادست اين حوضه فرسايش آبراهه­اي و حركت­هاي توده­اي به خصوص زمين لغزش­ها و ريزش­ها را مي­توان نام برد. در ارتفاعات البرز گسترش تشكيلات آهكي، ماسه­سنگ­ها و توف­هاي آتشفشاني كه حساس به تخريب مكانيكي مي­باشند، نقش به سزايي در توليد واريزه و ريزش دارند. همچنين وجود شيب­هاي تند در اين منطقه خود از عوامل اصلي ناپايداري و تشديد فرسايش مي­باشد. لازم به ذکر است که  قله دماوند در سیزدهم تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شد. در شکل(1) محدوده مورد مطالعه به شعاع 20 کیلومتری قله دماوند، به صورت شماتیک نشان داده شده است.

 

شکل1. شماتیک محدوه مورد مطالعه : قله دماوند واقع در رشته کوه البرز

Figure 1. Schematic of the studied area: mount Damavand located in Alborz mountain range

روش تحقیق

در این مطالعه به منظور پتانسیل­یابی مناطق مستعد ژئوتوریسم، از روش تحلیل سلسله مراتبی، به همراه تجزیه و تحلیل سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده شده است. مزیت کاربرد همزمان این دو روش، این است که می­تواند شامل حالت­های مختلفی از مشخصات لایه­ها باشد. تحلیل سلسله مراتبی یک روش مفید و ساده برای تصمیم­گیری چند معیاره است (28). علاوه بر این­، اتصال با سامانه اطلاعات جغرافیایی، تجسم و ارتباط کارآمد نتایج را فراهم می­کند که به ویژه در برنامه­ریزی استفاده از ژئوسایت، برای ژئوتوریسم بسیار مهم است. زیرا بسیاری از ذینفعان با درجات مختلف سواد در تکنیک­های استفاده شده درگیر هستند. بنابراین در این مطالعه جهت تعیین شاخص­های مؤثر در پتانسیل­یابی مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم، مطابق شکل (2)، مراحل کلی انجام کار تعریف گردید.

 

شکل (2).فلوچارت مراحل انجام تحقیق

Figure (2). Flowchart of research steps

 

وزن دهی لایه­های مؤثر

در این مطالعه جهت تعیین وزن نسبی معیار­ها از ابزار پرسشنامه استفاده گردید. نظرات مربوطه با توجه به انجام بازدید­های میدانی در سطح 48 روستا واقع در محدوده مطالعاتی جمع­آوری گردید. درنهایت با استفاده از نرم افزارSPSS  تحلیل نتایج پرسشنامه­ها انجام شد و روایی و پایایی پرسشنامه­ها مورد بررسی قرار گرفت. مشخصات کلی مصاحبه شوندگان در تکمیل 100 عدد پرسشنامه در جدول(1) ارائه شده است. 

جدول1. مشخصات کلی مصاحبه­شوندگان پرسشنامه در تعیین وزن معیار­های مؤثر در توسعه ژئوتوریسم

Table 1. characteristics of the respondents of the questionnaire in determining the weight of geotourism development effective criteria

ردیف	طبقه­بندی از نظر تحصیلات آکادمیک		طبقه­بندی از نظر مهارت و رشته تحصیلی		جنسیت(درصد)
	شرح	درصد	شرح	درصد	زن	مرد
1	پائین­تر از لیسانس*	12	سایر	11	4	7
2	لیسانس	22	محیط زیست	13	5	8
3	فوق­لیسانس	25	اقتصاد و مهندسی آب و آبخیزداری	37	15	22
4	دکتری تخصصی و بالاتر	41	توریسم و برنامه­ریزی شهری و روستایی	39	13	26
5	جمع درصد	100	جمع درصد	100	37	63

*: دسته تحصیلات پایین­تر از لیسانس، شامل دیپلم و تحصیلات متوسطه است.

 

شرح لایه­های موانع محدود کننده و مؤثر در توسعه ژئوتوریسم

در این مطالعه معیار­ها به دو دسته معیار­های مؤثر و موانع محدود کننده توسعه، تقسیم بندی شده است. لایه­های موانع توسعه شامل: حریم رودخانه­ها و حریم جاده­های اصلی، حریم جاده­های فرعی و حریم جاده­های بین روستایی است. نقشه لایه­های حریم با کاربرد تابع بافر (Buffer) در نرم افزار سامانه اطلاعات جغرافیایی ایجاد گردید و ماکزیمم مقدار اختصاص داده شده برای این تابع در لایه حریم رودخانه مقدار 20 متر برای رودخانه­های محدوده مورد نظر است. این مقدار برای جاده­ها با توجه به نشریه 280 مشخصات فنی عمومی راهداری تعیین گردید. در شکل (3) نحوه محاسبه مقدار حریم برای انواع جاده ارائه شده است.

 

شکل3. نحوه تعیین حریم جاده­ها (نشریه شماره 280مشخصات فنی عمومی راهداری)

Figure 3. determine the right of roads(Publication No. 280 General Technical Specifications of Roads)

بنابراین با توجه به نوع جاده­های موجود در منطقه و شکل(3) ماکزیمم مقدار اختصاصی به تابع بافر در نرم افزار سامانه اطلاعات جغرافیایی برای جاده­های اصلی دو خطه 5/37 متر، برای جاده­های فرعی 5/32 متر و برای جاده­های روستایی 5/27 متر در نظر گرفته شد. لازم به ذکر است به دلیل اینکه لایه­های محدود کننده از یک نوع حریم می­باشند. لذا وزن یکسانی برای لایه­های محدود کننده در نظر گرفته شد. مشخصات کلی لایه­های مؤثر مورد مطالعه به همراه وزن نسبی حاصل از تحلیل پرسشنامه و وزن نهایی حاصل از تحلیل سلسله مراتبی، جهت روی هم­اندازی لایه­ها با وزن مختص به هر لایه در جدول (2) و شکل(4) ارائه شده است. طبقه بندی لایه زمین شناسی بر اساس اجماع نظرات متخصصین علوم توریسم و برنامه­ریزی شهری و روستایی (41نفر) انجام گرفت.

جدول2. مشخصات کلی لایه­های مؤثر در توسعه ژئوتوریسم

Table 2. characteristics of effective layers in the development of geotourism

ردیف	شرح لایه	طبقه­بندی پتانسیل توسعه ژئوتوریسم					وزن نهایی
		بسیار نامناسب(1)	نامناسب(2)	متوسط(3)	مناسب(4)	بسیار مناسب(5)
1	فاصله از جاده­ها(متر)	10000تا 20000	5000 تا 10000	1000تا 5000	500 تا 1000	0 تا 500	113/0
2	فاصله از آبادی­ها(متر)	10000 تا 20000	1000 تا 10000	500 تا 1000	250تا500	0 تا 250	143/0
3	فاصله از شهر­ها(متر)	10000 تا 20000	1000 تا 10000	500 تا 1000	250تا500	0 تا 250	132/0
4	فاصله از رودخانه­ها (متر)	5000 تا 10000	2000 تا 5000	1000 تا 2000	500 تا 1000	0 تا 500	095/0
5	طبقه­بندی ارتفاع(متر)	4500 تا 5600	3400 تا 4500	2200 تا 3400	1100 تا 2200	0 تا 1100	038/0
6	طبقه­بندی شیب(درصد)	210 تا 260	160 تا 210	110 تا 160	55 تا 110	0 تا55	057/0
7	طبقه­بندی جهت شیب	S	SE	E,W,SW	N,NE	NW	078/0
*8	نقشه زمین شناسی	Qs, Qt1, Qt2, Qviv, Qvbv	Ek	LKtlbv, Evav, Kuij , E1c	Js	K1l , Jl , Kvbv	172/0
9	نقشه هم­باران(میلیمتر)	540 تا630	460 تا540	375 تا460	289تا375	0 تا 289	077/0
10	نقشه هم­دما(درجه سانتیگراد)	3 تا 5/4	5/4 تا 6	6 تا 5/7	5/7 تا 9	9 تا 5/10	095/0

*مشخصات لایه­ زمین شناسی

 

 

شکل4. لایه­های اطلاعاتی مؤثر در پتانسیل­یابی مناطق مستعد توسعه زئوتوریسم (الف: فاصله تا آبادی­ها، ب: فاصله از جاده، ج: فاصله تا شهر­ها، د: فاصله از رودخانه­ها، ر: طبقه­بندی ارتفاع، ز: طبقه­بندی شیب، س: طبقه­بندی جهت شیب، ش: زمین­شناسی محدوده، ص: خطوط هم­باران محدوده و ض: خطوط هم­دما در منطقه )

Figure 4. Information  of effective layers in identifying potential areas for development of Geotourism (a: distance to Villages, b: distance from the road, c: distance from cities, d: distance from rivers, r: altitude classification, G: Slope classification, Q: Aspect classification, S: Geology of the area, P: Isorain lines and Z: Isothermal lines in the area)

تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی

به طورکلی می­توان فرايند تحليل‌ سلسله مراتبی را درسه گام زیر خلاصه کرد.

1. ساخت سلسله مراتبی 2. مقایسه­های زوجی، محاسبه و ترکیب وزنها 3. نرخ سازگاری منطقي داده­ها

مهمترین گام در فرايند تحليل‌ سلسله مراتبی، تخمین وزن­ها است. روش بردار ویژه یکی از مناسب­ترین روش­های تخمین وزن است، در رابطه 1،W به عنوان بردار وزنی مربوط به عناصر ماتریسA در نظر گرفته می­شود (24 و 25).

                                                                          [1]

در این رابطه حداکثر ارزش ویژه وعناصراصلی ماتریس A می­باشند.  همیشه برای ماتریس­های مثبت و معکوس، بزرگتر یا مساوی n و در ماتریس های سازگار برابر n است. بنابراین () مقیاس مناسبی برای سنجش ناسازگاری خواهد بود. بر این اساس شاخص سازگاری به صورت جدول (3) تعریف می­شود: براي هر اندازه از ماتريس n، مقدار ميانگين شاخص (C.I) در رابطه 2، شاخص تصادفي R.I را تشكيل مي­دهد (19).

جدول3. شاخص سازگاری تصادفی (RI)

Table 3. Random Consistency Index )RI(

۱۵	۱۴	۱۳	۱۲	۱۱	۱۰	۹	۸	۷	۶	۵	۴	۳	۲	n
59/1	57/1	56/1	48/1	51/1	49/1	45/1	41/1	3281	24/1	12/1	9/0	58/0	۰	RI

 (گزينه ها سازگارند)                                        [2]

 

در این مطالعه وزن­دهی معیار­ها و محاسبه نرخ ناسازگاری در نرم­افزار افزونه AHP به GIS انجام گرفت و لایه­ها بر اساس آنالیز نهایی وزن­دهی شدند.

 

نتایج

ژئوتوریسم یا زمین­گردشگری، به عنوان یکی از زیرشاخه­های گردشگری، روشی برای تبیین مفاهیم مختلف زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی است. بنابراین تعیین مناطق مستعد، در مدیریت و توسعه پایدار منطقه حائز اهمیت است. پس از تحلیل پرسشنامه و دریافت وزن نسبی معیارها، در جدول (4) نتایج وزن­دهی معیار­ها با توجه به تشکیل ماتریس مقایسات زوجی معیار­ها در محیط افزونه AHP نشان داده شده است. نتایج نشان می­دهد به دلیل اینکه نرخ ناسازگاری کمتر از 1/0 است بنابراین نیازی به تجدید نظر در قضاوت­ها وجود ندارد. روی هم­اندازی لایه­های مؤثر در توسعه ژئوتوریسم توسط تابعWeighted Overlay  در نرم افزار سامانه اطلاعات جغرافیایی انجام گرفت. گستره محدوده مورد مطالعه با وسعت 1256 کیلومتر مربع، پس از کسر محدوده­های موانع­، به پنج طبقه تقسیم شد. در جدول(5) وسعت هر یک از مناطق بسیار نامناسب، نامناسب، متوسط، مناسب و بسیار مناسب در منطقه ارائه شده است. در شکل(5) نقشه نهایی مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم حاصل از تفاضل لایه­های مؤثر و موانع ارائه شده است. 

 

جدول4. نتایج وزن­دهی و رتبه­بندی نهایی معیارهای مؤثر

Table 5. The final results of weighting and ranking effective layers

شرح لایه	فاصله از جاده­ها	فاصله از آبادی­ها	فاصله از شهر­ها	فاصله از رودخانه­ها	طبقه­بندی ارتفاع	طبقه­بندی شیب	طبقه­بندی جهت شیب	نقشه زمین شناسی	نقشه هم­باران	نقشه هم­دما
وزن نهایی	132/0	113/0	143/0	095/0	038/0	057/0	078/0	172/0	077/0	095/0
رتبه	3	4	2	5	10	9	7	1	8	6

 

در مورد لایه­های مؤثر در توسعه ژئوتوریسم نتایج حاصل از بررسی میدانی و تحلیل پرسشنامه نشان دهنده اهمیت نسبی لایه زمین شناسی نسبت به سایر لایه­ها است(172/0) و رتبه­های بعدی از دید کارشناسان خبره تصمیم گیری متعلق به پارامتر دسترسی نظیر فاصله تا شهر، جاده ، روستا، و رودخانه است. خصوصیات اقلیم منطقه نیز در مراتب بعد دارای اهمیت نسبی است. همچنین نتایج نشان دهنده اهمیت نسبی کمتر طبقه بندی ارتفاع(038/0) در برابر سایر لایه­ها می­باشد.

جدول5. نتایج حاصل از روی هم­اندازی لایه­های مؤثر و موانع در پتانسیل­یابی مناطق مستعد ژئوتوریسم

Table 5. The results of overlying effective layers and obstacle in identification of susceptible areas with geotourism development capability

طبقه­بندی	درجه اهمیت	وسعت لایه­های مؤثر (کیلومتر مربع)	وسعت پس از کسر موانع (کیلومتر مربع)	گزینه­ها در هر درجه اهمیت
				تعداد	درصد
بسیار نامناسب	1	34/17	43/16	---	---
نامناسب	2	62/235	48/234	---	---
متوسط	3	67/700	58/692	10	25
مناسب	4	37/271	94/256	16	40
بسیار مناسب	5	97/30	49/26	14	35
مجموع		1256	93/1226	40	100

 

 

 

شکل5. نقشه نهایی مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم حاصل از روی تفاضل لایه­های مؤثر و موانع

Figure 5. The final map of susceptible areas to the development of geotourism resulting from the difference of effective layers and obstacle

 

بحث و نتیجه گیری

معیار­های مؤثر در توسعه ژئوتوریسم عمدتاً شامل ارزش علمی، زیبایی ظاهری، اقتصادی- اجتماعی، فرهنگی وهنری قابلیت دسترسی و ... است. اما از آنجا که اغلب این اطلاعات به صورت لایه­های قابل کاربرد در منطقه موجود نمی­باشد لذا با توجه به مرور مطالعات پیشین و اطلاعات موجود برای منطقه مورد مطالعه، از معیارهای قابل کاربرد عام در بحث گردشگری استفاده گردید. لایه زمین­شناسی به عنوان ارزش علمی و قابلیت دسترسی نیز در مبحث ژئوتوریسم به معیار­های دیگر اضافه شد. 

نتایج این مطالعه نشان داد بیشترین و کمترین اهمیت، به ترتیب مربوط به لایه­های زمین­شناسی و طبقه­بندی ارتفاع است. نتایج حاصله با نتایج مطالعه رامسای و همکاران(23) مطابقت دارد. ایشان نیز در مطالعه انجام شده به اهمیت لایه زمین­شناسی در منطقه اشاره نمودند. همچنین نتایج حاصل مطالعه حاضر در مورد اهمیت لایه­ها، با تحقیق ذبیحی و همکاران (29) مطابقت نسبتاً خوبی دارد و تنها در مورد طبقه­بندی ارتفاع تفاوت­هایی قابل مشاهده است.

همچنین نتایج نشان­دهنده ارتباط مستقیم تراکم مناطق مستعد با تجمع امکانات است و بیشتر مناطق مستعد در شرق و جنوب شرقی قله دماوند قرار دارند. این امر می­تواند از تراکم امکانات مختلف اعم از روستا، شهر، جاده و رودخانه­ها و... ناشی شود. مختاری و احمدی(20) نیز نشان دادند، مناطق با پتانسیل بالا عمدتاً در شمال و مرکز تا جنوب شرقي منطقه قرار دارند. این امر به دلیل  پوشش گياهي و جنگلي، منابع آبي و ارزش­هاي بالاي ژئومورفولوژيکي در این مناطق است. مناطقي با پتانسیل کمتر، اغلب در جنوب و غرب محدوده قرار دارند. که این امر در مطالعه حاضر نیز قابل مشاهده است. همچنین بیشتر وسعت محدوده دارای پتانسیل متوسط به بالا است که این امر بیانگر پتانسیل خوب محدوده است. همچنین پس از بازدید میدانی از منطقه و شناسایی 40 گزینه، نتایج حاصل از همپوشانی گزینه­های شناسایی شده با نقشه نهایی پتانسیل محدوده نشان داد به ترتیب 35 دصد گزینه­ها در مناطق با پتانسیل بسیار مناسب، 40 درصد گزینه در مناطق با پتانسیل مناسب و 25 درصد گزینه­ها دارای پتانسیل متوسط توسعه می­باشند. قابل ذکر است انجام این مطالعه برای توسعه در سایر مناطق جهت پتانسیل یابی قابل تعمیم است.  به این امر در مطالعات اکبری قوچانی و همکاران(1) نیز اشاره شده است که این روش جهت بهره­برداری از منابع طبیعی و تهیه نقشه­های رفاهی گردشگری نیز مورد استفاده می­باشد و می­تواند یک مرحله اساسی جهت توسعه پایدار مناطق مستعد انواع گردشگری با اهداف مختلف را فراهم نماید.  همچنین به عنوان پیشنهاد و تکمیل مطالعات آتی، می­توان به تهیه لایه­های اطلاعاتی مرتبط با ژئوتوریسم با توجه به معیار­های مدون، استفاده از سایر مدل­های وزن­دهی معیارها و رتبه­بندی گزینه­ها با روش­های تصمیم­گیری چند معیاره و تلفیق آنها با مدل­های تجربی ژئوتوریسم، نظیر پرالونگ، مدل دینامیکی، مدل پریرا و سایر مدل­ها برای گزینه­های شناسایی شده در محدوده مورد مطالعه اشاره نمود.

 

 

 

 

References

1.       Akbari Quchani H, Fattahi Moghaddam M, Aghajani H, Fattahi Moghaddam M. 2017. Evaluation of suitable places for ecotourism using multi-criteria decision making in the environment (GIS Case study: Mashhad city) Quarterly Journal of Geographical Space, 7th Year, No. 57. Pages 87-104. .(In Persian)

2.       Albuquerque H, Costa C, Martins F. 2018. The use of geographical information systems for tourism marketing purposes in Aveiro region (Portugal). Tourism Management Perspectives, 26, 172–178.

3.       Aliani H, Babaei Kafaki S, Saffari A , Manavari M. 2016. Assessing the potential of the land to identify suitable areas for tourism development using the network analysis process. Journal of Remote Sensing and Geographic Information System in Natural Resources. 7th Year. Number four.( In Persian)

4.       Bali, A, Monavari S M, Riazi B, Khorasani N, Kheirkhah Zarkesh M. 2015. A spatial decision support system for ecotourism development in Caspian hyrcanian mixed forests ecoregion. Bulletin of Geodetic Sciences, 21(2), 340–353.

5.       Bruno D E, Perrotta P. 2010. A Geotouristic Proposal for Amendolara Territory (Northern Ionic Sector of Calabria, Italy); Journal of Geoheritag, Volume 4, Issue 4, 139-151.

6.       Bunruamkaew Kh, Murayam Y. 2011. Site Suitability Evaluation for Ecotourism Using GIS & AHP: A Case Study of Surat Thani Province, Thailand. Procedia - Social and Behavioral Sciences. Volume 21, 2011, 269-278

7.       Burlando M, Firpo M, Queirolo C, Rovere A, Vacchi M. 2011. From Geoheritage to Sustainable Development: Strategies and Perspectives in the Beigua Geopark (Italy); Journal of Geoheritage, Volume 3, 63–72.

8.       Costa F. 2011. Volcanic Geomorphosite Assessment Thr Last Eruption; on April to May 1995, Withen The Natural Park of Fogo Island, Cape Verde; Geojournal of Tourism and Geosites, Year 5th, no 2, volume 8167-177.

9.       Dhami I, Deng J, Burns R, Pierskalla C. 2014. Identifying and mapping forestbased ecotourism areas in West Virginia – Incorporating visitors' preferences. Tourism Management, 42, 165–176.

10.       Dollma M. 2019. Geotourism potential of Thethi National Park (Albania). International Journal of Geoheritage and Parks .Volume 7, Issue 2, 85-90.

11.       Feuillet, T. ans E. Sourp. 2011. Geomorphological Heritage of The Pyrenees National Park (France): Assessment, Clustering, and Promotion of Geomorphosites; Geoheritage, Volume 3, 151–162.

12.       Ghelichnia H. 2017. Damavand is the highest peak and national symbol of Iran. Iranian Journal of Nature, Volume 2, Number 3, 80-84.( In Persian)

13.       González-Ramiro A, Gonçalves G, Sánchez-Ríos A, Jeong J S. 2016. Using a VGI and GIS-based multicriteria approach for assessing the potential of rural tourism in extremadura (Spain). Sustainability, 8, 1144.

14.       Gordon J. 2011. Rediscovering A Sense of Wonder: Geoheritage, Geotourism and Cultural Landscape Experiences; Journal of geoheritage, Volume 4, Issue 1-2, 65-77.

15.       Kumru  M, Yıldız Kumru P. 2014.  Analytic hierarchy process application in selecting the mode of transport for a logistics company Journal OF Advanced Transportation.; 48:974–999

16.       Leman N, Ramli M F, Khirotdin R P K. 2016. GIS-based integrated evaluation of environmentally sensitive areas (ESAs) for land use planning in Langkawi, Malaysia. Ecological Indicators, 61, 293–308.

17.       Liu D, Cao C X, Dubovyk O, Tian R, Chen W, Zhuang Q, Menz G. 2017. Using fuzzy analytic hierarchy process for spatio-temporal analysis of eco-environmental vulnerability change during 1990–2010 in Sanjiangyuan region, China. Ecological Indicators, 73, 612–625.

18.       Kumru1 M, Kumru P Y. 2014. Analytic hierarchy process application in selecting the mode of transport for a logistics company. Journal of advanced transportation. Volume 48:974–999

19.       Miljković D, Božić S, Miljković L, Slobodan B. Lukić T, Jovanović M, Bjelajac D, Ðorđije A, Miroslav D V, Ristanović B. 2018. Geosite Assessment Using Three Different Methods; a Comparative Study of the Krupaja and the Žagubica Springs – Hydrological eritage of Serbia. DE Gruyter 2018; 10:192–208. https://doi.org/10.1515/geo-2018-0015

20.       Mokhtari D, Ahmadi M. 2017. Assessing the environmental potential for the development of geotourism in a protected area (Case study: Manesht, Bankol and Flarng protected areas in Ilam province). Geography and evelopment No. 48, 113-132. .( In Persian)

21.       Nahuelhual L, Carmona A, Lozada P, Jaramillo A, Aguayo M. 2013. Mapping recreation and ecotourism as a cultural ecosystem service: An application at the local level in Southern Chile. Applied Geography, 40, 71–82.

22.       Pazari F, Dollma M. 2019. Geotourism potential of Zall Gjoçaj national park and the area nearby. International Journal of Geoheritage and Parks . Volume 7, Issue 3, 103-110.

23.       Ramsay T. 2017. Fforest Fawr Geopark—a UNESCO Global Geopark distinguished by its geological, industrial and cultural heritage, Proceedings of the Geologists' Association, 128(3): 500-509.

24.       Saaty T L. 1980. The analytic hierarchy process. New York, NY: McGraw- Hill.

25.       Saaty T L. 1990. How to make a decision: the analytic hierarchy process. European, Journal of Operational Research, 48, 9–26.

26.       Tomić N. Slobodan B.. Antić A, Tešić T. 2020. Exploring the potential for geotourism development in the Danube region of Serbia. International Journal of Geoheritage and Parks Volume 8, Issue 2, 123-139

27.       Torabi N F,Celeste O.A, Coelho and Carlos M.M. 2013. Rural Geotourism : A New Tourism Product.Acta Geotouristica volume 4.No.2 :1-10

28.       Wang X, Chan H K, Rachel W, Yee Y, Rainey I. 2012. A two-stage fuzzy-AHP model for risk assessment of implementing green initiatives in the fashion supply chain. International Journal of Production Economics. Volume 135, Issue 2, 595-606

29.       Zabihi H, Alizadeh A, Isabelle D W, Karami M, Ahmadi A, Salamian H. 2020. A GIS-based fuzzy-analytic hierarchy process (F-AHP) for ecotourism suitability decision making: A case study of Babol in Iran. Tourism Management Volume 36 1-17

30.       Zhenfeng Shao M, Huq E, Cai B, Altan O, Li Y. 2020. Integrated remote sensing and GIS approach using Fuzzy-AHP to delineate and identify groundwater potential zones in semi-arid Shanxi Province, China. Environmental Modelling & Software.Volume 134, December 2020, 104868.

31.       Zhou Y, Maumbe K, Deng J, Selin W S. 2015. Resource-based destination competitiveness evaluation using a hybrid analytic hierarchy process (AHP): the case study of West Virginia. Tourism Management Volume 15, 72–80.

 

چکیده مبسوط 

پیشینه و هدف

قله آتشفشانی دماوند، با دارا بودن مناظر بدیع و پدیده¬هاي ژئومورفولوژیکي مختص به خود، تنوع حیات¬وحش، پوشش-گیاهي، و شرایط اقلیمی منحصر به فرد، یکي از مهمترین اماکن گردشگري استان مازندران به شمار مي¬آید. بنابراین حفاظت از این ذخایر بی¬¬نظیر مخصوصاً پدیده¬هاي زمین¬شناسي که حاصل میلیون¬ها سال تغییر و تحولات كره زمین در این منطقه است، بسیار ضروری است. برنامه¬ریزي جامع ملی و بین¬المللي بر اساس اصول توسعه پایدار، براي تداوم این میراث جهاني ضروری است. با بهره¬گیری از ابزار¬های ارزشمندی همچون سامانه اطلاعات جغرافیایی، می¬توان به منظور توسعه پایدار در منطقه به شناسایی مناطق مستعد توسعه ژئو¬توریسم پرداخت و سپس ارزیابی و مدیریت بهینه را بکار گرفت. علاوه بر ارزش¬های علمی، ژئومورفوسایت¬ها دارای ارزش¬های حفاظتی، فرهنگی، زیبایی، اجتماعی و اقتصادی بسیاری می¬باشند (11). جهت مدیریت جامع حوضه¬های آبخیز، در نظر گرفتن همه جنبه¬های طبیعی و انسانی مؤثر در زمین¬گردشگری، جهت پتانسیل¬یابی الزامی است(5). در همین راستا ترابی و همکاران( 27) پتانسیل زمین¬گردشگری مناطق روستایی از دید توسعه اقتصاد محلی را مورد مطالعه قراردادند. کاستا (8) مشخص کرد که، ژئو¬مورفوسایت¬های آتشفشانی نیز، جهت مطالعه و بررسی قابلیت¬ها گردشگری، به روش¬های مختلف با دامنه¬ای متفاوت از معیار¬ها نیاز دارند.

جهت تعیین مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم با دیدگاه توسعه پایدار منطقه، معیار¬های مورد مطالعه با توجه به موجود بودن اطلاعات آنها تعیین گردید. این لایه¬ها شامل: زمین شناسی، فاصله از رودخانه¬ها، شهر، آبادی، جاده¬ها، ارتفاع منطقه، شیب و جهت شیب، بارندگی و دما به عنوان نقشه¬های مؤثر و نقشه¬های حریم جاده¬ها و  رودخانه¬ها به عنوان موانع در نظر گرفته شد. در مطالعات مختلف با توجه به موجود بودن اطلاعات هر لایه در منطقه مورد مطالعه و با توجه به هدف مورد مطالعه، لایه معیار¬های مؤثر و موانع متفاوت است. بنابراین در این مطالعه نیز از ابزار سامانه اطلاعات جغرافیایی به منظور ادغام لایه¬ها استفاده گردید و از افزونه تحلیل سلسله مراتبی برای وزن¬دهی لایه¬ها استفاده گردید.

مواد و روش ها

قله دماوند با ارتفاع5672 متر، در شمال ایران واقع شده است. بلند¬ترین قله در ایران و خاورمیانه، همچنین بلند¬ترین قله آتشفشانی نیمه فعال آسیا می¬باشد. دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق و نیمه فعال است که عمدتاً در دوران چهارم زمین شناسی موسوم به دوران کواترنری و دوره هولوسین تشکیل شده است. از دیدگاه تقسیمات کشوری، در شهرستان آمل استان مازندران قرار دارد. ارتفاع آن از سـطح دریا 5672 متر، متوسـط بارندگـی سـالانه 540 میلیمتـر و به طـور عمـده به صـورت برف اسـت (12). اقليم اين بخش از حوضه براساس روش كوپن با شاخص خشكي 18/26، اقليم نيمه مرطوب و مطابق روش آمبرژه با ضريب خشكي 2/48، نيمه مرطوب سرد مي¬باشد. از اشكال مختلف فرسايش آبي در ارتفاعات بالا-دست اين حوضه فرسايش آبراهه¬اي و حركت¬هاي توده¬اي به خصوص زمين¬لغزش¬ها و ريزش¬ها را مي¬توان نام برد. در این مطالعه جهت پتانسیل¬یابی مناطق مستعد ژئوتوریسم، از روش تحلیل سلسله¬مراتبی، به همراه تجزیه و تحلیل سامانه اطلاعات جغرافیایی استفاده شده است. جهت تعیین شاخص¬های مؤثر در پتانسیل¬یابی مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم، مطالعه معیار¬ها به دو دسته معیار¬های مؤثر و موانع محدود کننده توسعه، تقسیم¬بندی شده است. لایه¬های موانع توسعه شامل: حریم رودخانه¬ها و حریم جاده¬های اصلی، حریم جاده¬های فرعی و حریم جاده¬های بین¬روستایی است. لایه¬های مؤثر مورد مطالعه به همراه وزن نسبی حاصل از تحلیل پرسشنامه، جهت روی¬هم¬اندازی لایه¬ها با وزن مختص به هر لایه در نظر گرفته شد. نتایج حاصل از تکمیل پرسشنامه توسط مخاطبان، جهت تعیین وزن نسبی، لایه¬های اطلاعاتی در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی تشکیل گردید. در این مطالعه وزن¬دهی معیار¬ها و محاسبه نرخ ناسازگاری در نرم¬افزار افزونه AHP به GIS انجام گرفت و لایه¬ها بر اساس آنالیز نهایی وزن¬دهی شدند.

نتایج و بحث

نتایج نشان می¬دهد به دلیل اینکه نرخ ناسازگاری کمتر از 1/0 است، بنابراین نیازی به تجدید نظر در قضاوت¬ها وجود ندارد. با توجه به نتایج نهایی به دست آمده از روی هم¬اندازی لایه¬های مؤثر در توسعه ژئوتوریسم توسط تابعWeighted Overlay  در نرم افزار GIS، گستره محدوده مورد مطالعه با وسعت 1256 کیلومتر مربع، پس از کسر محدوده¬های موانع، به پنج طبقه تقسیم شد. وسعت هر یک از مناطق پنج¬گانه سیار نامناسب، نامناسب، متوسط، مناسب و بسیار مناسب در منطقه ارائه شده است.

نتیجه گیری

نتایج نشان می¬دهد بیشتر مناطق مستعد در شرق و جنوب شرقی قله دماوند قرار دارند. این امر می¬تواند از تراکم امکانات مختلف اعم از روستا، شهر، جاده و رودخانه¬ها و... ناشی شود. درمطالعه مختاری و احمدی(20) نیز نشان داد مناطقي با جاذبه بالا بيشتر در شمال، مرکز تا جنوب شرقي منطقه حفاظت شده قرار دارند که داراي پوشش گياهي و جنگلي، منابع آبي و ارزش¬هاي بالاي ژئومورفولوژيکي هستند و مناطقي با جاذبه پايين، بيشتر در جنوب و غرب محدوده قرار دارند. که این امر در مطالعه حاضر نیز قابل مشاهده است. همچنین بیشتر وسعت محدوده دارای پتانسیل متوسط به بالا است که این امر بیانگر پتانسیل خوب محدوده است. همچنین پس از بازدید میدانی از منطقه و شناسایی 40 گزینه، نتایج حاصل از همپوشانی گزینه¬های شناسایی شده با نقشه نهایی پتانسیل محدوده نشان داد به ترتیب 35 دصد گزینه¬ها در مناطق با پتانسیل بسیار مناسب، 40 درصد گزینه¬ها در مناطق با پتانسیل مناسب و 25 درصد گزینه¬ها دارای پتانسیل متوسط توسعه می¬باشند. قابل ذکر است انجام این مطالعه برای توسعه در سایر مناطق جهت پتانسیل¬یابی قابل تعمیم است. به این امر در مطالعات اکبری قوچانی و همکاران(1) نیز اشاره شده است که این روش جهت بهره¬برداری از منابع طبیعی و تهیه نقشه¬های رفاهی گردشگری نیز مورد استفاده می¬باشد و می¬تواند یک مرحله اساسی جهت توسعه پایدار مناطق مستعد انواع گردشگری با اهداف مختلف را فراهم نماید.

واژگان کلیدی: پتانسیل، ژئومورفولوژیکی، سلسله مراتبی، ژئوتوریسم، دماوند

 

 

 

Identification and evaluation of geotourism potential areas with sustainable development approach (Case study: Damavand peak area in Haraz watershed)

 

 

Extended abstract

Background and purpose

Volcanic mount Damavand has unique landscapes and special geomorphological phenomena, wildlife diversity, vegetation, and unique climatic conditions and is one of the most important tourist destinations in Mazandaran province. Therefore, the protection of these unique reserves, especially geological phenomena that are the result millions of year’s global evolution in this region, is important. Therefore, comprehensive national and international planning based on the principles of sustainable development is essential for the continuation of this world heritage. By using valuable tools such as GIS, it is possible to identify areas prone to geotourism development for sustainable development in the region and then apply the evaluation and optimal management. In addition to scientific values, geomorphosites have many conservation, cultural, aesthetic, social and economic values (11). For the comprehensive management of watersheds, it is necessary to consider all the natural and human aspects affecting the geotourism, in order to find potential (5). In this regard, Torabi et al. (27) studied the potential of geotourism in rural areas from the perspective of local economic development. They need a different range of criteria.

In order to determine the susceptible areas with geotourism development capability with a view to sustainable development of the region, the studied criteria were determined according to the availability of their information. These layers include: geology, distance from rivers, city, Villages, communication roads, altitude, slope and Aspect, rainfall and temperature as effective maps and maps of roads and water resources to The title of the obstacles was considered. In different studies, according to the availability of information of each layer in the study area and according to the purpose of the study, the layer of effective criteria and obstacles are different. Therefore, in this study, the GIS tool was used to overly the layers and the Hierarchical Analysis plugin was used to weight the layers.

materials and methods

Mount Damavand with a height of 5672 meters is located in northern Iran. It is the highest peak in Iran and the Middle East, as well as the highest semi-active volcanic peak in Asia. Damavand is a stratified and semi-active volcanic mountain that was mainly formed during the fourth geological period called the Quaternary and Holocene eras. From the point of view of country divisions, it is located in Amol city of Mazandaran province. Its altitude is 5672 meters above sea level, the average annual rainfall is 540 mm and it is mainly in the form of snow (12). The climate of this part of the basin is semi-humid climate according to the Koppen method and cold semi-humid climate according to the Ambrege method. In this study, in order to identify the potential areas of geotourism, hierarchical analysis method has been used along with the analysis of GIS. In order to determine the effective indices in identifying the potential areas for geotourism development, the study of criteria is divided into two categories of effective criteria and restrictive development obstacles. Layers of development obstacles include: rivers and main roads, side roads and inter-rural roads. The effective layers studied along with the relative weight obtained from the analysis of the questionnaire were considered to superimpose the layers with a specific weight for each layer. The results of completing the questionnaire by the audience, to determine the relative weight, information layers were formed in the GIS environment. In this study, the criteria were weighted and the incompatibility rate was calculated in AHP to GIS plugin software and the layers were weighted based on the final analysis.

Results and discussion

The results show that because the incompatibility rate is less than 0.1, there is no need to reconsider the judgments. According to the final results obtained from overlaying effective layers in development of geotourism by the Weighted Overlay function in GIS software, the study area with an area of 1256 square kilometers, after subtracting the obstacles, is divided into five floors. The extent of each of the five planets is presented as unsuitable, unsuitable, medium, suitable and very suitable in the region.

Conclusion

The results show that most of the susceptible areas with geotourism development capability, are located in the east and southeast of Mount Damavand. This can be caused by the density of various facilities, including villages, cities, roads and rivers, and so on. Mokhtari and Ahmadi study (20) also showed that high potential areas are more in the north, center to southeast of the protected area that have vegetation and forest, water resources and high geomorphological values and low potential areas are more in South and west are the range. This can be seen in the present study. Also, most of the area has medium to high potential, which indicates a good potential of the area. Also, after a field visit to the area and identifying 40 Altenatives, the results of overlaying the identified Altenatives with the final potential map of the area showed 35% of the Altenatives in areas with very good potential, 40% of the options in areas with good potential, respectively And 25% of the Altenatives have medium development potential. It is notable that this study can be generalized for development in other areas for potential identification. This has been mentioned in the studies of Akbari Ghouchani et al. (1) that this method is also used to exploit natural resources and prepare tourism welfare maps and can be a key step for sustainable development of regions. Provide a variety of tourism with different goals.

Keywords: Potential, Geomorphological, Hierarchical, Geotourism, Damavand, Haraz Watershed

 

 

12

 

 

---